Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

31

Oǵan atlardıń da ishindegi júdewleri dus kelip qalǵan, arbakeshi - ádewir jasqa kelgen kolxozshı Ivan Arjanov, sóylemeytuǵın, xutordaǵılardıń aytıwı boyınsha ańqawlaw adam edi. Ol jaqında ǵana jumsawǵa berilgen bul atlardı kóp jaman úyretip jibergenlikten, olar brigadaǵa jetkenshe ayaǵın basar-baspas bolıp adımlap keldi. Yarım jolǵa jetkende Davıdov qalǵıwdan oyanıp, shıdamay, qatal túrde:

-Saǵan ne boldı, Ivan aǵa, yarmarkaǵa gúze tiyep kiyatırsań ba? Sınıp qaladı, dep qorqasań ba? Bul nege adım-adımına aydap kiyatırsań?

Arjanov bılay burıldı da, dım úndemesten turıp barıp shıyqaldaǵan dawıs penen:

-Qanday «gúze» tiyep kiyatırǵanımdı ózim bilemen, al endi sen kolxoz baslıǵı bola ǵoy, qurıdan-qurı quw dep meni májbúrley almaysań, onıń bolmaydı, inim!

-Kim saǵan «qurıdan qurı quw» dep atır? Haw sen hesh bolmasa tóbelikten túskende jorttırsańo! Altın tiyep kiyatırǵanıń joq, bos kiyatırsań ǵoy, fakt!

Uzaq waqıt undemey turǵannan keyin Arjanov kewilsiz túrde:

-Qashan adımlap júriwdi, qashan jortıwdı atlardıń ózi biledi, - dedi.

Davıdov azıraq ashıwlanayın dedi. Endi onı jasırmastan dawısın qattıraq shıǵardı:

- Áne gáp! Al sen ne qılasań? Attıń dizgini seniń qolıńa ne ushın berilgen? Sen arbada nege orındı baylap otırsań? Qáne, dizgindi berman ber!

Arjanov anıq ıqlası menen juwap berdi:

-Attıń dizgini meniń qolıma atlardı barıwǵa bolmaytuǵın jaqqa aydaw ushın emes, al barıw kerek bolǵan jaqqa aydaw ushın berilgen. Eger meniń seniń qasında otırıp, orındı baylap otırǵanım saǵan batıp turǵan bolsa, onda túsip arbanıń qaptalında jayaw júriwime de boladı, biraq attıń dizginin men seniń qolıńa bermeymen, onıń bolmaydı, inim!

-Ne sebep bermeyseń sen dizgindi? - dep soradı Davıdov qasarısıp betine qaraǵısı kelmey turǵan arbakeshtiń júzine úńiliwge paydasız urınıp.

-Al sen ózińnin qolıńdaǵı dizginińdi meniń qolıma berer me ediń?

-Qanday dizgindi? -birden túsinbey qaldı Davıdov.

-Usınday dizginińdi! Pútkil kolxozdın dizgini seniń qolında ǵoy, saǵan xalıq biziń kolxozdıń barlıq islerin basqaradı dep isenip qoyıptı. Sen sol dizgińdi maǵan berer me ediń? Ómirde de bermeyseń. «Bunıń, aǵa, bolmas!» deyseń Mine men de sonday: men seniń qolıńdaǵı dizgindi sorap otırǵanım joq ǵoy? Sen de meniń dizginimdi sorama!

Davıdov ıqlası menen kúlip jiberdi. Onıń jańaǵı ashıwınan izi de qalǵan joq.

-Al egerde xutorǵa ot tiyse de, sen suw quyılǵan dúńleriń menen usılay masqara shayqalısqa salıp júreseń be? - dep soradı ol endi juwabın qızıqsına kútip.

-Órtke dúń menen men qusaǵanlardı jumsamaydı...

Áne sol waqtı ǵana Arjanovqa bir qaptaldan kóz taslap Davıdov birinshi ret onıń samal qaǵıp túlegen jaǵınan tómengi betinde shıdap turǵan kúlkiniń belgisin kórip qaldı.

-Senińshe kimdeydi jiberiw kerek?

-Sen menen Makar Nagulnov qusaǵanlardı.

-Nege onday?

-Xutorda tek sizler ekewińiz ǵana shawıp júriwdi jaqsı kóresiz hám zır juwırıp jasaysızlar.

Davıdov basın shalqaytıp, jambasına urıp, isheksilesip qatıp kúldi. Ele kúlkisin basa almay atırıp:

-Demek, eger shınında da órt bola qoysa, onı tek bizler Makar ekewmiz ǵana óshiriwimiz kerek pe? - dedi.

-Joq, olay dep otırǵanım joq! Sizler Makar ekewińiz suw tasıysız, atlardı aq kóbik terge túsiriw ushın ala quyıń bolıp shabasız, al órtti kimimiz shelek, kimimiz bagor, kimimiz balta alıp ózlerimiz, kolxozshılar bolıp óshiremiz. Al órt óshiriwdi

32

Razmyotnov basqaradı, onnan basqa kim bolsın...

«Ańqaw adamdı tapqan ekenseń!» - dep oyladı Davıdov haq kókiregi menen hayran qalıp, Bir minut tay úndemey turǵannan keyin ol:

-Nege sen tek Razmyotnovtı ǵana ert óshiriwde nachalnik qılıp saylap otırsań? - dep soradı.

-Aqıllı jigitseń, sen, biraq ilip kete bermeyseń, - dep juwap berdi Arjanov endi ashıqtanashıq kúlip. - Kim qalay jasasa, oǵan órtke de sonday belgilengen xızmet beriliwi kerek, qullası, hár kimniń peyline qaray. Mine sizler Makar menen ekewiniz bárhá juwırasız da júrisiz, kúndiz de, túnde de sizlerge tınıshlıq joq, basqaǵa da tınıshlıq bermeysiz, - demek sizler qusaǵan ayaǵı shıyraq shaqqanlarǵa irkinishsiz tek ǵana suw tasıtıp qoyıw kerek; suwsız órt óshirip bodmaydı, qalay aytıp otırman men? - Andryushka Razmyotnov bolsa solqıldap jortadı, qamshı kórmegenshe artıq juuırmaydı da, jelmeydi de... Solay eken, atamanlıq awazasına qaray onıń ne qılıwı kerek? Eki qolın eki búyirine tayanıp, buyırıp, shawqım salıp, bas alamanlıq qılıp, adamlardıń ayaǵınıń arasında júredi. Al biz, yaǵnıy xalıq, házirshe jay-paraxat, házirshe ástelik penen waqıt ótkerip kiyatırmız, biziń sirá solay asa apır-topırsız-aq, basa-bassız-aq islewimiz, órt óshiriwimiz kerek...

