Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

201

qamshılap jiberdi.

- Bárhá seniń uyıqlaǵın keledi de turadı, uzın qulaq shaytan!, - dep tisiniń arasınan qáhárlenip bıdırlap, stanicanın kóshesi menen qattı shawıp ketti.

***

Tústen keyin xutorǵa qaytıp keldi de Davıdov tuppa-tuwrı jol menen Xarlamovlardıń úyine barıp, sharbaqqa tez kirgisi kelip tursa da, asıqqanın bildirmey jay-paraxat kirdi. Basqıshqa jaqınlaǵan waqıtta atqa kóp minip úyrenbegenlikten ısılǵan ayaqların alshaytıp basıp, jiyirkenip murnın jıyırıp jayǵa kirer jerde, aynadan kórgen bolsa kerek, bolajaq enesi yarım kúnniń ishinde úyrenisip qalǵanday onı burınǵıdan basqasha jıllı júzlik penen kútip aldı.

-Haw, shıraǵım balam, qattı sharshap qalǵan shıǵarsań? Qalay dem de aylanıp kele qoydıń! Stanicaǵa barıp hám aylanıp keliw, jaqın emes ǵoy! - dey berdi hayal esikke qaray qıysaqlap zordan kiyatırǵan Davıdovqa jógishilik etip, janı ashıǵansıp qarap, al ózi ayaqların zordan basıp kiyatırsa da biziń kúyew bala mártlerdey qamshısın bılǵap kiyatır dep ishinen kúlip tursa kerek... Basqa bilmese de kazaktıń qartayǵan hayalı «rus» atlılarınıń atqa minip qalay juretuǵının biliwi lazım edi...

Enesiniń bul qayırqomshılıǵın ishten ǵarǵap, Davıdov turpayılıq túrde:

-Sen bunsha egitile berme ana! Al Varvara qayda? - dedi.

Qandayda bir mashınshı qatındı izlep ketti. Ózine góne kóksiden kiyim-piyim tayarlawı kerek emes pe? Pay, jigit, sen ózińe kelinshek tawıp alǵan ekenseń daǵı! Ústinde góne yubkadan basqa onıń hesh nársesi joq ǵoy! Seniń kóziń kórmedi me?

-Búgin azanda men senikinde yubkanı ayttırǵanım joq, al qızıńdı ayttırdım, - dedi ıssıdan kúyip ketken erinlerin jalap, - qoyıp, Davıdov: - Siziń úyde ishkendey suwıq suw joq pa? Yubka bolatuǵın bolsa tabılar, házir yubka máselesin qoya turayıq. Ol qashan keledi, Varvara?

-Onı quday biledi. Ishkerile! Qalay, Varkanı oqıwǵa kirgiziwdi ózińniń hákimleriń menen kelistiń be?

-Kelispegende bola ma? Erteń okrugqa ketemiz, qızıńdı alıs jolǵa sazlay ber. Qáne ne deyseń? Házir sen endi jılawdı baslaysań ba? Keshiktiń!

Anası haqıyqatında da jılap jiberdi - egil-tegil jılap jiberdi, biraq tez arada óziniń hálsizliginen qutılıp, onsha taza emes perde menen kózin sıpırıp, ara-tura solqıldap qoyıp, ókinish penen ayttı:

-Haw, quday alsın seni, jayǵa kir! Usınday áhmiyetli is tuwrasında bizler nege qorada sóylesip turmız?!

Davıdov jayǵa kirip, otırǵıshtıń ústine otırdı da, qamshısın onıń astına tasladı.

-Ana, bizler ekewimiz ne haqqında sóylesemiz? Másele túsinikli hám sheshilgen. Endi bılay keliseyik: usı kunleri men júdá sharshap júrmen, sen maǵan ishkendey suw ber, onnan soń usı jerde bir saatday uyıqlap alayın, jumıs bolsa oyanǵannan keyin sóylesermiz. Al attı meyli balalardıń birewi kolxozdıń atxanasına aparıp tapsırsın.

Júzi jılıp ketip hayal bılay dedi:

-At haqqında qaterjan bola ber, balalar aparıp jayǵastırıp keler, óziń azmaz sabır etip turatur, men saǵan muzday sút ákelip bereyin. Tóleden házir ákelemen.

Sharshaǵanlıq, uyqısız túnler Dabıdovtı boldırtqan edi, ol sutti kútip otıra almadı: Úy iyesi hayal terlep turǵan badiyadaǵı sútti abaylap tóleden áste ákelemen degenshe ol otırǵan jerinde, oń qolın tómen jiberip, awzın azmaz ashıńqırawı menen otırǵıshtıń ústinde uyıqlap qaldı. Úy iyesi hayal onı oyatqan joq. Al qayta Davıdovtıń shalqayıp ketken basın álpeshlep, áste ǵana kóterip, basınıń astına kókke qaplanǵan kishilew kópshik saldı.

202

Jaydıń ıssılıǵınan hám sharshaǵanlıqtan biyhal bolǵan Davıdov eki saattay qattı uyıqlap, sońınan jas balalardıń sıbırlısı menen qızdıń jıp-jıllı qolınıń jaǵımlı tiyiwinen tásirlenip oyanıp ketti. Davıdov kózin ashtı, otırǵıshtıń janında ózine kúle shıray berip otırǵan Varyanı hám onıń qaptalında úymelesken bes balanı - Xarlamovlar tuxımınıń barlıq áwladların kórdi.

Shaması, balalardıń eń kishi hám eń batırlaw birewi Davıdovtıń úlken qolların óziniń kishkentay qolları menen uslap, oǵan tıǵılıp batına almay onnan soradı:

- Semen aǵa, endi sen biziń úyde turadı degen ras pa?

