Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

21

-Sen bul shójeni soyıp tasla! – dep keńes berdi.

-Onı soyǵanda ne dártke jaraydı?

-Lapsha pisiriwge, - dep qısqa juwap berdi Makar.

-Men onı nege soyıwım kerek? Ol ózi jalǵız qoraz hám tawıqlarǵa da jaqsı shabadı. Makar erinlerin qıysaytıp sıqaqlı túrde jılmıyıp kúldi de:

-Tawıqlarǵa jaqsı shabıwdan basqa talabı joq pa? Pa úlken jumıs atqaradı eken dá; Onıń qıyın hesh nársesi joq. Onnan basqaǵa onıń keregide joq. Men onıń menen jer súreyin dep atırǵanım joq, ol bir tisli pluttı da tarta almaydı…

-Qáne, oyındı qoy! Paytı kelgende dálkeklesiwdi men de bilemen…

-Meniń qorazımnıń qanday záleli boldı saǵan? – dep soradı Arkashka tiklenińkirep. – Órisińe ot berdi me?

-Qorazıń seniń aqmaq, hesh qanday tártip degendi bilmeydi.

-Qanday tártip aytıp otırǵanıń? Ne ol sen bolıp atırǵan kempirdiń atızına ushıp bardı ma?

-Atızǵa ushıp kelgen joq, biraq…

Makarǵa óziniń qanday tártip tuwralı aytıp otırǵanın túsindiriw qolaysız edi. Ol dım úndemesten, ayaǵın alshaytıp, qorazǵa jek kóriwshilik penen tigilip azıraq turdı da, keyin onıń oyına mınaday pikir kelip bılay dedi:

-Mına qara, qońsım, - dedi ol shaqqanlasıp Arkashkaǵa, qáne awmastıramız ba qorazlardı?

-Seniń kóliksiz xojalıǵında ol ne qılıp júrgen qoraz ózi? – dep soradı qızıqsınǵan Menok.

-Tabıladı, súmireygen mına qorazıńnan táwiriregi de tabılıp qaladı!

-Meyli, ákel, eger kewiline jaqsa almastırsaq, almastırayıq. Men ózimdikin maqtay almayman.

Yarım saattan soń Makar úyme-júyme bolıp júrgen Akim Besxlebnovtın sharbaǵındaǵı tawıqlarǵa ótip baratırǵan adam qusap qarap qoydı. Anaw-mınaw dep áńgimege aylandırıp otırıp Makar sharbaqta juwırısıp gezip júrgen tawıqlarǵa qayta-qayta qaray berdi. Qorazlardıń dawısına ser saldı. Besxlebnovtıń bes qorazı da saylap alǵanday birgelki úlken, túri kelisken sulıw edi. Eń baslısı olardıń hámmesiniń de dawısı birdey jap-jaqsı. Makar xoshlasar aldında oǵan mınaday usınıs etti:

-Mına qara, maǵan qorazıńnıń birewin satsań qalay bolar eken, a?

-Óziniz biliń, joldas Nagulnov, tawıq salınǵan shorpa mazalı boladı ǵoy, aqırı, qálegenindi al, biziń kempir tawıqqa bay!

-Joq. Maǵan tek qorazı kerek. Maǵan bir qapshıq berip tur, jasırıńqırap alıp keteyin.

Azıraqtan soń-aq Makar Arkashka Menoktıń sharbaǵına kelip, qapshıǵınıń awzın sheshe basladı. Awmasıw dese taq turǵan Arkashka bolayın dep turǵan qoraz almastırıwǵa maza qılıp, qolların qayta-qayta uwqalap, gúlkildey basladı:

-Kóreyik qáne, qorazıń qanday eken, bálkim ele ústine bir nárse beretuǵın bolarsań. Shesh tezirek, isiń ónbedi ǵoy seniń! Men qorazımdı házir tutıp kelemen, sóytip ekewin urıstıramız, kimniń qorazı jense, soǵan qosımsha ústew beretuǵın bolsın. Ollager, bolmasa men qorazımdı almastırmayman! Túri qalay-qalay seniń qorazıńnıń? Gúláńgir me, ne ezi?

-Gvardiyalı qoraz! – dep qısqa ǵana gúbirlendi Makar, tisi menen shiyelenip qalǵan qapshıqtıń awızındaǵı túyindi sheship atırıp.

Arkashka sıpırılıp túsip baratırǵan shalbarın kayta-qayta jol-jónekey joqarı kóteriwi menen tawıqxanaǵa qaray juwırdı. Azıraqtan-aq ol jerden qorazlardıń ǵaqıldasqan dawısı esitildi. Ol zárresi ushıp, demin ústi-ústine alıp turǵan kishkene qorazdı kókiregine basıwı menen qaytıp kelgende, Makar awzı ashılǵan

22

qapshıqqa qarap, basın tómen salıp, hayranı shıǵıp, jelkesin qasıp tur eken: «gvardiyalı qoraz» bolsa jan talwasına túsip, qanatların jayıp, qızǵılt sarı kózlerin súzip qapshıqta jatır.

-Buǵan ne bolǵan? – dep soradı hayran bolǵan Arkashka.

-Qırsaq dá!

-Kesel bolıp shıqtı ma?

-Saǵan aytıp otırman ǵoy, isi qırsıǵına ketip tur bunıń.

-Qorazdıń da isi qırsıǵına kete me eken? Gápin qızıq aw seniń!

-Qorazdıń emes, ańqaw, meniń isim qırsıǵına basıp tur. Alıp kiyatır edim, tap keńseniń qasında qapshıqta jatıp shaqırıp, jurttıń kózinshe meniń masqaramdı shıǵarmaqshı boldı, men de áste ǵana basın bir jaǵına qaray tawlanqırap qoya qoydım… Túsinip otırsań ba, áste ǵana tawlapaq edim, kórdiń be nege ákelip soqqanıń. Juwır, tezirek baltanı alıp kel, haram ólip qalar.

Bastan ayrılǵan qorazdı Makar shetenniń ústi menen atıp jiberdi de, esik aldında gúytiklep júrgen úy iyesi hayalǵa qaray:

-Hey, kempir! Eti ıssı waǵında mınanı julıp tasla, erteń kespas pisirerseń! –

dep dawısladı.