Davıdov Arjanovtıń arqasınan qaǵıp onıń betin ózine burdı da quwlıq penen kúlgen kózleri hám saqal basqan ashıq júzin jaqınnan kórdi. Davıdov sıpayılıq penen mıyıǵın tartıp:

-Ivan aǵa, sen óziń júdá bále ekenseń ǵoy! - dedi.

-Sen de hesh kimge payın jiberetuǵınlardan emesseń, Davıdov! - dedi ol kewilli juwap

berip.

Olar qádimgidey áste qıymılı menen kele berdi, al Davıdov qansha tásh kúshin bergen menen onnan hesh nárse shıqpaytuǵınına kózi jetken soń, endi Arjanovtı asıqtırǵandı qoydı.

Ol birese arbadan sekirip túsip qaptallap, birese qaytadan otırıp kele berdi. Kolxoz isleri hám basqalar tuwralı tiyip-qashıp áńgimelesip, Davıdov arbakeshin esi pútin adam eken degen pikirge kem-kem kele berdi; ol barlıq nárseler tuwralı aqıllı, oylı túrde pám júritedi, biraq hár bir hádiysege qanday da bir ayrıqsha óziniń kóz qarası menen baha beretuǵın edi.

Egislik hám onıń qasındaǵı asxanadan tawlanıp shıǵıp turǵan jinishke tútin uzaqtan kóringen waqıtta Davıdov:

-Joq, oyın emes, Ivan aǵa, sen pútkil ómirińe atlardı usılay adım-adımı menen aydap kiyatırsań ba? - dep soradı.

-Usılay aydap kiyatırman.

-Sen ózińniń bul qolaysız qılıǵıńdı maǵan erterek nege aytpadıń? Bilgende men seniń menen ketpegen bolar edim, fakt!

-Men kúnnen burın ózimdi qalay maqtayın? Mine endi meniń qalay júretuǵınımdı óziń kórip otırsań. Meniń menen bir ret júrseń, ekinshi ret júrgiń kelmeydn.

-Sen nege bunday bolıp qalǵansań? - dep kúldi Davıdov.

Tikeley juwap berip qoyıwdıń ornına Arjanov bılayıraqtan aynaldırıp bılay dedi:

-Bayaǵıda meniń bir qońsım boldı, ózi aǵash ustası, araqtı kóp ishetuǵın edi. Aǵashtan túyme soǵadı, biraq araqxor. Ishpey júredi, júredi, soń awzına tiydi me, bir ayǵa shekem ketkeni! Biyshara ruzgarında barın satıp ishetuǵın edi!

-Sóytip?

-Al balası bolsa, awzına almaydı.

-Sen gúmilji qılmay anıqlap ayta ber.

-Usınnan artıq anıǵı bola ma, shıraǵım. Tiyebersin, meniń ákem ól degen ańshı edi, onıń

ústine onnan beter shabandoz. Áskeriy xızmette júrgende qılıshlasıw hám

33

shabandozlıq boyınsha polkta bárhá birinshi sıylıqtı alatuǵın edi. Áskerden qaytıp kelgen soń stanica boyınsha at shabıspalarda da hár jılı sıylıqtı sol aladı. Ol tuwǵan ákem bolsa da quday iymanın bersin, bir biymaza edi! Menmen hám shırrıq kazak boldı. Hár kuni azanda bir mıyıqtı alıp pechke qızdıradı da, sol mıyıq penen murtın shıyratıp otıradı. Kópke kóringende, ásirese qatınlar aldında pardozlanıp kóriniwdi jaqsı qóretuǵın edi. Atqa mingenin aytpaysań ba! Quday saqlaǵay! Eger jumısı shıǵıp stanicaǵa baratuǵın bolsa, at qoradan minis atın alıp shıǵıp ertlep aladı da, turǵan jerden shaba jóneledi. Sharbaqtan quwıwı menen shetenniń ústi menen sekirtip jibergende, artında shań burq ete qaladı. Ya jortanlap, ya adım-adım ómirde júrip kórgen emes. Stanicaǵa shekem jigirma tórt shaqırım jol baratırsın da, qaytarsın da sonday shabıs. Sol hókkiliginen at ústinde qoyan quwıwdı jaqsı kóretuǵın edi. Esitip otırsań ba, qasqır emes, qoyan! Bir sırqınnıń túbinen qoyandı qashıradı da, jardı jaǵalatıp quwalawı menen jetip alıp, ya qamshı menen urıp aladı, ya atqa bastıradı. Neshe ret shawıp baratırıp attan qulap mayrılsa da sol náshesin taslaǵan emes. Xojalıǵımızda kóp atlardıń basına suw quydı. Men biletuǵınnan altı attı joq qılǵanı bar: birewin súyegine taqap óltirse, ekinshisin ayaqtan ayıradı. Bizler anamız ekewimizdiń áptadamızdı shıǵardı! Bir qısta eki attı óltirdi. Shawıp kiyatırıp tayıp túsip, ton jerge tars ete qaldı, boldı tamam! Qarasań ol er-turmanın arqalap jayaw tartıp kiyatırǵanın kóreseń. Anam ólgen atqa qıynalıp shıj-pıj bolsa da, aǵama bári bir. Eki-úsh kún ıńırsıp jatadı da, denesindegi kógi ketpesten-aq taǵı ańǵa shıǵıwǵa talaplanadı...

-Atlar jıǵılıp ólgende, ol qalay aman qaladı?

-At awır haywan. Ol shawıp kiyatırıp jıǵıla qoysa, jerge tusemen degenshe úsh ret tonqalaq asadı. Al ákem she? Ol úzengiden ayaǵın jazdırıp aladı da, attıń ústinen ǵarlıǵashtay ushıp túsedi. Jıǵılıp túsip esin jınawǵa qansha waqıt kerek bolsa, sonsha waqıt es-túsin bilmey jatadı da, keyin ornınan turıp úyge qaray pıyada tarta beredi. Bále dáwjúrek adam edi. Súyekleri de onıń polattań jasalǵanday edi.

-Kúshli jigit bolǵan eken! - dedi Davıdov qızıǵıp.

-Kúshlisi kúshli edidaǵı biraq onnan da kúshlileri tabılıp qaldı.

-Ne?

-Biziń xutordıń kazakları onı óltirip tasladı,

-Nege? - dep soradı shılım shegip otırıp Davıdov qızıqsınıp.

-Maǵan da papirosıńnan birewin ber, janım?

-Ivan aǵa-aw, sen shılım shekpeytuǵın edińǵoy?