Davıdov ayaǵın otırǵıshtai jerge salbıratıp jiberip, uyqılı kózi menen balaǵa qaray kúldi:

- Durıs, balam! Bolmasa qalay boladı? Varya bolsa oqıwǵa qetedi, al sizlerge kim tamaq, kiyim-kenshek, tawıp beredi? Endi ol wazıypanı meniń atqarıwıma tuwra kelip tur, fakt! - Sóytti de ákesindey qayırxomlıq penen balanıń uwdar-duwdar bolıp qalǵan jıllı basına qolın saldı.

XXV BAP

Kelesi kúni tań atpastan kóp burın Davıdov ot-qorada uyıqlap atırǵan SHukar atanı oyatıp, oǵan atların arbaǵa qosıwǵa járdemlesti de Xarlamovlardıń sharbaǵına aydap keldi. Ol tıǵız bastırılmaǵan áynektiń qaqpaǵınıń arasınan asxanada shıra janıp turǵanın kórdi.

Varyanıń anası awkat pisirip atır eken, mayda balalar keń aǵash kátte kesesine jatıp uyıqlap atır, al Varya bolsa azmaz waqıtqa qıdırıp kelgen qonaq qusap, jol júriwge sazlanıp állenetken birewdey otırǵıshtıń ústinde otır.

Qız Davıdovtı quwanıshlı hám minnetdarlıq penen kúlimsirep qarsı aldı:

-Al men qashan-aq tayar boldım, seni kútip otırman, baslıǵım. Davıdov penen sálemlesip bolıp Varyanıń anası:

-Ol tawıqtıń birinshi shaqırıwınan baslap-aq tayarlana basladı. - dep sóz qostı. - Awzınan sarısı ketpegen jaslıq degen sol daǵı! Al jaslıqtaǵı oysızlıq tuwralı aytıwdıń da qájeti joq!...

Házir shay halqası tayın boladı. Tórge shıq, otır, joldas Davıdov.

Olar úshewi otırıp keshegiden qalǵan shi, kartoshka quwırdaqlardı tez jep bolıp, keyninen sut ishti. Davıdov stoldan tura berip, óziniń bolajaq qáyni enesine raxmet aytıp bılay dedi:

-Waqıt jetti. Varvara, anań menen xoshlas, biraq tezirek bol. Qurıdan qurı kóz jasın

tóge beriwinizdiń qájeti joq, ómirińizshe ayırılıp atırǵan joqsız. Ele men okrugke baratuǵın jumısım bolsa, ana, qızıńdı kóriw ushın seni de ózim menen birge alıp barıp turaman... Men atlar betke kettim. - Esikten shıǵar jerde turıp, Varyadan: - Sen óziń menen qanday da bolmasın bir jıllı kiyim alıp júreseń be? - dep soradı ol.

Varya tartınshaqlıq penen:

-Meniń paxtalı koftam bar, biraq oǵada góne, - dep juwap berdi...

-Boladı, zıyapatqa baratırǵan joqsań, fakt.

Bir saat ótkennen keyin olar xutordan biraz alıslap ketti. Davıdov SHukardıń qaptalında, al Varya bolsa arbanıń ekinshi tárepinde otır. Waqtı-waqtı Varya Davıdovtıń qolın uslap, onı áste ǵana qısıp qoyadı da, qaytadan óziniń qanday da bir oylarınıń teńizine shúmedi. Qız óziniń qısqa ómiriniń ishinde tek bolǵanı birneshe jola stanicaǵa barǵanı bolmasa, ele xutordan uzaq waqıtqa shetke shıǵıp ta kórgen emes. Ol ele temir joldı da kórgen joq. Varyanıń qalaǵa birinshi ret baratırǵanı onıń júregin háwliktirip, úlken quwanıshqa bóledi. Óz semyasınan, qurdaslarınan ayra túsiw bári bir ańsat bolmadı, sonlıqtan erkine baǵınbay kóz jası aylana berdi.

Don dáryasınan paroxodqa tirkelgen keme menen ótip, atlar Don jaǵasındaǵı taw dóńine kóterile bergen waqtında Davıdov arbadan sekirip tústi de, Varya otırǵan

203

jaqtan júrdi. Kún shıǵıp joqarı kóterilgen waqıtta, onıń nurlarına shaǵılısıp radugaday jaltırap kórinetuǵın, al házir sol dárejesine jete almay atırǵan jol shetindegi tússiz páskeltek juwsanlarǵa tusken qalıń shıqtı ol etikleri menen qaǵıp júrdi. Ara-tura Varyaǵa qarap qoyıp, ol onıń kewlin alıw ushın kúlimsirep áste ǵana:

-Qáne, Varya, kózińnin jasın tıy endi. Yamasa:

-Sen jas emesseń ǵoy, úlken adamlar jılawǵa bolmaydı, qoy endi, qaraǵım! - dep aytıp

qoyadı.

Onıń sózine qulaq asıp kóz jası tamshılap turǵan shekelerin kók oramalınıń ushı menen sıpırıp, oǵan juwap retinde tartınshaqlı hám baǵınıwshı kúlimsirew menen mıyıǵın tartıp bir nárselerdi únsiz sıbırlaydı.

Al Don jaǵasındaǵı tawlardıń oylı-bálent porlı tarmaqların qalıń duman qaplaǵanlıqtan tóbeniń joqarǵı qırları elege shekem kerinbey tur.

Usınday erte azanda ya jol ústine kógerip turǵan atqulaqlar bolıp, ya shaqası iyilip turǵan sarı donnikler bolıp, taw eteginde kórinip jolǵa dónip turǵan dánli ósimlikler bolıp ózlerine tán bolǵan kúndizgi iyislerin ańqıtıp turmadı. Hátteki bárinen de tózimli juwa da tap sol qásiyetlerin joǵalttı - barlıq iyislerdi tap házir ǵana iyul ayındaǵı silpilegen jawın jawǵanday bolıp eginlerge, shóplerge qalıń túsken shıqlar jutıp ketti. Sonlıqtan bunday túnjıraǵan azanǵı saatta qula maydanda eki ápiwayı iyis shıq penen ústin azmaz lám basqan jol shańlarınıń iyisleri ústemlik etip tur.