Arkashkaǵa hesh nárse demesten ol qaytadan Besxlebnovtikine qaray tartıp ketti. Ol ádep: «Sen búyte berseń meniń barlıq tawıqlarımdı tul qaldırasań ǵoy!» - dep qatayıp tursa da, keyin juwasıp, ekinshi qorazın sattı. Qoraz almasıǵı da boldı. Azǵana waqıt ótpey-aq Arkashkanıń qorazı da bastan ayrılıp shetenniń ústi menen ılaqtırıldı, keyninen qattı kewli pitken Makar kempirine qaray:

- Mına báleni de al, kempir! Bul tártipsiz shaytandı jul da, qazanǵa tıq! – dep dawısladı.

Ol bir zárúrli hám úlken jumıstı pitirip taslaǵan adam qusap kóshege shıqtı. Makardıń bulardıń qorasında qorazlarǵa jańa tiygizgen qırǵınına sheksiz hayran bolǵan Arkashkanıń hayalı onı ayanıshlı ókinish penen basın shayqap uzatıp saldı. Onıń tilsiz sorawına Arkashka suq barmaǵın mańlayına tiygizip, oyaqqa bir, buyaqqa bir tenseltiw menen sıbırlana juwap berdi:

-Aqıldan ayrılǵan! Jaqsı adam edi, al aqıldan ayrılǵan. Haqıyqat jilli bolıptı, basqa hesh nárse emes. Biyshara túni menen otıratuǵın edi, mına náletiy anglichannıń tilleri onıń basına jetti!

Usınnan baslap jalǵızlıqtı erlik penen basınan keshirip kiyatırǵan Makar tún boylap qorazlardıń qıyqıwın kedirgisiz esitip otıratuǵın boldı. Ol hayallar hám balalar menen birge atızda biyday otaqta uzaq kún jwmıs isleydi, al keshte bolsa suyıq shi menen sút iship alıp, anglichan tilin úyretetuǵın sabaqlıqqa únilip sabırlı túrde yarım aqsham bolǵansha otıradı.

Kóp uzamay oǵan SHukar ata da qosıldı. Bir kúni ol áste ǵana esikti qaǵıp:

-Kiriwme ruxsat etińiz! – dedi.

-Kiriń. Nege keldiń? – degen onsha jumsaq emes soraw menen Makar onı kútip aldı.

-Ne dese bolar… – dep tawlandı SHukar ata. – Men seni júdá saǵındım ba, Makarjan, qalay-qalay, jarıq shıǵıp tur ǵoy, qáne bir kórip qaytayın dep oyladım.

-Sen eytip ne, qatınbısań meni saǵınǵanday?

-Ǵarrı adam bazda qatınnan da saǵınǵısh boladı. Meniń jumısım iútkilley bir kewilsizlew jumıs: bárhá ayǵırlardıń qasında júreseń de qoyasań. Bul tilsiz maqluqat meni judá zeriktirdi! Máselen, sen olarǵa jaqsı sóz aytıp bir nárse deyseń, al olar bolsa lám dep awzın ashıw joq, súlisin jep, quyrıǵın qıymıldatadı. Bunnan maǵan qanday payda bar? Onıń ústine mına ońbay ketkir tekeni aytpaysańa! Bul mushtay bále qay waqta uyıqlar eken, Makarjan? Tún bolsa kózińdi jumǵanıń sol-bul shaytan ústinde dúbirdúbir. Uyıqlap atırǵanıńda ayaqları menen bir neshe ret ústimnen basıp ketti.

Sonday janıń qalmaydı, sonnan soń kózińdi shıǵaraman dese de uyıqlap bolmas.

23

Sonday náletiy ońbaǵan maqluq, hesh tınıshıńdı bermeydi! Túni menen atqoraǵa bir, pishenxanaǵa bir juwırıp júrgen bále. Qáne, onı soyıp taslasaq, qáytedi Makarjan?

-Qoysańa, mına mıljıń gápleriń menen qosıla kóter ókshendi. Basqarmanıń tekeleri menen meniń jumısım joq, oǵan Davıdov komandir, áne soǵan bar.

-Quday saqlasın, men teke ushın kelgenim joq, tek seni kóreyin dep kelip otırman. Maǵan bir aldanǵanday kitap ber, men qasıńda indegi tıshqanday bolıp tıp-tınısh otırayın. Áne sonda saǵan da, maǵan da kewilli boladı. Men saǵan hesh qanday seltep bermeymen.

Makar oylanıp kórdi de, kelisim berdi. SHukardıń qolına rus tiliniń túsindirmeli sózligin uslatıp bılay dedi:

-Meyli, meniń menen otırsań otır, oqı, biraq ishińnen oqı, erinlerińdi, qıbırlatpa, jetelme, túshkirme, - qullası sestińdi shıǵarma! Meniń komandam boyınsha shılım shegetuǵın bolayıq. Másele túsinikli me?

-Bárine de qayılman, al endi túshkirik tuwralı qalay? Qápelimde kelip qalıp birden túshkirip jibersem ne qılaman. Meniń xızmetime baylanıslı meniń tanawım bárhá pishenniń girtlerine toladı da júredi. Geyde men uyqılap atırıp ta túshkirip jiberemen. Sonday da ne qılaman?

-Dálizge oqtay bolıp atılasań!

-Makarjan, mennen oqlı oq shıqpaydı, tot basqan jaman oq. Dálizge jetemen degenshe on ret túshkirip, bes ret sińbirinip úlgeremen.

-Sen asıǵıńqıra dá!

-Bir qız turmısqa shıqsam dep asıqqan eken, biraq kúyew tabılmaptı. Bir jaqsı adam tabılıp onıń aldınan shıǵıptı. Nekesi qıyılmaǵan qızdıń aqırı ne bolıptı dep soramaysań ba? Jaqsı qatın bolıptı! Áne men de sonday bolıp qalıwım múmkin: asıǵıp juwırıp júrip bir bále qılıp qoysam, sen meni bul jerden quwıp shıǵasań, men gáptin siráǵısın aytıp otırman!

Makar kúlip jiberdi de, bılay dedi:

-Sen ońlańqırıp asıq tá, abıroy menen oynawǵa bolmaydı. Qullası bılay: awzındı jap, meni

alań qılma, oqıp mádeniyatlı ǵarrı bol.

-Taǵı bir kishkene soraw beriwge bola ma? Sen onsha túnere berme, Makarjan, aqırǵı sawalım.

-Qáne? Tezirek!