-Men onı shekkim kelip ırastan shekpeymen, ermek qılaman. Házir sol eski waqıyalar esime túsip ketip, awzımnıń ishi kewip ketti. Nege óltirdi dep sorap otırsań ba? Soǵan tatıǵanday qılmısı bolǵan demek...

-Solay bolsa da?

-Qatın ushın, onıń bir oynas qatını ushın. Ol bayı bar qatın edi. Bunı eri bilip qoyıptı Ol aǵam menen jekpe - jek alısıwǵa qorqıptı: aǵam boyı kishilew bolǵan menen oǵırı kúshli edi. Sonnan soń biziń aǵamnıń oynas qatınınıń bayı eki tuwısqanın járdemge alıptı. Waqıt maslenicaǵa jaqınlaǵan edi. Japtıń jaǵasında úshewi aǵamdı kútip jata beripti... Quday kórsetpegeyseń, olar aǵamdı qalay urǵan desem, tayaq penen de, bir temir menen de ura beripti. Azanda aǵamdı uyge alıp kelgende ol ele esten tanıp jatır eken, kúyedey qap-qara bolıp ketipti. Es-tússiz túni menen muzdıń ústinde jatqan. Qattı qıynalǵan bolıwı kerek, a? Muzda jatqan ǵoy! Bir hápteden keyin sóyley basladı, bir nárse aytsań túsine basladı. Qullası ózine keldi. Eki ayǵa shekem kátten túspey jattı, qan túpirip attı, az-azlap sóyleytuǵın boldı. Onıń juqa jeriniń mıljamıljası shıqqan edi. Dosları kóriwge kelip: «Kim seni urǵan, Fedor, ayt, ózlerimiz...» dep soraydı. Sonda ol dım úndemeydi, tek áste mıyıǵın tartadı da, kózin basqa jaqqa burıp, anam shıǵıp ketken waqta sabırlap: Esimde joq, doslarım. Kóp qatınlardıń kiyewleriniń aldında gúnákarman - deytuǵın edi.

34

Anam neshe sapar onnan jalınıp-jalbarınıp: «Fedyushka janım, hesh bolmasa maǵan-aq ayt: seni óltirmekshi bolǵan kim? Quday haqına ayta ǵoy, men aqırı kimdi ǵarǵarımdı bileyin» dep soranadı. Biraq aǵam qolın anamnıń basına saladı da, jas bala qusatıp shashın sıypap: «Bilmeymen kim ekenin. Qarańǵı edi, abaylamadım. Tuw sırtımnan basıma berip jiberip edi, ushıp túsip, meni muz ústinde kim urǵılaǵanın ańlay almay qaldım» - deydi. Yamasa sonday etip áste mıyıǵın tartıp kúledi de oǵan:

«Ótip ketkendi esińe túsirip ne qılasıń, janım? Ózim gúná islegen ekenmen juwabın da ózim beriwim kerek» - dep qoyatuǵın edi. Onı táwbege keltiriw ushın molla da shaqırıp ákeldik, biraq ol oǵan da hesh nárse aytpadı. Sonday ójet adam edi!

-Sen mollaǵa hesh nárse aytpaǵanın qayaqtan bileseń?

-Men káttiń astında sózlerin esitip jattım. Apam májbúrlegen edi. «Kir, Vanyatka, káttiń astında, tıńlap kór, múmkin ol kimlerdiń óltirmekshi bolǵanın mollaǵa aytar» dedi. Biraq aǵam olar tuwralı hesh nárse aytpadı. Mollanıń bergen sorawlarına ol bes retke shekem: «Gúnálıman, taqsır» dedi de, onnan keyin: «Mitriy ata-aw, ol dúnyada atlar bola ma?» - dep soradı. Molla qorqıp qalǵan qusaydı «ol ne degeniń, ol ne degeniń, qudaydıń bendesi Fedor! Ol jaqta at ne jesin! Sen iymanıńdı oylasańo!» dep ústi-ústine ayta berdi. Ol aǵamdı uyaltıp, aldattırıp sorap kórdi, biraq aǵam dım úndemey turdı da, keyninen: «Ol dúnyada atlar joq deyseń be? Pay neteseń! Bolǵanda men ol jerge barıp jılqıman bolar edim... Eger ol dúnyada at joq bolsa, onda ol jerde isleytuǵın isim joq eken. Jan tapsırmayman, saǵan aytatuǵın sóz sol» - dedi. Molla sonnan keyin onıń iymanın asıǵa úyirene-úyire sala ókpelep qattı ashıwlanıwı menen ketip qaldı. Men esitkenimniń barlıǵın apama aytıp edim, ol:

«Ákeń gúnáǵa batıp jasap kelgen edi, gúnáǵa batıwı menen ólip ketetuǵın bolǵan eken!»

-dep jılap jiberdi.

Báhárde qar erip atır edi - aǵam túrgelip, eki kún jaydıń ishinde arman-berman júretuǵın boldı, al úshinshi kúni qarasaq paxtalı syurtúgi menen papaǵın kiyip alıp, maǵan: «Bar, balam Vanyatka, maǵan biyeni ertlep ber», - dep júr. Sonda biziń xojalıǵımızda úsh jasar jalǵız biyemiz ǵana qalǵan edi. Anam esitip qalıp datbiyrat bolıp jılap jiberdi: «Fedya-aw, sen házir atta júre alatuǵın ba ediń! Qaltarıqlap zorǵa tursań ǵoy! Sen ózińe rehimiń kelmeydi eken, hesh bolmasa mına shım-shırqaday balaların menen meni ayasań bolmay ma!» Aǵam shaqalaqlap kúlip:

«Shabazım-aw, usı jasıma kelip ómirde jayaw júrgenim joq, haw hesh bolmasa óler aldım da erdiń ústinde jay júrsem de sharbaqtıń ishin bir-eki aylanayın!» - dedi.