Ústine kiygen brezent plashtan da gónerek qara tawardan belbew buwınǵan, SHukar ata búrseńlep mıqshıyıp, burın ózine tán emes tınıshlıqtı saqlap, úndemey, tek bolǵanı qamshı bılǵap, onsız-aq shawıp baratırǵan atlardı shúw-shúwlep aydap otırdı.

Biraq kún shıqqan waqıtta ol janlanıp ketip, soradı:

-Semushka, xutorda seni Varkaǵa úylenedi degen sez bar. Durıs pa?

-Durıs, ata.

-Ilajıń ne, bul sońday is, qalay tawlansań da úylenbegenshe qutıla almaysań, erteli-kesh túbinde bir úyleneseń, yaki men erkekler tuwralı aytıp otırman, - dep tereń maǵanalı etip ayttı ǵarrı. Soń sózin dawam etti: - men jańa ǵana on segizge shıqqan waqtımda meniń marhum ataanam meni de úylendirdi. Men sol waqıtları da júdá hiyleker edim, úyleniw degen báleniń ne ekenin sonda-aq biletuǵın edim... Pay, men de onnan kashtım-aw, hesh qim mendey bolǵan emes! Úyleniw - pal ishiw emes, men bunı oǵırı jaqsı bildim. Sol báleden qutılıw ushın men ózime-ózim ne bále islemedim deyseń, Semejan! Jillisımaq ta boldım, kesel de boldım, qoyanshıq ta boldım. Jilli sımaq bolǵanım ushın ákem, al marhum ákem qáherli adam edi - meni tolıq eki saattay qamshılap, ura-tura qamshısınıń sabı sınǵan soń ǵana qoydı. Qoyanshıq kesel bolǵanım ushın meni júwenniń qayısları menen aldırdı. Al men awırıwman dep ashshı dawıs penen baqırıp, pútkil ishim irińlesip ketti degenim de - ol úydep dım úndemey shıǵıp ketip, qoradan shananıń arısın alıp keldi. Sarayǵa barıp, shananı tastalqan etip sındırıp, arısın alıp keliwge erinbedi, ǵarrı shaytan. Marhum usınday edi, jayı jánnetta bolǵır. Áne jańaǵı arıstı alıp kelip, ol álpayımlıq penen ǵana maǵan:

«Túrgel, balam, men seni emleymen»... - dedi. Há, dedim, arıstı julıp alıwǵa erinbegen adam óziniń dárisi menen meniń janımdı shıǵarıwǵa da erinbes. Arıs onıń qolında bolǵansoń oyınnıń túrin jaman kórdim. Ózi azmaz sadalaw edi, sadalıǵın men ele kishkentay waqtımnan-aq sezetuǵın edim... Áne sol jerde astıma kaynaǵan suw quyǵanday, kátten órre turdım, úylendim de qoydıń. Men sol sada adam menen ne isleyin? Sonnan baslap meniń ómirim gá qıyalap, gá qaptallap, gá ayaǵın aspanǵa kóterip óte berdi! Eger biziń kempir házir haqıyqat segiz pud shıǵatuǵın bolsa, ol on toǵız jasına kelgende qansha dewge boladı... - Ǵarrı oylanǵan turde ernin qımıp, shaynańlap, kózin joqarı kóterip turıp. - On bes pudtan kem emes, kudaylar ursın ótirik bolsa!- dep sózin birden tamamladı.

Davıdov kúlkige buwlıǵıp esitiler-esitilmes etip soradı:

204

- Kóbirek bolıp ketken joq ba?

SHukar ata oǵan júdá isenimli túrde qarsılıq bildirdi:

-Saǵan bári-bir emes pe? Bir pudtıń azı ne, kóbi ne - saǵan qanday ayırmashılıǵı bar? Onnan azap aqıretler kórgen, urısıp-tóbelesken sen emes ǵoy, al men? Bunday erlizayıplı turmısta maǵan qıyın bolǵanı sonday, asılıp óliw de orınlı. Biraq onday osamas adam men emes!

Júwensiz ketken waqtımda men júdá qáhárlimen! Kúygen waqıtlarımda oylaytuǵın edim: aldı burın sen asıl, al men - keynin ala...

SHukar ata máz-mayram bolıp basın shayqap, hár túrli qıyallarǵa berilgendey bolsa kerek, mırsıldap kúldi de, joldaslarınıń onı qattı dıqqat penen tıńlap otırǵanın kórip qewillenińkirep dawam ete berdi:

-Hey, húrmetli grajdanlar hám sen, Varka! Bizler kempir ekewimizdiń muhabbatımız jaslıǵımızdan beri sonday ǵázepli boldı! Men sizlerden sorayın: ne ushın ǵázepli? Sebebi bizlerdiń muhabbatımız ómirimizshe ashıw menen ótti, al ǵázep penen ashıw ekewi bir nárse, bunı men Makarjannıń semiz sózliginen oqıǵanman.

Áne sóytip, geyde tunlerde oyanıp ketsem-qatınım birde kózinen jas aǵıp jılap otıradı, birde kúlip otıradı, al men bolsam ózimshe: «Jılańqıra janım, qatınlardıń kóz jası qudanıń túsirgen shıǵı, maǵan da seniń menen birge jasaw palday bolıp turǵan joq, sonda da men dım jılamayman ǵoy!» - dep oylayman.