SHukar ata otırǵan ornında qısılıp, tıpırshılap gúnk-gúnk etti:

-Túsinip otırsań ǵoy, onıń qanday ekenin… Ózi onsha onday emes, sonda da meniń kempirim bunıń ushın maǵan qattı qapa, «uyqılatpaysań» - deydi. Daw bunda meniń qanday qatnasım bar janım-aw?

-Sen toq eterin ayt!

-Men qádimgi sol nárse tuwralı aytıp otırman. Meniń ishimniń kók eti awırǵannan ba, ya basqa awırıwdan ba bilmeymen, áytewir ishimde sumlıq bir gútirli bar, tap gúldirmamaday gúldirleydi! Bizler seniń menen sonda ne qılamız? Ol da qolıńdı irkedi ǵoy, aqırı?

-Dálizge qaray juwırasań, hesh qanday gútirli de, gúldirli de bolmawı kerek!

Másele tusinikli me?

SHukar úndemesten basın iyzedi de, awır dem alıp, sózlikti ashtı. Tún jarpısı bolǵanda Makardıń basshılıǵı astında hám onıń túsindiriwinen paydalanıp ol birinshi ret qorazlardıń qıyqıwına jaqsılap qulaq saldı. Úsh kúnnen keyin olar ekewi terezeniń tekshesine boyın taslap iyinlesip qorazlardıń qıyqıwın birge tıńladı. Áne sonda SHukar ata kewilli túrde bılay dep sıbırlandı:

- Ástapıralla, ástapıralla! Pútkil ómirim boyı usı qorazlardıń quyrıǵınan uslap, eń kishkene waqıtımnan beri solar menen birge ósip júrip, olardıń qıyqıwındaǵı bunday sulıwlıqtı abaylamaǵan ekenmen. Áne endi túsindim; Makarjan, mına Maydannikovtın qorazınıń iliwin ańlap tursań ba, ya? Tap general Brusilovtıń

24

dawısınıń dál ózi eken!

Makar ashıwlı bolsa da, ózin uslap sıbırlanıp juwap berdi:

-Pay ayttıń-aw! Sen biziń generallardıń dawısın esitip kórseń edi, ata, haqıyqat dawıs, áne biziń sol generallar da! Seniń Brusilovtıń ne ózi? Birinshiden, ol eski patsha generalı - demek, meniń ushın gumánlı adam degen sóz, ekinshiden, kóz áynek kiygen inteligent. Onıń dawısı da jaqsı emes, kóp bolsa anaw bizler jegen Arkashkanıń qorazınıń dawısıńday shıǵar. Dawıstı da siyasiy kóz qarasta túsine biliw kerek. Mısalǵa alsaq, mine biziń diviziyada bir juwan dawıslı adam boldı tap pútkil armiyanıń dawısına barabar! Payansız bolıp shıqtı: Dushpanlarǵa ótip ketti. Ne dep oylasań, sol endi maǵan jaqsı juwan dawıslı adam bolıp kórinedi dep oylaysań ba? Túri qurıp ketsin! Endi ol meniń ushın jaqsı juwan dawıslı adam emes, al ıńıldaq satqın.

-Makarjan, siyasattıń qorazlarǵa qatnası joq ǵoy? – dep soradı, SHukar ata tartınǵan túrde.

-Tap qorazlarǵa da qatnası bar! Eger Maydannikovtıń qorazınıń ornında basqa bir kulaktıń qorazı bolıp kelermedi, men ol jatıp isherdiń dawısına ómirde qulaq salmas edim! Ol kulaktıń jádigóyiniń iytke keregi ne!… Qáne, áńgimeni toqtatayıq! Sen ózińniń kitabıńdı oqı, men ózimdikin oqıyın, hár túrli ońbaǵan sorawlar menen maǵan suǵılıspa. Bolmasa ayamayman, quwıp shıǵaman!

Shukar ata qorazlardıń qıyqıwın janın bere bahalap, oǵan keyip etiwshi bolıp shıqtı. Maydannikovtıń qorazın barıp kórip qaytıwǵa Makardı kóndirgen de sol. Jumıs penen júrgen adam qusap olar Maydannikovtıń sharbaǵına kirip keldi. Kondrat atızda maydaǵı jer shúdigarlawda eken. Makar onıń hayalı menen sóylesip, otaqqa nege shıqpaǵanlıǵın sorastırıp atırǵanday boldı da, sharbaq boylap mardıyıp ǵoddaslap júrgen qorazdı anıqlap kórip aldı. Qoraz júdá saldamlı, sırtqı pishini kelisken hám dónip turǵan sarı qoraz eken. Makar qorazǵa qarap kewli toldı. Esikten shıǵıp kiyatırıp ol tili baylanıp dım úndemey turǵan SHukardı shıǵanaǵı menen qaǵıp jiberdi de:

-Qalay? – dep soradı.

-Tulǵasına qaray dawısı. Qoraz emes bul, arxirey2.

Bul teńew Makarǵa júdá unamasa da, ol úndemedi. Olar tap keńsege kelgen jerde SHukar qorqınısh penen kózi uyasınan shıǵıp Makardıń gimnasterkasınıń jeńinen sharp etkizip usladı da:

-Makarjan, soyıp taslawı da múmkin! – dedi.

-Kimdi?

-Quday saqlasın, kimdi bolatuǵın edi, meni emes - qorazdı daǵı! Sóytip júrip soyıp ta qoyadı hám soyıpta qoymasa bolar edi!

-Nege soyadı? Ne sebep soyadı? Túsinbeymen men saǵan, ne dep mıljıńlap otırsań óziń?

-Túsinbeytuǵın nesi bar? Ol qoraz shirik kónnen de ǵarrı ǵoy, jasına qaraǵanda meniń menen jas, bálkim úlkenirek te shıǵar. Men bul qorazdı bala waqtımnan beri bilemen!

-Ótirik aytpasesh, ǵarrı! Qoraz jetpis jıl jasay almaydı, tábiyat nazımlarında bul tuwralı hesh nárse jazılmaǵan, tusindiń be?

-Ol bári bir qartayǵan, tamaǵınıń astındaǵı pári appaq bolıp ketipti, ya sen ańlamadıń ba? – dep qızıńqırap qarsılastı SHukar ata.