Men biyeni ertlep, esiktin aldına alıp keldim. Anam aǵamdı qoltıqlap sırtqa alıp shıqtı. Ol eki aydan beri saqalın almaǵan edi, jayımızdıń ishi qarańǵı bolǵanlıqtan onıń túri qalay bolıp ketkenin abaylamappız... Jaqtıda onıń júzine kózim túsip edi, ishim janıp kózime jas alıp qoya berdim! Bunnan eki ay burın aǵam qara ǵarǵaday qap-qara edi, al házir saqalı shala aǵarıp qalıptı, murtları da sonday, al shashları bolsa appaq qarday... Eger ol qanday da bir jábir tartqan túrde bunday etip kúlimsiremegende, bálkim, men jılap jibermeste edim, al sol waqta hesh ózimdi tutıp tura almay qaldım... Qolımnan attıń dizginin alıp, jalına jabıstı, onıń shep qolı sınıp, jaqında ǵana pitken edi. Men onı mindirip jibere qoyayın dep edim, ol qılmadı. Oǵırı ójet adam edi! Óziniń mına hálsizligine de arı keldi. Ol bayaǵı waqıtındaǵıday etip erge qus bolıp ushıp minbekshi bolıp edi, bolmay qaldı... Úzengige ayaǵın salıp kóterileyin dep edi, shep qolı iykemge kelmey, barmaqları jazdırılıp ketip shalqa ortasınan jerge jalp ete qaldı... Bizler onı anamız ekewimiz jayǵa káterip alıp bardıq. Burın tek jótelgende ǵana qan taslap kelgen bolsa, endi qan tamaǵınan tolıp aǵatuǵın boldı. Anam keshke shekem lágennen beri ketpedi, qıp-qızıl bolǵan súlgilerdi tazalap úlgere almadı. Mollanı shaqırıp keldik. Molla túnde onıń iymanın úyirip duwa qıldı, biraq ol qanday qarıwlı adam deseńo! Iymanın úyirip duwa kılǵannan úsh kún soń keshkisin ǵana ol qapalanıp, káttiń ústinde arman bir, berman bir awnay berdi, keyin ornınan ushıp turıp anama

35

girewlengen, biraq kúlimsirep turǵan kózleri menen tigile qarap bılay dedi:

«Iymanın úyirip duwa qılǵannan keyin jalań ayaq jerdi basıwǵa bolmaydı deytuǵın edi, azıraq turayınsha... Men bul jerdi jayaw da, atlı da sharlap edim, qalay da onı taslap kete beriwge kózim qıymay tur... Maǵan qollarıńdı bershi, shabazım, olar bul dúnyada kóp miynet qıldı...»

Anam onıń qasına kelip, qolınan usladı. Ol shalqa ortasına jatıp, úndemey turdı da, keyin derlik sıbırlanıp: «Meniń sebebimnen ol kóz jasın az tókken joq dedi de, júzin diywalǵa burıp, dúnyadan qayttı, Vasiliy áwliyenin jılqıların baǵıw ushın ol dúnyaǵa qaray ótá ketti.

Esine túsip sezilgennen bolıwı kerek, Arjanov biraz waqıt úndemesten kele berdi. Davıdov jótelip qoydı da:

-Ivan aǵa, maǵan qara, seniń ákeńdi anaw... qalay edi ele, anaw qatınnıń kúyewi menen tuwısqanları óltirmekshi bolǵanın qaydan bileseń? Yamasa solay shamalap otırsań ba? Shamań solay ǵoy? - dep soradı.

-Shamań degen ne ózi! Ólmesinen bir kún burın onı maǵan aǵamnıń ózi ayttı.

Davıdov hátteki ornınan kóterilip basılıńqırap:

-Qalay ayttı?

-Qádimgidey etip ayttı dá. Azanda apam sıyır sawıwǵa ketip edi, men mektepke keter aldında sabaǵımdı oqıp stolda otır edim, aǵamnın sıbırlanıp atırǵanın esitip qaldım: «Vanyatka, beri kel, balam men qasına bardım. Ol sıbırlanıp: «Maǵan qarap tómenirek eńkey» - dedi. Men tómen eńkeydim. Ol áste ǵana: «Mine, balam, sen házir on úshke keldiń, meniń keynimnen xojalıq iyesi sen bolasań, esińde tut: meni urǵan Averyan Arxipov, onıń eki inisi Afananasiy menen Sergey qıysıq. Olar meni birden óltirip taslaǵanda, kewlimde dıq qalmaǵan bolar edi. Bul tuwralı men sol japtıń ishinde esimniń bar waqtında-aq olarǵa ayttım. Biraq Averyan maǵan soǵan ańsat ólim joq, jeksurın! Kózińnen asılıp óz qanıńa ózińniń miyiriń qansın, sonnan soń gúm bolarsan» - dedi. Áne sonıń ushın da meniń Averyanda óshim bar. Ólim bolsa basımnıń ushında tur, sonda da júregimde oǵan degen kegim! Házir sen jassań, úlkeyip azamat bolǵan soń meniń kórgen azapların esińde bolsın. Averyandı óltir! Saǵan meniń bul aytqanlarımdı hesh kimge aytıwshı bolma - apańa da yaytpa, hesh kimge aytıp júrme. Aytpayman dep ant etip shoqın». Men shoqındım, kózlerim qurǵaq edi, aǵamnın moynındaǵı krestti súydim...

-Tuw, nálet jawsın, Kavkazdaǵı cherkeslerdiń bayaǵı waqıttaǵı ádetlerindey eken!- dedi Arjanovtıń sózinen shorshınıp ketken Davıdov.

-Cherkeslerdiń júregi - júrek, al ruslardıń júregi taspa? Adam bolǵan soń janım, bári birdey.

-Onnan keyin ne boldı? - dep soradı Davıdov shıdamay.

-Aǵamdı jerledik. Áwliyeden qaytıp kelip, miymanxanaǵa kirip qapınıń ústińgi aǵashına artımdı berip suyendim de, basımnıń ushınan qálem menen sızıp qoydım. Men boyımdı ay sayın ólshep belgilep qoyıp júrdim: tezirek ulkeyip Averyandı óltirgim keledi... Áne úy iyesi de boldım, al sol waqta men on ekide edim, mennen basqa anamnın birinen biri kishi taǵı jeti balası bar edi. Aǵam ólgennen keyin anam tez-tez awırıp qala beretuǵın boldı, quday kórsetpegey, biz neni kórmedik sonda! Aǵam qansha kıdırımpaz bolǵan menen, qıdırıw menen birge jumıs istewdi de biletuǵın edi. Ol basqa geybirewler ushın jaramas adam bolıp kóringen menen, bizler, balaları ushın, anam ushın miyirman edi; bizlerdi baqtı, kiyindirdi, bizler ushın jazı-qısı atızda arqasın búgip jumıs isledi... Sol waqları meniń tulǵam ele kishi, súyegim qatpaǵan edi, sonda da úlken kazak qusap xojalıqtıń barlıq ruzgarshılıǵın tartıwǵa tuwra keldi. Aǵam barda bizlerdiń tórtewimiz mektepke baratuǵın edik, aǵam ólgennen keyin hámmemizge de mektepti qoyıwǵa tuwra keldi. On jasar qarındasım Nyurkanı anamnıń ornına awqat pisiriw menen sıyır sawıwǵa qoydım, kishkene inilerim maǵan xojalıq jumıslarǵa kómeklesti. Sonda da men hár ay sayın ólshenip, qapınıń ústingi aǵashına

36

boyımdı belgilep barıwdı umıtqanım joq. Biraq ol jılı ósiwimniń mánisi bolmadı, qayǵı menen mútájlıq haqıyqat ósiwime múmkinshilik bermedi. Averyandı bolsa qamıs arasında qus salıwǵa túsken qasqırdıń balası qusap ańlıdım da júrdim, onıń hár bir atqan adımı maǵan belgili, qayda barıp, qayda turǵanınıń bárin bilemen...