Sóytip bizlerdiń erli-zayıplı turmısımızdıń besinshi jılında mınaday waqıya boldı: qońsımız Polikarp armiyada xızmet etip qaytıp keldi. Ol Atamanshılar polkinde xızmet islegen, gvardiyashı. Ol jerde aqmaqtı, murtın tawlawǵa úyretipti, áne ol sol ádetin taslamay úyine kelgennen soń da meniń qatınımnıń qasında murtın tawlay basladı. Bir kúni keshte qarasam - olar ekewi shetenniń túbinde turıptı: biziń qatın - ózimizdiń úy tárepinde; al ol - óziniń úyi tárepinde. Tap hesh nárse kórmegensip, soqır qusap, jayǵa kirdim de kettim. Kelesi kúni keshte taǵı turıptı. Há, bul tegin emes dep oyladım. Úshinshi kúni men qasaqana úyden shıǵıp kettim. Ímırt jabılǵanda qaytıp kelsem - taǵı turıptı! Meniń qanday bolmasın bir nárse islewim kerek. Dárriw oylap taptım: Úsh funtlıq tárezi tastı súlgige orap aldım da, Polikarptıń qorasına kirdim - ol esitip qoymasın dep jalań ayaqlanıp, murtın tawlap turǵan waqıtta bar kúshim menen jelkesine salıp qaldım. Ol shetenniń túbine keskeltektey uzınına túsip jata qaldı.

Bir neshe kúnnen keyin Polikarp penen ushırastım. Bası tanıwlı. Jılamsırap turıp maǵan: «Aqmaq! Sen meni óltirip qoyıwıń múmkin edi ǵoy», - deydi. Al men oǵan:

-«Ekewimizdiń qaysımızdıń aqmaq ekenimiz ele belgisiz - shetenniń túbinde awnap jatqan sen be yamasa ayaǵında tikeyip turǵan men be» - dedim.

Sonnan keyin dúbeley tınǵanday bola qoydı. Olar shetenniń qasında turmaytuǵın boldı. Tek ǵana sonnan keyin qatınım túni menen tisin qayraytuǵın báleni shıǵardı. Tisiniń ǵıshırlısınan túnde oyanıp ketip: «seniń tisiń awırıp atırǵan joqpa, janım?» - dep sorayman. Ol maǵan juwap retinde; «Jónińe jat, aqmaq!» - deydi. Jatıp atırıp, ózimshe: «Bizlerdiń qaysımızdıń aqmaǵıraq ekenimiz ele belgisiz, tisin ǵıshırlatıp shaynap atırǵan sen aqmaqsań ba ya besikte jatqan baladay tıp-tınısh uyıqlap atırǵan men aqmaqban ba» - dep oylayman.

Ǵarrını ókpeletiwden qorkıp tınlawshılar tıp-tınısh otırdı. Varya ses shıǵarmay selkildep kuldi. Davıdov bolsa SHukarǵa teris burılıp, betin alaqanı menen basıp ústi-ústine dóndirip jótele berdi. Al SHukar bolsa hesh nárseni elestirmey qızıp sózin dawam ete berdi:

-Áne ǵázepli muhabbat degen áne qanday boladı geyde! Qısqası men ózimniń ǵarrı pámim menen usı úyleniwden baxıtlı bolǵanlar siyrek ushırasadı dep oylayman. Yamasa, mısalǵa, mınaday bir awhaldı-aq alıp qarayıq: bayaǵı da biziń xutorda bir jas muǵallim turdı. Onıń qalıńlıǵı bar edi, sawdagerdiń qızı, ol da biziń xutordan. Ol muǵallim sonday sáteń, sonday sulıw kiyimi tuwralı aytıp otırman - taǵı jas

205

qorazday kelisikli kiyinip, pıyada júre bermey, kóbinese velosipedke minip júretuǵın edi. Sol waqıtta velosipedtiń jańa shıqqan waqtı. Bul awıldaǵı birinshi velosiped bolǵanlıqtan barlıq adamlar hayran qaladı, al iytler bolsa ǵoy sirá aytıwdın da qájeti joq. Muǵallim velosipediniń degershiklerin jarqıratıp, kóshege shıǵa qoydı bar ǵoy náletiy iytlerdi ayta górme - tap jilli bolıp ketedi. Al ol asıǵıp-úsigedi, iytlerden ozıp ketiwge tırısadı, mashinasında úsh búgilip, ayaqların sonday shaqqan basıp jiberedi deyseń, kóziń de ilmey qaladı. Ol kóp ǵana mayda iytlerdiń ústinen basıp ketti, biraq ózi de olardan tiyisli sazasın aldı!

Bir kúni azanda men qápelimde maydannan ótip, daladaǵı biyeme baratırsam, - maǵan qarsı bir topar ılıqqan iytler kiyatır. Aldındaǵısı qanshıq, al izinde qádimgidey tirkesken kóp bolmaǵan menen otızǵa shamalas kópekler shawıp kiyatır. Sol jılları biziń xutordıń adamları, nálet jawǵırlar, sonday kóp iyt asıraydı, sanap ada bolar emes. Hár bir úyde ekiden, úshten kópek bar, kópek bolǵanda da qanday dese! Olardıń qálegeni jırtqısh jolbarıstan da beter hám boyları da baspaqqa jeteǵaba. Xojayınlar solardıń arqasınan barlıq baylıqların, sandıqların hám tólelerindegi anaw-mınawların aman saqladı. Saqlaǵanınıń paydası ne? Báribir baslanǵan urıs olardıń barlıǵın talan-taraj etti... Sóytip jańaǵı ılıqqan iytler duppa-duwrı maǵan qarsı kiyatır. Men, aqmaqlıq etpey, juwendi taslay sala eń shaqqan pıshıq qusap bir sekundta telegraf baǵanasınıń basına órmelep, onı ayaǵım menen shaldım da, otırman. Tap ǵarǵısqa ushıraǵanday sol waqıtta muǵallim quday aydaǵanday óziniń mashinasına minip, degershikleri jarqırap roldi uslap kiyatır. Álbette, iytler onı dárriw qamadı da aldı. Ol mashinasın taslay sala bir orında jer tepsinip tura beredi, al men oǵan: «Aqmaq, men otırǵan baǵanaǵa órmele, bolmasa olar seniń parraparrandı shıǵaradı!» - dep baqırdım. Biyshara maǵan qaray órmeledi-aw, biraq azmaz keshigińkirep qaldı: baǵanaǵa endi ǵana asıla bergeni - iytler kele sala bir sekundta onıń ústindegi taza diogonal shalbarın, altın sádepli formalı pánjegin jáne onıń astındaǵı ishki kiyimleriniń barlıǵın julıp alıp qaldı. Al eń qabawıǵıraq kópekler denesiniń ayrım jeriniń jalańash góshine de jetip úlgerdi.