Makar ókshesi menen ǵırra artına burıldı da adımın tez-tez keńnen atlap júrip ketti. SHukar onıń izine jetip júremen dep asıǵıp, waqtı-waqtı juwırıp juwırıp alıp turdı. Bir neshe minuttan keyin olar taǵı Maydannikovtıń sharbaǵına keldi. Makar Lushkadan estelikke qalǵan gúlli qız oramal menen mańlayındaǵı terdi súrtip

2 Arxirey - azanshı mánisinde (red. eskerpesi).

25

tur, al SHukar ata bolsa yarım kún túlkiniń izinen quwǵan tazı qusap awzın ashıp demin zorǵa alıp tur. Onıń qızǵılt-kógis tilinen mayda-mayda tamshı bolıp tınıq silekeyi saqalına tamadı.

Kondrattıń hayalı kúlimsirep bulardıń qasına keldi.

-Bir nárseńiz umıt qalıp pa?

-Saǵan mınanı aytıwdı umıtıp ketippen, Proxorovna: qorazıńdı soyıp qoyma!

SHukar ata soraw belgisindey bolıp búgilip, qolın aldına sozıp, kir suq barmaǵın shoshaytıp, awır dem alıp kúsh penen:

- Quday kórsetpesin!… – dedi.

Makar oǵan jaqtırmay bir qırın qarap qoydı da, sózin dawam etti:

-Bizler onı tuqım qoraz qılıw ushın kolxozǵa satıp ya almastırıp almaqshımız, sebebi túrine qaraǵanda tuqım qorazlardan bolıwı kerek, múmkin, onıń ata tegi Angliyadaǵı ya soǵan qusaǵan Gollandiyadaǵı qanday da bir tuqımlardan bizde jańa túrin kóbeytiw ushın alıp kelingen shıǵar. Golland ǵazlarınıń tumsıǵınıń ústinde úlken kekili bolmaydı ma? Boladı. Múmkin bul qorazdıń milleti gollandiyalı shıǵar sen onı bilmeyseń ǵoy? Bunı men de bilmeymen, demek, onı hesh qanday soyıwǵa bolmaydı degen sóz.

-Ol tuqımlıqqa jaramaydı, qartayǵan, bizler onı Troycaǵa soyıp, jas qoraz satıp almaqshı

edik.

Bul saparı SHukar ata: men saǵan ne dep edim degendey shıǵanaǵı menen Makardı túrtip jibergen bolıp edi, - biraq Makar oǵan qewil awdarmay Proxorovnanı isendirmekshi bolıp sózin dawam ete berdi:

-Ǵarrılıq degen ayıp nárse emes, tuqım qoraz qılıwǵa boladı, araqqa jibitilgen biyday menen uqshatıp toydırıp tursaq, ol mákiyenge shapqanda dawıl turǵanday qıladı! Qullası bul qımbat bahalı qorazdı joq etiuge bolmaydı. Másele saǵan túsinikli me?

Túsinikli bolsa jaqsı boldı. Jas qorazdı saǵan SHukar ata házir-aq ákelip beredi.

Sol kúni-aq Makar Dyomka Ushakovtıń hayalınan bir jón baha menen awısıq qorazın satıp alıp, onı SHukar atadan Maydannikovaǵa berip jiberdi.

Solay etip keyingi qarsılıq ta jeńilgendey boldı. Biraq ne ushın ekenligi belgisiz, Makar Nagulnov esapsız pul berip birimlep hám top-tobı menen qoraz satıp alıp júriptimis degen duwduw áńgime xutorǵa jayılıp ketti. Kewilli házillesiwdi jaqsı kóriwshi Razmyotnov bunday waqıyanı esite turıp, aralaspay sırtta qalay qalsın? Dostınıń ersi qılıqların esitip, onı óz kózi menen baqlap kórmekshi boldı da, keshletip Nagulnovtıń jayına keldi.

Makar menen SHukar ata úlken kitaplarǵa úńilip stolda otır eken. Piligi up-uzın etip shıǵarılǵan shıra burqasınlap janıp tur. Ójire ishinde qara qúyeler ushıp júr, shıranıń morjasına kiydirilgen qaǵaz qalpaqtıń sarǵayıp kúygen jerinen kúyip baratırǵan qaǵazdıń iyisi ańqıp tur, jaydıń ishi baslawısh mekteptiń birinshi klasında taza jazıw sabaǵı bolıp atırǵan waqıttaǵıday tım-tırıs. Razmyotnov esikti qaqpastan ishke kire berip, esikte turıp jótelip te qoydı, biraq qunıǵıp kitap oqıwshılardıń hesh qaysısı da buǵan kewil awdaratuǵın emes. Áne sonda kúlkisin zorǵa basıp Razmyotnov qattı dawıs penen:

-Joldas Nagulnov usı jerde tura ma? – dep soradı.

Makar basın joqarı kóterip, Razmyotnovtıń betine názer salıp qaradı. Joq, túngi qonaq más emes, biraq wahahalap kúlip jibergisi kelip turǵanlıqtan erinleri qıymılqıymıl etedi. Makardıń kózleri gungirt tartıp jıltırap, qısılıp tur. Ol jayparaxat ǵana:

- Andrey, sen qızlardıń otırıspasına bara tur, kórip tursań ǵoy, men seniń menen bostan-bos waqıt ótkerip alatuǵın túrim joq, - dedi.

Makardıń bul túrinde óziniń kewilli keypine ortaqlasatuǵın túriniń joq

26

ekinligin kórgen Razmyotnov orınlıqqa otırıp, shılımın shekti de, endi ıraslap:

-Joq, durısın ayt, sen olardı ne qılayın dep satıp alıp júrseń? – dep soradı.

-Lapsha menen shi ushın dá. Sen ne, meni onnan xutordaǵı qızlarǵa morojennoe islep beriw ushın aldı dep oylaysań ba?

-Men, álbette, morojennoe isleydi dep oylaǵanım joq, hayran boldım: haw buǵan usınsha qorazdıń ne keregi bolıp qaldı eken, nege tek ǵana qorazlar kerek bolǵan? – dep oyladım.

Makar kúlimsirep:

-Lapshaǵa salınǵan qoraz kekillerin jaqsı kóremen; áne sol. Sen meniń koraz satıp alǵanıma hayran qalıp júrseń, al men, hayranman – Andrey ne ushın sen otaqqa barmaysań? – dep soradı.

-Ol jerge barıp maǵan ne pitir deyseń? Qatınlardı baqlap turıw ma – buǵan bolsa brigadirler

bar.

-Baklap turıw emes, óziń otawıń kerek. Razmyotnov qolların siltep, ıqlası menen kúlip jiberdi.