Meniń menen jas joralarım ekshembi kúnleri hár túrli oyınlar oynaydı, al meniń qolım tiymeydi, úydegi úlkeni men. Basqa kúnleri olar mektepke qatnaydı, al men bolsam qorada mallardıń astın tazalayman... Meniń bunday ayanıshlı turmısım janıma tiyip jılap jibergim keletuǵın edi! Ózimniń jora-joldaslarımnan azıraq shetleyin dedim, bir túrli bolıp kettim, dım úndemeymen, kópshilikke kóringim kelmeydi... Sonnan keyin men tuwralı Vanka Arjanov es aqıldan ayrılıp aqmaqlaw bolıptımısh degen sóz xutorǵa tarala basladı. «Nálet bolsın sizlerge!»- deymen ishimnen. - Meniń ornımda bolarmedińiz sizler! Meniń turmısımday turmıs keshirseńizler aqıllı bolıp kóterme edińiz? «Áne sonnan keyin ózimniń awıllaslarımdı birotala jek kóretuǵın boldım, hesh kimniń júzine qaraǵım kelmeydi!

- Qaraǵım, maǵan shılımınnan taǵı birewin ber.

Arjanov shılımdı ebeteysiz aldı. Barmaqları bep-belgili bolıp qaltırap tur. Ol kózin jumıp, erinlerin kulkili etip shoshayttırıp, qattı-qattı shopıldatıp shılımın Davıdovtan uzaq waqıt tutandırdı.

-Al Averyan ne qıldı?

-Averyan ne qılatuǵın edi? Kewilindegidey jasay berdi. Hayalınıń meniń ákem menen júrgenligin keshire almadı, ólgenshe urdı, aqırı bir jıldan keyin aparıp górge tıqtı. Gúzge shıqqannan keyin ózimizdiń xutordaǵı bir jas qızǵa úylendi. «Sen, Averyan, jas qatınıń menen uzaq tura almassań ele!»- dep oyladım sonda men...

Apamnan jasırıp áste aqsha jıynay basladım, al gúzde jaqın jerdegi ǵalle bazarına alıp barıwdıń ornına jalǵız ózim Kalachqa kettim, ol jerde bir arba biydaydı sattım da, bazarda qoldan taq awız mıltıq penen onıń on pisenin satıp aldım. Qaytıp kiyatırıp jolda mıltıqtı atıp kórmekshi bolıp úsh pisendi joq qıldım. Jaman atılatuǵın mıltıq eken: teppesi jamdı birden jara almay, eki pisen atılmay úshinshisi barıp atıldı. Mıltıqtı úyde ol-pul qoyatuǵın jaydıń tóbesiniń salbırap turǵan kasnaǵınıń astına jasırıp saqladım, ne satıp alǵanımdı hesh kimge aytpadım. Sóytip Averyandı ańlıy basladım... Kóp waqıtqa shekem hesh nárse isley alday júrdim. Birese adamlar kesent beredi, birese taǵı bir sebep tabılıp óltire almay qalaman. Solay da bári bir degenime jettim! Eń baslısı men onı xutordıi ishinde óltirgim kelmedi, kelispey júrgen jeri de áke sol edi! Pokrovtıń birinshi kúni ol stanicaǵa yarmarkaǵa tarttı, qatının qaldırıp bir ózi ketgi. Sonıń jalǵız ózi ketkenin bilip shoqınıp qoya berdim, bolmasa ekewin de óltiriwge tuwra keler edi. Men bir yarım sutkaǵa shekem nárse jemesten, ishpesten, kirpik qaqpastan joldıń jaǵasındaǵı jarda onı ańlıp jata berdim. Usı jarda jatıp Averyan xutorlı kazaklar menen birge toparlasıp qaytpastan jalǵız ózi qaytqaydaǵı dep qudayǵa qattı jalınıpjalbarındım. Alla-talam meniń jas tilegimdi berdi! Erteńine keshke jaqın qarasam.

-Averyan jalǵız ózi tartıp kiyatır. Soǵan shekem ne degen arbalardı tusımnan ótkerdimá, neshe ret sol anaw jolda shawıp kiyatırǵanlar Averyannıń atları aw dep uzaqtan kóringende júregim ulı-dúrsildi boldı... Ol tusıma kelgen waqta, men dárriw jardan juwırıp shıqtım da: «Tús, Averyan aǵa, ayt iymanıńdı!»- dedim. Ol diywalday bolıp aǵarıp ketti de, atların toqtattı. Boyı uzın, tulǵalı kazak edi, biraq maǵan ol ne qıla aladı? Meniń bolsa qolımda mıltıǵım bar. Ol maǵan: «Ne qılmaqshısań sen, qurttay bále?» - dep baqırdı. Men oǵan: «Tús arbadan, saqqa júgin! Ne qılatuǵınımdı házir bileseń!» dedim. Dáwjúrek edi, naysap! Arbadan sekirip túsip qolında nárse joq, maǵan qaray juwırdı... Men ózime shaqınıraq, tap ana boyanday jerge ketińkirep turıp tuwrılap berip jiberdim.

-Al endi atılmay qalǵanda ne qılar ediń?

37

Arjanov kúlip:

-Onda ol meni jılqı baǵıwǵa aǵama kómeklesiw ushın ol dúnyaǵa jiberer edi.

-Keyninen ne boldı?