Olar bunı miyri qanǵansha masqaralap, sońınan ózleriniń iyt jolına túsip ótá ketti. Ol bolsa telegraf baǵanasında otır: bar quwanıshınıń-aq bolǵanı-basındaǵı znachogi bar tek bir ǵana shapkası qaldı, onıń da qasnaǵı baǵana órmeler waqıtta sınıp qalǵan.

Bizler ekewimiz - ol aldı burın, men onıń izin ala qashıp qutılǵan ornımızdan jerge tústik: men onnan joqarıraqta, sım tartatuǵın chashkalardıń dál astında otır edim ǵoy. Áne usı tártip boyınsha jerge tústik - ol sol turısında, tır jalańash, al meniń ustimde shıt kóylegim menen bir bóz shalbarım bar. Ol mennen: «Aǵay, uaqıtsha sen maǵan ózinniń shalbarıńdı berip tur, saǵan yarım saattan keyin ákelip beremen»- dep soradı. Men oǵan: «Qaraǵım-aw, ishimnen kiyip júrgen dımım bolmaǵan soń men onı qalay saǵan bereyin? Sen bolsań ózińniń mashinańa minerseń de keterseń, al men kúpá-kúndiz jalań put baǵandı shır aylanıp júremen be? Waqıtsha kóylegimdi bere turarman, biraq keshir, shalbarımdı bere almayman» - dedim. Ol ayaǵın jeńine suǵıp meniń kóylegimdi kiyip aldı da, mańlayı sorlı, áste úyine ketti. Onıń úyine jetkenshe juwırıwı orınlı edi - biraq tusawlaǵan attay adımın zordan atıp baratırǵanda, oǵan juwırıw qayda? Meniń kóylegimdi kiyip baratırǵanın sawdagerdiń qızı - onıń qalıńlıǵı kórip qoyıptı... Tap sol kúni olardıń súyishpenshiligi tamam boldı. Oǵan basqa bir mektepke asıǵıslıq penen retsiz ótiwge tuwra keldi. Usınday waqıyadan bir hápte ótkennen keyin-hámmesi jámlesip - uyat, iytlerden qorqıw, qalıńlıǵınıń taslap ketiwi, olardıń barlıq muhabbatınıń pıt-shıt bolıp ketiwiniń dártinen jigit jótelge ushırap tez arada qaytıs boldı. Men usınday nársege onsha isenińkiremeymen: onıń óliwine baslı sebep qorqınısh penen uyat bolsa kerek. Áne hár qıylı toy hám úyleniwlerdi esapqa almaǵanda bul náletiy muhabbattıń aqıbeti nelerge alıp kelmeydi. Sen de Semenjan, bawırım, Varkaǵa úylenbesten burın júz mártebe

207

- Uyıqla, oyıńa kelgendi ayta berme, - dep Davıdov uyıqlı-oyaw dawıs berdi.

SHukar qaytadan jatıp, uzaq waqıt awnadı, óziniń astına hámme jaqtan plashın tıǵıp, ózinshe mıńǵarlap sóylendi:

-Ayttım ǵoy, saǵan - arba menen kete bereyik dep, jaq seniń paytonǵa minip kelisigin keltirgiń keldi de turdı. Al endi quwana ber. Úyden shıǵarda arbamızdıń ishin ózimizdiń tábiyǵıy pishenimizge tósep alıp bul jerge áp-ánedey bolıp kelip, házir úshewimiz de usı arbanıń ústinde uyıqlaǵanda bolar edi, al endi basqa birewdiń gúdisiniń túbinde qańǵırǵan iyttey qunısıp jata ber. Varyaǵa shep bolǵan joq, ol joqarıda, qızǵa miyasar qáwipsiz jerde uyıqlap atır: al bul kárada bolsa bas ushıńda da tısırlaydı, ne ushın tısırlap atırǵanın kim biledi? Áne usıdan keyii uyıqlaw boyına jılan saǵan jılısıp ketip, juqa jerińnen shaǵıp jibersin, áne sonnan keyin úylenerseń. Ol náletiy judá jaman shaǵadı, anıq shaǵa ǵaysa bul dúnyadan úmitińdi úzeber: áne sonnan keyin seniń Varyan kóz jasın sel-sel etip tógip qala beredi, biraq paydası ne?... Meni hesh bir jılannıń shaǵıwına reti joq, meniń etim qartayıp, shandırı shıǵıp qalǵan, onıń ústine Trofim atqoradaǵı pishenniń ústinde meniń qasımda jatatuǵın bolǵanlıqtan mennen eshkiniń iyisi shıǵıp turıptı, jılanlar bolsa eshkiniń iyisin jaqsı kórmeydi. Jılan meni shaqpaydı, bul attan anıq, al seni shaǵadı. Bul jerden kósheyik, keteyik qáne.