-Ne, men solar menen birge surepka3 julıp júriwim kerek pe? Men onı qıla almaspan, keshirerseń, dostım! Bul erkektiń jumısı emes, onnan qalsa men áytewir birew emes, al kimseń selsovettiń baslıǵı bolsam.

-Úlken bolǵanıńa. Onday júdá jer tirep turǵanın joq! Men nege solar menen birge surepka, taǵı sonday haram sheplerdi julısıp júremen, al sen nege isley almaysań?

Razmyotnov iynin qısıp qoydı.

-Isley almaǵanlıqtan emes, tek kazaklar aldında masqara bolǵım kelmeydi.

-Davıdov hesh qanday isten jiyirkenbeyda, men de solayman, al sonda sen nege furajkańdı shekeńe qıysaytıp kiyip alıp, uzaq kún keńsende otırasań da qoyasań, ya ırjım-tırjım bolıp, qalǵan qaǵaz portfelińdi qoltıǵına qısıp alıp xutordıń ana sheti menen mına shetine janın qoyarǵa jer tappay júrgen adam qusap zır juwırasań da júreseń? Ne, xojalıq awhalı tuwralı spravkanı sekretarya bere almay ma? Sen, Andrey, onı qoy! Erteńnen baslap brigadaǵa barıp grajdanlar urısınıń qaharmanları qalay jumıs isley alatuǵınlıǵın qatınlarǵa kórseteseń!

-Sen ne dep otırsań óziń, seni jin urdı ma, ya dálkek qılıp otırsań ba? Usı jerde óltirip

taslayǵoy - barmayman! Razmyotnov shılımnıń qaldıǵın ashıw menen bir jaqqa qaray ılaqtırıp jiberdi de, orınlıqtan ushın turdı. - Kúlki bolıwdı qálemeymen! degen ol erkektiń jumısı emes. Sen ele maǵan kartoshkaǵa dombıq úy derseń?

Qolıńdaǵı jartı qálem menen stoldı áete ǵana tıq-tıq ettirip urıp otırıp Makar:

-Partiya qanday jumıs buyırsa, sol erkektiń jumısı. Máselen, maǵan: qáne, Nagulnov, bar, kontralardıń gellesin al desin - men janım menen baraman! Kartoshkaǵa dombıq úy dese onday bolıp quwanbayman da, biraq baraman. Bar, sawınshılıq qıl, sıyır saw desin - tisimdi qayrap turaman da, bári bir sıyır sawıwǵa ketemen. Náletiy sıyırlardıń emshegin gá oyaqqa, gá buyaqqa tartıp qolımnan kelgeninshe sol nálet jawǵırlardı sawıp alıwǵa tırısaman! - dedi. Razmyotnov ózin azıraq basıp, jıllı shıray kireyin dedi:

-Seniń qolıńnıń ózi de tap sıyır sawatuǵın qol. Sen onıń emshegin eki tartqanda qulatıp taslarsań!

-Qulatsam - taǵı túrgeltemen, aqırına shekemdap emsheginde bir tamshı da sút qaldırmay sawıp alaman. Túsinikli me? - Juwap kútip turmastan, oylanǵan túrde sózin dawam etti: - Sen bul tuwralı oylanıp kór, Andryuxa, sen erkekpen, kazakpan dep kókiregindi onsha kóre berme. Biziń partiyalıq arımız onda emes, men buǵan usılay túsinemen. Anaw bir kúni taza sekretarǵa kórinip qayta qoyayın dep ketip baratırsam, jolda Tubyanskiy yacheykasınıń sekretarı Filonovqa duslasıp qaldım. Ol mennen:

3 Surepka-haram shóptiń bir túri.

27

«Jolıń bolsın, raykomǵa baratırsań ba?» dep soradı. «Awa, raykomǵa baratırman», - dedim. «Taza sekretarǵa ma? «Awa, soǵan» - dedim. «Olay bolsa biziń ot orıp atırǵan jerge qayırıla qoyıń, ol sol jerde» - dedi de qamshısınıń ushı menen joldıń shep tárepin kórsetti. Qarasam: shırpa-shırp pishen orıspa, altı lobogreyka islep júr.

«Bunıńız qalay, aqılıńızdan ayırıldıńız ba, bunsha nege erte oraqqa tústińiz?» - dedim. Ol maǵan: «Bul pishen emes, qurı boyan menen basqa túrli-túrli shópler, solardı silos bastırıw ushın orıp almaqshı edik» dedi. «Ózlerińiz qarar qıldıńız ba?» - dep soradım. Ol maǵan; «Joq, ózlerimiz emes, keshe sekretar kelip edi, barlıq jerlerimizdi aynalıp kórip júrip ol usı boyannıń ústinen shıǵıp qaldı, ol bizlerden bul boyandı ne qılasız dep soradı. Bizler «shúdigaretip bastırıp jiberemiz» - dep juwap qaytarıp edik, ol kúlip: «Shúdigardıń astında qaldırıw - aqıllınıń isi emes, silos bastırıw ushın orıp alsańız, orınlı is bolar edi» - dedi.

Makar Razmyotnovqa sınaǵan kóz-qaras benen qarap, úndemey qaldı.

-Sen onı kórdiń be? - dep soradı Razmyotnov shıdamsızlıq penen.

-Endi ne dep ediń! Joldan burılıp, eki kilometrdey júrsem aldımda eki arba tur: bir ǵarrı ot jaǵıp kasha pisirip atır; tap ógizdey áwkiygen, beti náp-náhán bir jigit arbanıń astında jatır, tabanın qasıp, shıbınlardı shıbıq penen quwıp qoyadı. Sekretarǵa usamaydı; ayaǵı jalań-ayaq, bet-awzı da qálbirdey. Sekretardı sorasam - jigit murt berip jılmıyadı. «Ol azannan beri lobogreykada meniń ornımda, ha anaw atızda zırlatıp quwıp orılǵan shópti ılaqtırıp júr» - deydi. Men asıǵıp, dárriw atımdı arbaǵa bayladım da, oraqshılarǵa qaray kettim. Birinshi lobogreyka ótip ketti, onda jeken qalpaq kiygen, ústinde terden tozıp jırtılǵan kóylegi bar, arba mayı jaǵılıp qalǵan kenep shalbar kiygen bir ǵarrı otır. Túsinikli - sekretar bul emes. Ekinshi lobogreykanıń ústinde shashı alınǵan, kóyleksiz jas jigit otır, terden denesine may quyılǵanday, kún nurınan ol qılıshtay jaltırap kórinedi. Túsinikli, bul da sekretar emes dep oyladım. Sekretar oraq mashinasın kóyleksiz aydamaydı. Oraq túsken jerge uzınına qarasam, qalǵanları da kóyleksiz aydap júr. Endi ne qılar ekenseń, usılardıń ishinen sekretardı tanıp alıp kór! Intelligentlik túrine qarap tanıp alarman dep oyladım, hámmesin de qaptalımnan ótkerip bir jiberdim-pay isiń bar bolsın, qáne endi tanıp ala alsam! Bári de yarım beline shekem jalańash, tap mıs bes tiyinlıqtay hámmesi de birdey, qaysısınıń sekretar ekenligi mańlayına jazıp qoyılǵan emes. Áne saǵan intelligentlik pishin! Hámmesi de intelligent bolıp kórindi. Eń júnles mollanı shash-saqalın alıp soldatlar menen birge jalańash monshaǵa jiber - endi solardıń ishinen mollanı tawıp ala alasań ba? Mısal, bul da sonday,