-Atlar mıltıqtıń dawısı menen ala jóneldi, al men bolsam ornıman qozǵala almayman. Ayaqlarımnın dmarı joq, samal shayqaǵan japıraq qusap pútkilley qaltırap baratırman. Avaryan qasımda jatır, oǵan adım da jaqınlap bara almayman, ayaǵımdı kóterip kóremen, biraq qulap ketermen dep taǵı tómen salaman. Áne sonday albıradım. Sóytip azıraq ózime kelip, qasına bardım, betine túpirdim de, shalbarı menen pánjeginin qaltaların aqtara basladım. Shıjlanın suwırıp aldım. Onıń ishinde qaǵaz puldan jigirma segiz som, bir altın bes somlıq hám eki-úsh somday mayda pulı bar eken. Men onı keyin úyde sanap bilip júrmen. Qalǵan pulların ol bolsa jas qatınına bazarlıq alıw ushın sawsa kerek... Bos shıjlandı sol jerge jolǵa tasladım da, ózim jarǵa sekirip túsip, tura qashtım. Bul waqıyanıń bolǵanı qashshan, biraq tap keshe bolǵanday bári ap-anıq esimde. Mıltıq penen ayaqlardı jarǵa kómdim. Birinshi qar jawıwdan túnde barıp olardı ashıp alıp, xutorǵa alıp keldim de mıltıqtı birewdiń terekliginiń ishindegi ǵarrı qızıl taldıń gewegine jasırıp qoydım.

-Pulın nege aldıń? - dep soradı Davıdov qatallıq penen ashıwlı túrde.

-Alǵanda ne?

-Nege aldıń dep sorap otırman?

-Olar maǵan kerek edi, - dep áytewir ǵana juwap berdi Arjanov, -ol waqta bizlerdi mútájlıq biytten beter búrgen edi.

Davıdov arbadan sekirip túsip, kóp waqıtqa shekem úndemesten kele berdi. Arjanovta a dep awzın ashpadı. Sonnan keyin barıp Davıdov:

-Usı bolǵanı ma? - dep soradı.

-Joq, bolǵanı emes, janım. - Tergewshi hákimler iyt quyın bolıp kelip tergestirdi, sorastırıp kórdi... Hesh nárse tappastan solayına qaytıp ketti. Meni óltirdi dep kim oylasın? Kóp uzamay aǵash kesip júrip Averyannıń inisi Sergey qıysıq ta suwıq tiyip awırıp óldi: onıń ókpesi isip qetken eken. Áne sonda endi Afanasiy da óz ájelinen ólip qalsa aǵam dushpanlarımnan ósh alıw mádet tilegen qolım pánt jep qaladı-aw dep qıynaldım. Ne qılarımdı bilmey qaldım...

-Toqtap tur, - dedi Davıdov onıń sózin bólip. - Saǵan ákeń tek Averyan tuwralı ǵana aytqan joq pa edi, sen úshewine de gijinip júrseń ǵoy?

-Aǵam aytsa aytıptı da... Aǵamnıń óziniń de erki bar edi, meniń de ózimniń erkim bar. Áne sóytip sonda men qattı tıpırshıladım... Afanasiydi keshki awqatın jep otırǵanda terezeden atıp óltirdim. Sol kúni túnde men qapınıń tóbesindegi aǵashqa aqırǵı ret ólshenip kórdim de, keyin sızılǵan belgilerdiń bárin shúberek penen óshirip tasladım. Mıltıǵım menen pisenlerimdi bolsa japqa batırıp jiberdim. Bulardıń barlıǵınıńda endi maǵan keregi bolmay qaldı. Aǵamnıń tilegin de, ózimniń tilegimdi de orınladım. Kóp uzamay anam óletuǵın boldı. Túnde meni qasına shaqırıp alıp: - «Olardı óltirgen sen be, Vanyatka?» - dep soradı. Moynıma alıp:«Men, apa»- dedim. Ol maǵan «hesh nárse de demesten, oń kolımdı uslap júregine bastı.

Arjanov dizgindi qozǵańqırap jiberip edi, atlar qattıraq adam ata basladı. Ol balalardıń kózlerindey jawdıraǵan kózleri menen Davıdovqa qarap:

-Endi atlardı nege qattı aydamaytuǵınımdı sorastırmaysań ba? - dedi.

-Bári de túsinikli boldı, - dep juwap berdi Davıdov, - Sen Ivan aǵa, ógiz arba aydawıń kerek eken, suw tasıǵısh bolıp, fakt!

-Men bul tuwralı Yakov Lukichke neshe ret ótinish ettim, ol kelisim bermeydi. Ol meni tap aqırına shekem ermeklep koya berejaq...

-Nege?

-Men bayaǵı bala gezimde bir yarım jıl oǵan malay bolǵan edim!

-Há solay dese;

-Awa solay, janım. Sen ele Ostrovnovtıń esiginde ómir boyına kúnlikshiler

38

bolǵanın bilmeytuǵınbediń? - Arjanov shaytanlıq penen kózin kısıp qoydı. - Bolǵan, janım, bolǵan. Bunnan tórt jıl burın salıq salıp qısa baslaǵan soń ol páseydi, sekirer aldındaǵı jılanday qol-ayaǵı top boldı, kolxoz bolmay, salıqlar az bolıp kelerme edi, Yakov Lukich, óziniń kim ekenin kerseter edi, oynaǵan ekenseń! Naǵız barıp turǵan kulak sol, sizler onı ıssı qoynıńızǵa alıp júrsizler...

Davıdov uzaq waqıt úndemey turıp barıp

-Bunıń biz esabın tabamız, Ostrovnov penen anıqlap sóylesemiz, solay da sen, Ivan aǵa, dártli adam ekenseń, - dedi.

Arjanov mıyıǵın tartıp, oyǵa shúmgen túrde uzaqqa kóz jiberip bılay dedi;

-Dártli dep otırǵanıńdı ne dese bolar... Mine anaw shiye aǵashı ósip tur, onıń túrli-turli kóp putaqları bar. Men keldim de qamshı sap qılıw ushın bir shaqasın kesip aldım, - ol biyshara putaqtıń da dárti bar, ósip kiyatır edi, shaqalanıp, japıraqlarǵa malınıp qulpırıp ósetuǵın edi, men onı jonıp tasladım, mine sol shaqa... - Arjanov otırǵan jeriniń astınan bir qamshını alıp, Davıdovqa ózegi kewip quyrap qalǵai qurı shiye saptı kórsetti. - Mine kórip tursań! Qaraytuǵın jeri joq! Mine adam da tap sonday, ol da usı qamshı sapqa usap dárti bolmasa tásirsiz, sıqılsız bolıp qaladı. Áne Nagulnov bir bóten tildi úyreniwdiń dártinde júr dártli. Kramskov ǵarrı bolsa jigirma jıldan berli shırpınıń hár túrli qabın jıynaydı - dártli, sen Lushka Nagulnova menen oynaslıq qılıp júrseń - dártli; bir araqqa toyıp alǵan adam kóshede kiyatırıp ayaǵı shalınısıp ketedi de, shetenge jawırnın iyzeydi - bul da dártli. Shıraǵım, baslıqjan, qaysı adamdı bolsa da dártinen ayırıp kór, tap qamshı sap qusap tásiri qashıp iyini túsip shıǵa keledi.