Davıdov ókinish penen bılay dedi:

-Ata, sen bugin tınıshlanasań ba? Joqpa? Endi tún ortasında bizler qayda baramız? SHukar ata qapalı túrde juwap berdi:

-Sen meni joq bolatuǵın jerge alıp keldiń - bunı bilgenimde kempirim menen xoshlasıp shıǵatuǵın edim, al házir ómirimniń ishinde neke qıyspaǵanday bolıp shıǵıp kettim. Sóytip sen bul orıńnan dım qozǵalmaysań ba, shıraǵım?

-Yaq! Uyıqla, ǵarrı.

Suwıq demin alıp shoqınıp atırıp SHukar ata bılay dedi:

-Uyıqlaǵım kelip-aq turıptı-aw, Semajan, biraq qorqınısh kózimnen ketpey tur. Bul jerde júregim háwlirip ústi-ústine dúkildep soǵıp turıptı, náletiy bayıwlı da baqırǵanın qoya qoymadı, eń bolmasa sol-aq ólip tanısh taba qoysa eken...

SHukar bir qálipte zarlanıp atırǵanda Davıdov qattı uyıqlap qaldı.

Ol kún shıǵardıń aldında oyandı. Onıń qaptalında, gúdiniń shetine súyenip, ayaǵın búklep, onıń mańlayındaǵı túydeklenip qalǵan shashların tarqatıp Varya otır eken, - qızdıń barmaqları onıń denesine sonday názik hám jaǵımlı tiygeni sonshelli Davıdov oyanıp bolıpta onıń sıypap atırǵanın zordan sezdi. Al qızdıń ornıńda, arbanıń ústinde Davıdovtıń paltosın jamılıp SHukar ata qattı uyqınıń qushaǵında jatır.

Jańa shıǵıp kiyatırǵan mına kúndey qızarǵan Varya áste ǵana lebizledi:

-Al men hawızǵa barıp úlgerdim, juwındım. Ǵarrını oyat, qáne keteyik! - qız Davıdovtıń tikenektey shekesine ernin ańsat ǵana tiygizle sala, birden serippedey sekirip turıp: - bet qolıńdı juwıwǵa barasań ba? Sema? Men saǵan hawızdıń jolın kórsetip jibereyin.

Uyqıdan qarlıqqan dawısı menen Davıdov juwap berdi:

-Varya, men ózimniń juwınatuǵın waqtımda uyıqlap qalıppan, endi jolda bir jerde juwınarman. Al mına qartayǵan saqsaq tıshqan seni qashan oyattı?

-Ol meni oyatqan joq. Men tań atqanda oyandım; al ol seniń qaptalıńda dizesin qushaqlap, temeki shegip otır eken. Men onnan: «Ata sen nege uyıqlamay otırsań?» - dep soradım. Al ol maǵan: shıraǵım túni menen meniń kirpigim ayqasqan joq, aylana dógeregimiz tolǵan jılan. Sen dalada qıdırıp qayt, al men seniń ornıńda eń bolmasa bir saattay tınısh uyıqlap alayın», - dep juwap beredi. Men túrgelip, bet-qolımdı juwıw ushın hawızǵa kettim.

Sol kuni túske jaqın olar Millerovaǵa jetti. Yarım saat ishinde Davıdov

208

okrujkomdaǵı jumısların pitkerdi, waqtı xosh bolıp, kewli tolǵan túrde sırtqa shıqtı:

-Okrujkomda sheshiletuǵınday etip sekretar barlıǵın sheshti: seni, kúygelegim, endi okrujkom komsomolınıń qızları qáwenderlikke alatuǵın boldı, al házir awıl xojalıń texnikumına baramız, seni jańa orınǵa ornalastıraman. Direktordıń orınbasarı menen kelistik. Kiriw sınaqları baslanǵansha seniń menen muǵallimler mashqul bolıp, gúzge shekem sen tórt ayaǵıńda naqmanaq qorıqpay turatuǵın bolasań, fakt! Okrujkomnıń qızları seni barıp kórip turadı, men olar menen telefon arqalı sóylesip kelistim. - Óziniń ádeti boyınsha Davıdov qolın tez-tez uwqalap qoyıp, soradı: - Al sen, Varyuxa, biziń xutorǵa komsomol shólkeminiń sekretarı etip kimdi jiberip otırǵanın bileseń be? Sen kimdi dep oylar ediń? Qısta agitkolonna menen bizge barǵan Ivan Naydenov degen jigitti. Isker jigit, onıń barıwına men sonday quwanaman. Sol waqıtta bizde komsomol jumısı jaqsı jolǵa qoyıladı, men saǵan fakt túrinde aytaman!

Eki saat ishinde awıl xojalıq texnikumındaǵı barlıq jumıslar da jayǵastırıldı. Xoshlasatuǵın waqıt jetti. Davıdov kewlin buzbay:

-Xosh kóriskenshe, meniń súykimli Varyuxa-kúygelegim, jalıqpay hám jaqsı oqıy ber, bizler úy bette sensiz-aq kúnimizdi kóremiz, - dedi.

Ol Varyanıń erinlerinen birinshi ret súyip aldı. Súye sala dáliz benen júrip ketti. Shıǵar jerde artına burılıp qarap edi, sonday ótkir ayanısh qápelimde onıń júregin qısıp ketti deyseń, hátte ayaǵınıń astındaǵı gedir-budır pol oǵan paluba qusap awdańlap ketkendey bolıp kórindi: Varya betin alaqanı menen basıp, mańlayın diywalǵa tirep, jasıl oramalı iynine túsip balalıq emes qayǵıdan onıń barlıq denesi hálsirep turǵanın kórip Davıdov qattı suwıq demin aldı da sırtqa shıǵıwǵa asıqtı.

Xutordan ketkenine úsh sutkaǵa shamalasqanda ol Gremyachiyge qaytıp keldi.