-Sen; Makarjan, diniy nárselerdi qozǵama; gúná. - dep ótinish etti soǵan shekem dım úndemey otırǵan SHukar ata tartınǵan túrde.

Makar ol betke ashıwlı kóz qaras penen bir qarap qoydı da, sózin dawam etti:

-Arbalardıń kasına kaytıp kelip, baǵanaǵı jigitten: «Bul oraqshılardıń ishinen sekteratımız qaysısı? - dep soradım. Al ol bát-báshirey bále bolsa «kóyleksiz júrgeni sekretar» - dep juwap beredi. Men oǵan: kózińe shıbın uymelep ketipti, súrtip al, mashinalardıń ústindegilerdiń ǵarrıdan basqasınıń báriniń ústinde kóylege joq» - dedim. Ol arbanıń astınan shıǵıp, kózlerin súrtip wahahalap kúlip jiberdime de! Kózim túsip, menińde ishek-silem qattı: men arbalarǵa aynalıp kelemen degenshe, ǵarrıda ústindegi kóylegi menen qalpaǵın sheship taslaptı, jalǵız kenep shalbardıń ishinde hámmeniń aldında basıp kiyatır, jıltır bası jarqırap baratır, appaq saqalı samal menen arqasına qaray jelkildeydi. Boyan ústinde tap aq quwday bolıp júzip kiyatır. Bir ájayıp nárse bolǵan eken dep oyladım. Raykom sekretarı bularǵa qaladan dástúr ákelip kórsetken eken, dalada jalańashtan-jalańash qullı pereńi shıǵıp jur, hátteki mına isi pitken ǵarrını da joldan shıǵarıp usı dástúrge túsiripti. Bádbesher jigit meni olardıń qasına alıp barıp, sekretardı kórsetti. Men oǵan kelip, oraq mashinasın qaptallap ózimdi tanıstırdım, «seniń menen tanısıw

28

ushın raykomǵa baratır edim» - dedim. Ol kúlip jiberdi de, atlardı toqtatıp maǵan: -

«Otır, atlardıń dizginin usla, shóp orıp júrip tanısıp ta qalamız, joldas Nagulnov» - dedi. Atlardıń dizginin uslaǵan jigitti túsirip jiberip, onıń ornına otırdım da, atlardı qozǵadım. Atızdıń arǵı bası menen bergi basına tórt ret barıp kelemen degenshe tanısıp qaldıq... Haqıyqat jigit eken! Bizde bunday sekretar bolıp kórgen emes edi. «Men sizlerge, Stavropolshılardıń qalay isleytuǵınlıǵın kórsetip qoyayın!» - deydi. «Sizlerde shalbarǵa lampas taǵadı, bizde oraqtı jaqsılap oradı» - dep kúledi. Men oǵan kim jaqsı isleytuǵının ele kóremiz, maqtanshaq-maqtanıp qaladı, kúyinshekkúlge túsedi» dedim. Ol barlıq nárseler tuwralı az-azlap sorastırıp bolıp: «Qayta beriń, joldas Nagulnov, sizler betke kóp uzamay baraman» - dedi.

-Ol taǵı ne dedi? - dep soradı Razmyotnov shaqqanlasıp.

-Basqa onday hesh nárse aytqan joq. Aytpaqshı taǵı Xoprov tuwralı soradı: ol aktivistpedi, ya aktivist emespedi? - dedi. Ol qayaqtaǵı ılaǵıp júrgen aktivist, aktivist emes, bir jannıń jawı edi júrgen - dedim.

-Ol ne dedi?

-Onda nege onı óltirdi eken, onnan qalsa qatını menen qosa óltirgen? - dep soradı, Kulaklar adam óltiriwge sebep taba almay ma, jaqpaǵan soń óltirgen de qoyǵan dedim!

-Sonda ne dedi ol?

-Ashshı alma jegendegidey erinlerin úyirip qıymıldattı da, ayttı ma, ya jóteldi me: «him,

him» dedi de, túsingendey hesh nárse aytpay-aq qoydı.

-Xoprovlar tuwrasında gápti qaydan esitti eken?

-Kim bilsin onı, rayonlıq GPU degiler aytqandı da, basqa qaydan bolsın.

Razmyotnov dım úndemegen qálpinde taǵı bir shılım shekti. Bir nárse tuwralı tınıq oylanǵanlıǵı sonday, ol hátteki Nagulnovqa qanday maqset penen kelgenligin de umıtıp ketti. Xoshlasıp, Makardıń kózine kúlimsirep tigile qarap bılay dedi:

-Endi esimdi jıynap aldım! Erteń jaqtı túsiwden birinshi brigadaǵa baraman. Sen bunnan qátirjan bola ber, Makar, otaqtan jan ayap qalatuǵın men emes. Biraq sen ekshembi kúni maǵan yarım litr araq qoyasań, bilip qoy!

-Eger jaqsı otaq otasań qoyasań, birge ishemiz. Biraq erteń erterek qozǵal, jumısqa qalay shıǵıw kerek ekenligi tuwralı hayallarǵa órnek kórset. Qáne jolıń bolsın! - dep Makar oǵan tilek bildirdi de, qaytadan kitap oqıwǵa kiristi.