Arjanov Davıdovqa qamshını sozdı da, sol oyǵa shúmiwi menen kúlimsirep:

-Má qolıńa uslap kór, oylan, múmkin aqılıńa kelerseń... dedi.

Davıdov jaqtırmay Arjanovtın qolın qaǵıp jiberdi:

- Aqılıńdı basına jaq! Meniń onısız da oylanıp, onısız da hámme isti sheshiw qolımnan keledi!

Usınnan keyin olar tap atızǵa barǵansha jol boyı dım úndespedi...

VI BAP

Brigadada adamlar túsleniwge shıqqan. Tutas jayıla ornatılǵan uzın stolǵa barlıq plugshılar menen aydawshılar sıyısıp otır. Anda-sanda erkeklerge tán ótkir házil menen bir-birin basqılap, aspaz tárepinen tayarlanǵan kashanın sapası tuwralı ashıq piqir alısıwı menen awqatların jep atır.

Ol bárhá duzın kem qıladı! Aspaz emes, dárt! - Duzı kem bolǵanda túlep ketermen deyseń be, alda duzın durısla da.

-Bizler Vaska ekewimiz bir tabaqtan jep otırmız ǵoy, ol duzı kemin jaqsı kóredi, al men duzlısın táwir kóremen. Ekewimiz bir tabaqtı qalay bólip alamız? Aqıllı bolsań sonı ayt!

-Erteń sheten toqıp, tabaǵımızdı eki bólip ortasına sheten tutıp beremiz, awa?!

Pay esi ketken, ekenseń! Soǵan da aqılıń jetpegeni!

- O, dostım, seniń aqılıń da ózińniń tapshıl ógizińniń aqılınan artıq emes eken.

Stol dógereginde olar ele aytısıp-basqılasıp otıra beretuǵın túri bar edi, biraq hámmeden kórgish plug aydawshı Pryanishnikov qolın mańlayına tutıp uzaqtan arbanı kórip qaldı da, ásteaqırın ısqırıp jiberdi:

- Ol kiyatırǵan awma Vanka Arjanov, qasındaǵı - Davıdov.

Stoldıń ústine shaqır-shuqır qasıqlar kelip túse berdi, hámmeniń názeri sayǵa túsip, azıraq kórinbey ketken arba jaqqa shıdamsızlıq penen tigildi.

- Masqara boldıq! Taǵı bizlerdi (buksirge) meshewge alıwǵa kiyatır, - dedi sabırlı túrde keyinip Agafon Dubcov. - Sheremendemiz shıqtı! Joq, endi men buǵan kónbeymen! Endi sizler kózlerińizdi ózlerińiz qıpılıqlata berińler, kózlerimdi qıplıqlata-

39

qıpılıqlata sharshadım, men uyalǵanımnan onıń júzine qaray almayman.

Hámme birden ornınan turıp qarsı alǵanlıǵın kórgen waqıtta Davıdovtıń júregi jallı soǵıp mázmayram boldı. Ol adımın keńnen-keńnen atıp kiyatır, oǵan qarap qollar sozılıp, kúnge kúyip qarawıtqan erkekler menen hayallar hám qızlardıń kun tiygen aqshıl qara maǵız júzleriniń kúlimi jarqıraydı. Bul hayal-qızlar haqıyqat kunge kúyip, hesh waqıtta qarawıtpaydı, jumısta júrgende basın aq oramal menen orap alıp, onnan kózi ushın ǵana kishkene sańlaq qaldıratuǵın edi. Davıdov jol-jónekey ushırasqan tanıs júzlerge qarap mıyıq tartıp kúlip kiyatır. Olar Davıdov penen júdá bawırlasıp ketken, onıń kelgenine oǵada quwanıshlı hám tuwısqanınday etip kútip alıp atır. Kózdi ashıp jumǵanshadaǵıday az waqıttın ishinde bul Davıdovtıń atına jetip barǵanda, onıń júregi quwanısh penen eljirep, dawısı kóterińkirek hám qırıldańqırap shıqtı:

- Qáne, salem, artta qalıwshı miynetkeshler! Miymanǵa awqat beresizler me?

Kim uzaq waqıtqa kelgen bolsa - awqatlandıramız, al kim bir saatqa, qonaq bolıp kelgen bolsa, tek ǵana iyilip-búgilip shıǵarıp salamız. Solay emes pe, brigadir? - dedi hámmeni kúldirip Pryanishnikov.

-Men sirá sizlerge uzaq waqıtqa kelgen bolıwım kerek, - dedi kúlip Davıdov. Dubcov qulaǵıńdı jaratuǵın juwan dawısı menen:

-Esapshı, sen búginnen baslap tolıq támiyin etiw ushın bunı dizimge alıp qoy, al sen, aspaz, qarnına qansha sıysa sonsha kasha salıp ber!» - dep baqırdı.

Davıdov stoldı aylanıp, hámmeniń qolınan alıp shıqtı. Erkekler qádimgi úyrenip qalǵan ádet boyınsha qol qısısıp sálemlesip atır, al hayal-qızlar bolsa kózine kózi túskende qısılıp, qollarınıń alaqan jaǵın sozıp atır: óziniń jergilikli kazakları olarǵa bunday etip onsha kewil bermeytuǵın edi hám ushırasıp qalǵanda teń adamday kórip hayal-qızlarǵa derlik hesh waqta bunday húrmet qılmaytuǵın edi,

Dubcov Davıdovtı qasına shıǵarıp, awır, ıssı alaqanın onıń dizesine qoyıp otırdı.

-Kelgenińe júdá quwanıshlımız, qádirdanımız Davıdov,

-Kórip turman, raxmet!

-Biraq sen dárriw keyiy baslama...

-Keyiw degen meniń oyıma da kirip shıqqan joq.

-Joq, sen, álbette keyimey shıdap tura almaysań, onısız kúniń keshpeydi, ashshı sózlerinniń bizler ushın paydası da bar. Biraq házirshe úndemey tur. Adamlar awqat jep atırǵanda, olardıń ishteyin buzıwdıń keregi joq.

-Toqtap turıwǵa boladı, - dep bir kúlip qoydı Davıdov. - Jaqsılap sóylesip alatuǵınımız sózsiz, biraq endi adamlar awqatlanıp atırǵanda eplep shıdap turamızdaǵı, a?

-Álbette shıdap turıw kerek! - dedi Dubcov hámmeni duw kúldirip, ózi qasıqqa hámmeden burın asıldı.