Júdá kesh bolıp ketiwine qaramastan kolxozdıń keńsesinde onı Nagulnov penen Razmyotnov kútip otır eken: Nagulnov onıń menen túnerip sálemlesti, tap sol túneriwi menen:

-Semen, sen sońǵı kúnleri úyińde de bolmaysań, bilmedik: Stanicaǵa da barıp keldiń, sońınan okrujkomǵa kettiń... Qanday mútájlik seni Millerovoǵa alıp bardı? - dedi.

-Bulardıń barlıǵı tuwralı óz waqtında xabarlayman.

Al xutorda sizlerde qanday jańalıqlar oar? Juwap ornına Razmyotnov:

-Sen jol boyındaǵı eginlerdi kórdiń be? Al, olardıń jaǵdayı qalay, oraqqa kelip pe? - dep soradı.

-Geybir jerlerde arpanı orıwǵa boladı, tańlawlı tártip penen, súlını da sonday. Menińshe súlini jıǵıp dástelep qoyıwǵa boladı, biraq mına biziń qońsılarımız irkilip atır.

Ózinshe sóylenip otırǵanday gúbirlenip Razmyotnov ayttı:

- Onda bizler de asıqpaymız. Kókley onı hawa rayınıń jaqsı waqtında orıwǵa boladı, sebebi ol gúdshekte turıp-aq pisip jetisedi, -al jawın jawa ǵoysashe? Onda joq boldı dep esaplay ber.

Onıń pikiri menen Nagulnov kelisti:

- Úsh kúndey irkilip turıwǵa boladı, al sońınan tislenip oraqtı qolǵa almasaq, Semen, seni raykom jep qoyadı. Al bizler Andrey ekewimizdi zakuska etedi... Aytpaqshı, meniń de jańalıq xabarım bar: sovxozda meniń menen armiyada birge bolǵan bir dostım bar, áne sonı kóriw ushın keshe barıp keldim. Ol meni qashannan beri-aq qonaqqa shaqırıp júr edi, bárháma bir kelisigi kelispey, eń sońında keshe: bir kúnge hesh gáp bolmas, úyine barıp, dostımdı kóreyin jáne traktorlardıń qalay islep atırǵanına da ser salayın dep oylap ketip edim. Eneden tuwılǵalı kórgen emes edim, ol maǵan júdá qızıqlı bolıp kórindi! Oyaqta shúdigar jerdi aydap júr eken, men oǵan qarap kúni

209

menen atızdıń basında zeńireyip turdım. Áne, aǵayinler, men sizlerge ırasın aytayın; «Fordzon» degen traktor haqıyqat múlk eken. Shawıp júrip shúdigardı súredi. Al bir aylanbalarda tıń jerge tap bola qoysa, ol biysharnıń kúshi jetińkiremey de qaladı. Ótkeldiń janında turǵan asaw attay tikke shanshılıp turıpturıp, birden qaytadan tezirek shúdigarǵa túsip ketiwge asıǵadı; tıń jerge onıń kúshi jetińkiremeydi eken. Usınday attıń bir jubın kolxozǵa bizler de ala qoysaq bári bir zıyanı tiymes edi-aw, mine men neni oyladım hám elege shekem oylanıp júrmen. Onıń ózi xojalıqta júdá kózge kórinerliktey nárse eken! Onıń meni ózine tartqanlıǵı sónday, dostım menen araq ishipte úlgere almadıq. Atızdan tuppa-tuwrı úyge qayttım.

-Sen Martınovskaya MTS ına barıp keliwdi oylaǵan ediń ǵoy? - dep soradı Razmyotnov.

-MTS bolǵanda ne, sovxoz bolǵanda ne - qanday ayırmashılıǵı bar? Ol jaqta da kóretuǵınıń traktor, bul jaqta da sonday. MTS alıslaw, al jıyın-terim bolsa mine jaqınlap kelip qaldı.

Razmyotnov quwlıq penen kózin qıstı:

-Moyınlawım kerek, Makar, men seni Martınovskayadan qaytıp kiyatırıp Lukeryanı kóriw

ushın Shaxtıǵa burıladı dep saǵan gúná qoyıp edim...

-Oyımda da joq edi!- dedi Nagulnov keskin túrde. - Eger sen bolǵanında barar ediń, men bilemen sendey sarınıń sırın!

Razmyotnov suwıq demin alıp qoydı:

-Eger ol meniń jibergen hayalım bolǵanda ma, tek jol-jónekey kórip shıqpaq túwe onıń úyinde keminde bir hápte bolar edim! - Sońınan dálkeketip: - Men sendey saban qalta emespen!- dep qosıp qáydı.

-Seni bilemen ǵoy, - dep qaytaladı Nagulnov, azmaz oylanıńqırap, taǵı sóz qostı:

-Belgili qatınpurısh ekenińdi! Biraq men qatın kórse juwıratuǵın emespen!

Razmyotnov iyinin qısıp qoydı:

-Men on úsh jıldan beri boydaq jasap kiyatırman. Sen mennen ne kútkiń keledi?

-Áne sonıń ushın da sen shabarmansań.

Azmaz tınıshlıqtan keyin Razmyotnov oyındı qoyıp, shıntlap ırasın áste ǵana ayttı:

-Múmkin, men on eki jıldan beri tek birewdi ǵana súyip júrgen shıǵarman, sen bilmeyseń ǵoy?

-Sóytetuǵın sen be? Men saǵan isenemen, isengende qanday!

-Birewdi.

-Marina Poyarkovanı emes pe?

-Kimdi ekeni seniń jumısıń emes hám seniń basqa birew menen isiń bolmasın! Qashan bolmasın bir más bolǵan waqtımda saǵan men kimdi súygenimdi hám usı kúnge shekem súyetuǵınlıǵımdı múmkin aytar da edim, biraq... Makar sen suwıq adamsań, seniń menen sirá sırlasa almaysań. Sen qaysı ayda tuwıldıń?

-Dekabrde.