Tún jarpılar shamasında xutordı qaplaǵan selteńsiz jım-jırtlıq ishinde ol SHukar ata menen birge qorazlardıń qıyqıwına saltanat penen qulaq saldı, olardıń úylesimli dawısına hár qaysısı óz aldına máz-mayram boldı.

-Tap arxirey jámyietindegidey! - dep sıbırlandı SHukar ráhátlenip, artıqsha eljirep.

-Tap sapta turǵan atlar dizbegindegidey eken!- dedi Makar dút basqan shıranın morjasına qıyalǵa batqan túrde qarap.

Bul tań qalarlıq ájayıp qızıǵıwshılıq usılay payda boldı, kóp uzamay-aq Makar usı qızıǵıwshılıqtıń sebebinen ómir menen xoshlasa jazlap qaldı.

V BAP

Davıdovtı brigadaǵa Razmyotnovtın bir ózi shıǵarıp saldı. Bul da jol túsip qalǵanlıqtan edi: ol jer aydawshılarǵa kolxozdıń skladınan alınǵan azıq-awqattı, brigadada islep atırǵanlarǵa awmastırıp ketiwi ushın úyleri jibergen ishki hám anawmınaw basqa kiyimlerdi alıp baratırǵan edi

Davıdov tútelenip, jıp-jıltırı shıqqan etik kiygen ayaqların salbıratıp jiberip, ǵarrılarday búkireyip, dógerekke salqın ǵana kóz taslawı menen arbanıń ústinde otır. Jelbigey taslaǵan kamzolınıń astınan jawırın súyekleri kamzoldı kóterip túrtiyip tur ol kóp waqıttan beri shashın aldırmaǵan edi, órimge kelgen qara

29

shashlarınıń buyralanǵan ushları jelkesin basıp turǵan kepkasınıń astınan shıǵıp, kún alǵan gújireygen moynınan ótip, kamzolınıń dúziw shıqqan jaǵasına túsip tur. Onıń gúllán túrinde qanday da bir jaǵımǵız hám ayanıshlı bir nárse seziletuǵın edi...

Razmyotnov oǵan qarap qattı awırıwdan qıynalǵanday mańlayın jıyırıp oyǵa ketti: «Lushka onıń sorın qaynatqan eken dá! Pa nálet jawǵır qatın-ay! Jigitti - qanday jigitti deseńá-júdá xor qılǵan eken ǵoy, kórip reyimiń keledi! Áne ashıqlıq, jigitti qanday awhalǵa tusirgen: jáp-jaqsı jigit edi, kapustanın japıraǵınan da beter bolıp tırısıp qalıptı».

Basqaǵa qanday ekenin bilmeymendaǵı, «súyiwshiliktin qanday awhalǵa túsiretuǵınlıǵı» Razmyotnovqa qanıq edi. Ot Marina Poyarkovanı, bastan ótkergenleriniń ishinen taǵı birewlerin esine túsirip, awır gúrsindi, biraq waqtı xosh bolıp kúlip qoydı da, xabar alıw ushın awıl sovetke qaray júrip ketti. Yarım jolǵa kelgende oǵan aldınan Makar Nagulnov ushırastı. Ol ádettegidey barlıq waqıtta kewilsiz kórinetuǵın, ústi-basına qarap kiyinip, áskerlershe múltiksiz háreketlerge azıraq ózin beyimlep júretuǵın edi, dım úndemesten Razmyotnovqa qolın sozdı da, kóshe menen alıslap baratırǵan arbaǵa qarap basın iyzep kórsetip:

-Joldas Davıdovtıń qanday awhalǵa túsip qalǵanın kórdiń be? - dedi.

-Ol azayın depti, - dep tartınıńqırap juwap berdi oǵan Razmyotnov.

Onıń awhalına túskende men de kún-kúnnen azıp ketqen bolar edim. Ol tuwralı gáp etiwdiń de keregi joq áziz! Iymanın úyirip tabıtqa sala ber! Meniń jayımda turǵanda Lushkanıń qanday biyhaya ekenin kórgen edi, ol aybaraq penen Davıdovtıń kózinshe urısatuǵın edim ǵoy, mine endi ózi tap bolıptı! - Tap bolǵanda da birotala tap bolǵan! Házir túrine qarap kórip edim, júregim suwladı: ant urıp ketkendey ap-arıq, kózleri alarıp qalıptı, ıshtanın aytsańa, inanasań ba, biysharanıń qay jerine ilinip turǵanın bilmeyseń! Jigit joq bolıwǵa kelgen eken! Men sol súygiligimdi qısta aq qulaq qatarına shıǵarıp Timoshka tırtıǵı menen qosa suwıq jaqqa qaray ısırıp jiberiw kerek edi. Bálkim hesh bolmasa sol jaqta, júregi suwıq jerge basılar edi.

-Men onı sen bilmeytuǵın shıǵar dep oylaytuǵın edim.

-Tapqan ekenseń bilmeytuǵındı! Hámme bilgende, men bilmeymen be? Kózimdi jumıp júrdim be? Maǵan dese ol kim menen júrse sol menen júrsin, biraq ol ant urıp qetken meniń Davıdovıma nege jabısadı, meniń qádirdan joldasımnıń basına jetpesin! Mine házir gáp nede bolıp otır!

Sen Davıdovqa eskertip qoysań boladı ǵoy. Nege eskertpediń?

-Eskertip qoyıw maǵan dım qolaysız boldı ǵoy, aqırı! Qay jaǵı qolaylı, ol mennen qızǵanıp ya taǵı sonday bir sebep penen aytıp júrgen dep oylawı múmkin edi. Al endi bul iske qatnasıń bar, sen nege úndemediń? Nege oǵan qattıraq eskertpediń?

-Sógis járiyalap pa? - dep kúlip qoydı Razmyotnov.