Davıdov tabaqtan basın kótermesten dıqqat penen dım úndemey awqatın jey berdi. Ol túslenip atırǵan qosshılardıń sabırlı dawıslarına qulaq salmadı, solay da betine birewdiń kózin almastan tigilip qarap turǵanın sezip otırdı. Davıdov jeńil dem alıp gúrsinip qoydı; onıń kóp waqıttan beri birinshi ret awqatqa ıraslap toyǵanı usı edi. Bala qusap aǵash qasıqtı jalawı menen basın tabaqtan kóterdi. Stoldıń ústi menen jawdıraǵan sulıw quba kózler oǵan qaray tuppa-tuwrı taysalmay tigiledi. Bul jawdıraǵan sulıw kózlerde ne degen iz túspegen ıssı muhabbat, kútiw menen úmit hám qayılshılıq jatır deyseń, Davıdov oǵan shıdam bere almay há demey albırap qaldı. Ol bul qolları úlken, boyshańnan kelgen on jeti jasar sulıw qızdı jıynalısta hám bılayınsha kóshede burın da bir neshe ret ushıratqan edi. Sonda qız oǵan qarap uyalıp kúlimsireytuǵın edi, onıń birden qızarıp sala beretuǵın júzinde uyalǵanı sezilip turatuǵın edi, al házir onıń kóz qarasında burınǵılardan basqashalaw

40

bir boy jetkenliktiń hám ıraslap kiyatırǵanlıqtıń belgisi kórinedi...

«Seni maǵan ushırıp kiyatırǵan qanday samal, seniń maǵan ne keregiń bar, sulıw qızalaqaw? Meni ne qılasań? Ne degen jas jigitler dógeregińnen shıqpaydı, al sen bolsań maǵan tigileseń de turasań, áy kózsiz! Men bolsam sennen eki ese úlkenmen, denem tilkim-tilkim, túrim de sıqılsız, bujırman, al sen onı kórmeyseń. Joq, seniń maǵan keregiń joq, Varyuxa Dártli! Mensiz-aq kamalǵa kel, janım» - degen oylarǵa ketti Davıdov qızdıń qan tamıp turǵan betine kewilsizlew qarap.

Kózi Davıdovtıń kózine túskende ol áste ǵana teris burılıp jerge qaradı. Kirpikleri qıymılqıymıl etip, góne kir koftochkasınıń búrmelerin jónlep atırǵan iri oǵash-oǵash barmaqları bepbelgili bolıp dirdireydi. Ol óziniń ishki sezimleri boyınsha ele ańgódek hám oysız bolǵanlıqtan, balalıqqa salıp onı jasıra almaydı, bunıń bárin tek kózi soqır adam ǵana abaylamawı múmkin. Kondrat Maydannikov Davıdovqa qarap kúlip jiberdi:

-Sen Varkaǵa qaray berme, ol birotala qızarıp keter! Bar, juwınıp kel Varka, bálkim azıraq basılarsań. Haw ele qalay baradı? Onıń házir ayaǵında jan joq ǵoy... Ol meniń at jetegishim bolıp isleydi, seni qashan keledi dep meni júrgizbeydi, soray beredi, soray beredi, Davıdov. «Men qaydan bileyin, qashan keletuǵının, qoyseshi!» - deymen men oǵan, al ol bolsa azannan keshke shekem sol sorawdı qayta-qayta berip quwraq aǵashtı toqıldatıp atırǵan toqıldawıq qusap qulaǵıma tınıshlıq bermeydi.

Ayaǵınıń janı ketip qaldı degen áńgimeni ótirikke shıǵarmaqshı bolǵanǵa usap Varya Xarlamova qıyalap burıldı da áste ǵana dizesin búgip otırǵan orınlıǵınan birden sekirip tústi, quwarǵan erinleri menen bir nárse dep sıbırlanıp, Maydannikovqa ashıwlı kózi menen qarap, budka betke qaray bardı. Budkanın tap túbine barıp toqtadı da, stolǵa qaray burılıp dirildegen dawıs penen:

-Sen, Kondrat aǵa... sen, aǵa... sen biykar aytıp otırsań! - dep baqırdı. Óǵan

hámme duw kúlki menen juwap berdi.

-Alısta turıp ózin jaqlap atır, - dedi Dubcov kúlkige alıp. - Uzaqtan ańsat boladı.

-Sen nege qızdı uyaltasań? Onıń jaqsı emes! - dedi narazılıq penen Davıdov.

-Sen ele onı bilmeyseń - dep múnayım júwap berdi Maydannikov, - ol seniń kozińshe bunday múnayım bolıp tur, sen bolmasań bárimizdiń de tumsıǵımızdı uwadı, ol tuwralı oylanıp otırmaydı da. Awızlı qız! Qız emes, shayan! Kórdiń be, ornınan shapshıp turǵanın? Tap kiyiktey!...

Joq, pútkil brigadaǵa álle qashan belgili bolǵan, al ózi jańa ǵana birinshi ret esitip otırǵan qızdaǵı bul balalıq muhabbat Davıdovtıń erlik namısın alday almadı. Eger usınday sheksiz beriliwshilik hám súyiwshilik penen basqa bir kózler hesh bolmasa bir ret qarap qoyarma edi - onda gáp basqasha bolar edi...

Qolaysız áńgimeni basıp taslawǵa urınıp Davıdov házil menen:

-Máyli, aspaz benen aǵash qasıqqa raxmet! Ólgenshe toydırdı, - dedi.

-Ǵayrat salıp xızmet qılǵanı ushın aspaz benen qasıqqa emes, baslıq, oń qolın menen úlken awzıńa raxmet ayta ber. - Jáne azıraq salayın ba? - dedi stoldan keterile berip gújireygen, oǵada semiz aspazshı qatın.

Davıdov onıń úlken kelbetine, keń jawırınına, qushaq jetpes juwan gewdesine qalay bolsa solay tańlanıp qaradı.

-Sizler bunı qaydan tawıp aldıńlar? - dep soradı, ol dawsın ásde shıǵarıp Dubcovtan.

-Taganrog metallurgiya zavodında ózlerimizdiń ayrıqsha zakazımız boyınsha soǵıp berdi, - dedi jeńil minezli jas esapshı jigit.

-Men seni burın qalay kórmegenmen? - dep tańlana berdi Davıdov. - óziń usınday oǵırı úlken bolsań da, seni kórmeppen, anajan.

-Bala bolǵanıńa! - dep gúrk ete qaldı aspazshı hayal. - Men qalay saǵan ana bolaman, jasım jańa qırıq jetige qelse de ana bola beremen be? Meni kóre almaǵanıńnıń