-Sonday shıǵar dedim-aw. Seni anań suwǵa barǵanda úkiniń qasında tap muzdıń ústine abaysızda tuwıp qoyǵan, sonlıqtan da sen ómirinshe muzdaysań. Qalaysha seniń menen shın júrekten sóylesiw múmkin?

-Al sen, shaması, janıp turǵan plitanıń ústinde tuwıldıńba?

Razmyotnov buǵan janım dep kelisti.

-Tap ózi! Sonlıqtan da mennen qurǵaq samal esip turǵandaǵıday ıssılıq shıǵadı da turadı. Al sen pútkilley basqasań.

Nagulnov pushayman jep bılay dedi:

-Bolar endi! Ekewimizdiń ózlerimiz haqqında, qatınlar tuwralı aytqanımız jeter, onıń ornına jıyın-terim jumısların shólkemlestiriw ushın kimniń qaysı bragadaǵa barıwı kerek ekenin sóyleseyik.

-Joq, - dep qarsılıq kársetti Razmyotnov, -baslanǵan gápti tawısayıq, al kimniń

210

qay brigadaǵa baratuǵının - bunı biz sóylesip úlgeremiz. Sen, Makar, mınaw tuwrasında jaqsı oylanıp kór: sen meni shabarman dep atadıń, ol egerde men jaqın arada sizlerdiń ekewińizdi de toyǵa shaqırayın dep atırǵan bolsam, onda men qanday shabarmanman?

-Bul qáytip júrgen toy? - dep qatal túrde soradı Nagulnov.

-Meniń ózimniń toyıma, Anam birtola kempir bolıp qaldı, xojalıq súyrew oǵan júdá awır

soǵıp tur, úyleniwge májbúrlep atır.

-Sonıń sózine qulaq asasań ba, qartayǵan aqmaq - Nagulnov óziniń úlken narazılıǵın jasıra almadı.

Jógilik moyınsınıwshılıq penen Razmyotnov juwap berdi:

-Endi maǵan ne qıl deyseń, janım-aw?

-Naǵız aqmaq bolǵanıń! - Sońınan oylanǵan turde keńsirigin qasıp turıp, Nagulnov juwmaqlastırıp bılay dedi: - Bizlerge, Semen, onsha kewilsiz bolmaw ushın bir jay alıwǵa tuwra keledi. Al sol jaydıń dárwazasına «Bul jerde gileń sayaqlar jasaydı» dep jazıp qoyarmız.

Davıdov irkilmesten juwap berdi:

-Bizlerdiń bunımızdan hesh qanday nátiyje shıqpaydı, Makar, meniń alayın dep júrgen qalıńlıǵım bar, sonıń ushın da men Millerovoǵa barıp keldim.

Nagulnov olardıń aytqan sózleriniń oyın ya shın ekenin biliw ushın óziniń sınshıl názerin birinen ekinshisine ótkerip qaradı, soń tanawın parrıytıp, háwliriwden azmaz túri qashıp ornınan áste turgeldi:

- Haw, sizlerdi jin urıp ketken joq pa? Men sizlerden aqırǵı ret sorap otırman: bunı sizler ıras aytasız ba yamasa meni ermeklep otırsız ba? - Biraq juwabın kútip turmay-aq qattı ashıw menen ayaǵınıń astına bir túpirip, xoshlaspastan jaydan shıǵıp ketti.

* * *

Zerigiwshilikten sam-samı shıǵıp, májbúriy jumıssızlıqtan kúnnen-kúnge morallik jaqtan kem-kem tómenlep Polovcev penen Lyatevskiy burınǵıday-aq Yakov Lukichtiń kishkentay bólmesinde kúni-túni bola berdi.

Sońǵı waqıtları baylanıs jasawshılar da olar menen burınǵıǵa qaraǵanda ádewir siyrek qatnas jasaytwǵın boldı, al kraylıq kóterilisshiler orayınan ápiwayı, biraq puqtalap islengen paketler arqalı jiberetuǵın úmitlendiriwshi wádeler álle qashan-aq bular ushın bahasın joǵalttı...

Polovcev uzaq dawam etken bir orında qamalıp otırıwshılıqtı basınan ańsatıraq keshirdi, sırtınan qaraǵanda da, ol salmaqlılawday bolıp kerindi, biraq Lyatevskiy bolsa jekke siyrek buzılısıp, hár jola túrli muqamǵa denedi: geyde nursız kózin aldındaǵı diywalǵa tigip sutkalar boyına úndemey otıradı: geyde hádden asqan, tınbay sóyley beretuǵın sóylemshek qálpine keledi. Sol waqıtta Polovcev kunniń ıssı bolıwına qaramastan basına shekpenin jamılıp jata qaladı da, ara-tura túrgele salıp qınaptan qılıshın suwırıp alıp Lyatevskiydiń múltiksiz taranǵan basın iyninen kesip taslaǵısı keledi. Al bir kúni qarańǵı túsiwden Lyatevskiy úyden sezdirmey joq bolıp ketip, tań atayın dep turǵanda ǵana bir qushaq jas gúllerdi alıp keldi.

Birge turǵan joldasınıń joq bolıp ketkenine tınımsızlanǵan Polovcev túni menen kóz jumbadı, qattı hawlıqtı, sırttan esitilgen eń bir ápiwayı seslerge de qulaǵın túrdi. Túngi taza hawanıń iyisi shıǵıp turǵan, qıdırıspadan tásirlengen, quwanıshlı Lyatevskiy dálizden bir sheker suw ákelip, oǵan áste-aqırın gúllerdi saldı. Kishkene belmeniń qapırıqlı hawasın petuniya, ashshı temeki, túngi fialka hám taǵı basqada Polovcevqa belgisiz gúllerdiń iyisleri estan tandırarlıqtay etip birden alıp ketti, - áne usı waqıtta kútilmegen bir hádiyse bolıp qaldı: sol bir