-Eger salıp júrer bolsa sógisti basqa jerde ala berer, biraq biz ekewmiz, Andrey, onı bul iste joldaslarsha qutqarıp alıwımız kerek, kóp kútip otırıwǵa bolmaydı, Lushka tili ashshı bir bále, hátteki Davıdov onıń menen dúnya júzilik revolyuciyaǵa deyin túwe, soǵan shekem-aq joq bolıwı múmkin. Ya tezirek gúm qılatuǵın ókpe keseline duwshar boladı da, ya soǵan qusaǵan bir merez awırıwın tabadı, Áne sonı kútip otıra ber! Men onnan qutılǵanda, tap dúnyaǵa qayta tuwılǵanday boldım: hesh qanday juqpalı awırıw tabaman dep qorqıp atırǵanım joq, anglichan tilin jáp-jaqsı etip úyrenip atırman, hesh qanday oqıtıwshısız-aq óz miyim menen biraz nárse bildim, partiyalıq islerdi de tártipli alıp baratırman, basqa jumıslardan birotala qol úzip ketkenim joq. Qullası usı boydaq júrgenimde qol-ayaǵım bos, miyim de ózimde. Al endi onıń menen turǵanımda araq ishpey-aq hár kúni araq ishkendey meń-zeńim shıǵıp júretuǵın edim. Qatın degen biz revolyucionerler ushın, aǵayinim, xalıqtıń basın aynaldırıwshı záhár! Men usı qaǵıydanı hár qanday partiya aǵzası, hár bir haqıyqat kommunist hám oǵan tilekles onı hár qúni jatar aldında hám azanǵı ashawǵa úsh retten qayta-qayta oqıp turıwı ushın úlken háripler menen ustavqa jazıp qoyar edim. Áne

30

sonda házirgi biziń qádirdan joldasımız Davıdov qusap hesh bir jin urǵan bunday bálege duwshar bolmas edi. Sen óziń-aq esińe túsirip kór, Andrey, ne degen jaqsı adamlar ómiriniń ishinde usı náletiy qatın tuqımınan jábir kórdi! Onıń esap-sanı joq! Solardıń sebebinen ne degen adam rastrat jasadı, ne degen adam araqxor bolıp ketti. Solardıń sebebinen neshe jáp-jaqsı azamatlarǵa partiyalıq sógis berildi, ne degen adam solardıń kesirinen tyurmada jatır - júregiń suwlaytuǵın nárse!

Razmyotnov oyǵa shumdi. Olar jaqınıraqtaǵı hám onnan arraǵıraqtaǵı bayaǵı basınan ótkergenleri; turmısında ushırastırǵan hayal-qızlardı esine túsirip biraz waqıt úndemesten jurip kele berdi. Makar Nagulnov tanawın kórip, juqa erinlerin bekkem ǵana qımıwı menen sapta kiyatırǵanday iyinlerin kóterip, saldamlı adım atıp baratır. Túrine qarasań ol júdá qompıyıp dúnyada jalǵız bir ózindey bolıp kórinetuǵın edi. Razmyotnov bolsa jol júrip kiyatırıp mıyıǵın tartıp kúlip qoyadı, gá úmitsiz qolın siltep, gá tawlanǵan sarı murtın shıyıradı, tamaǵı toq erkek pıshıq qusap kózin jumadı, al geydi, bul endi ya ana, ya mına qatın esine anıq túsip ketken waqıtta bolsa kerek, úlken charkadan4 araq iship atırǵan adam qusap tamaǵın qırıp qoyadı. Áne sonda uzaq dawam etken tınıspalardıń arasında túsiniksiz túrde ol;

- Hey-hey! Uay iymansız qatın-áy! Ástapıralla! Kórdiń be bul nálet jawǵırdı!... - dep jiberetuǵın edi.

* * *

Gremyachiy Log qıyamanlardıń artına jasırınıp tuw alısta artta buldıraydı, ushıqıyrı joq dala Davıdovtı óziniń qushaǵına aldı. Kók shópler menen kepnegen qara topıraqtıń xosh iyisin barınsha ishine tartıwı menen Davıdov uzaqtan kóringen dizbeklesken mazarstanǵa kóz jiberdi. Alıstan buldırap kóringen bul mazarstan dúmpeshikleri dawıldan kóterilgen Baltikanıń tolqınlarına usaytuǵın edi. Ol qápelimde júregine jıp-jıllı bolıp jılp etip kelip ketken qapashılıqqa kúshi jetpey, awır gúrsindi de, jasawraǵan kózlerin basqa jaqqa burıp jiberdi... Keyin bir jerde turmay hár jaqqa bir adasqan onıń kózleri aspanda biliner-bilinbes bolıp turǵan bir noqattı ilip qaldı. Mazarstan dúmpeshiklerinde jasawshı dalanıń qara búrkiti jalǵızlıqta jarday bolıp, aylanıp júrip kem-kem qansha biyiklikke kóterilgenin de sezbesten suwıq aspanda sarqıp ushıp júr edi. Jalpaqtan kelgen ushları topır háreketsiz jayılǵan qanatları onı bultlardıń bergi jaǵındaǵı biyiklikte jeńil ǵana kóterip júr, al qarsı kelgen samal bolsa tirele jalap ótip, qara, gúńgirt jıltıraǵan párlerin súyekli úlken denesine aparıp basadı. Ol aylanar jerde jeńil ǵana bir jaǵına qıysayıp túslikke burılǵanda kún nurı qarsı kelip jarqırap, onıń bawırınıń astına tústi. Áne sonda Davıdovqa búrkit qanatlarınıń aǵarıp kóringen jerinde birese janıp, birese sónip aq ushqınlar shıǵıp turǵanday bolıp kórindi... ushı-qıyrı joq dala. Buldıraǵan eski dúmpeshikler. Aspanda ushıp júrgen qara búrkit. Samal astında shayqalǵan shóplerdiń jeńil tısırlısı... Óziniń sheksizligi menen kóz taldıratuǵın dalaǵa qarap, Davıdov ózin bul úlken keń alanlıqta kórinbey de qalatuǵın kishkene bir adamday sezdi. Usı waqıtta Lushkanı súyiwshiligi de, ayralıq dárti de, kóremen dep orınlanbaǵan tilegi de oǵan mayda itibarsız bir nárse bolıp kórindi... Jalǵızlıq hám barlıq qızıq turmıstan alısta qalǵanlıǵı haqqındaǵı sezim onı pútkilley biylep aldı. Usıǵan usaǵan bir nárseni ol bayaǵıda korablde túnde «alǵa qarawshı» bolıp turıp qalǵan waqıtta bastan keshirgen edi. Ol qashshan edi barıp! Umıtılıp baratırǵan tústey bolıp qaldı...

Kún sezilerliktey qızdıra basladı. Qubladan esken jumsaq samal kúshlirek esip tur. Qarawsız jatqan dalalıqtaǵı joldın oylı-bálentligi menen áste shayqalǵan Davıdov basın tómen salıp, qalǵıp baratırǵanın ózi de sezbey kiyatır!

4 Charkastakanǵa usaǵan ıdıs (awd. )