Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

191

hurmetli joldaslar-grajdanlar! Erteńnen baslap iske kirisemiz. Balalarıńızdı jazdırıu ushın azańǵı saat altılardan baslap, úydegi azańǵı awqatıńızdı pisirip bolǵannan keyin kolxozdın keńsesine kele beriń, analar. Joldas hayallar, sizler óz-ara oylasıp, jıynaqlı, shaqqan, awqattı jaqsı pisire alatuǵın bir aspaz tańlap alıń jáne taǵı taza kiyinip, taza júretuǵın, balalarǵa álpayım bala baǵıwshı bolıp isleytuǵın eki-úsh kolxozshı hayal da tańlap alıń. Baqshanın baslıǵın rayonnan sorarmız, sebebi ol esap júrgizgendey hám sawatlıraq bolıwı kerek, fakt! Bizler bul jerde shama menen oylap bala baǵıwshı kolxozshı hayalar menen aspazǵa hár bir kúnine bir miynet kúnnen beriwge kelistik, al baqshanıń baslıǵına mámleketlik stavka menen aylıq tólewge tuwra keledi. Jarlı túsip qalmaymız, fakt! Bul jerde hesh nárse ayawǵa bolmaydı, adamlardıń jumısqa kóp qatnasıwı menen shıqqan shıǵınlardıń ornı ótelip ketedi, men bunı sizlerge sońınan is júzinde dálillep beremen, fakt! Baqshaǵa eki jas penen jeti jastıń arasındaǵı balalardı qabıl etemiz. Sorawlar joq pa?

-Hár bir kún ushın bir miynet kun beriw kóbirek bolmay ma? Jas balalardı oynatıw - atızda jaba menen jumıs islegennen onsha awır emes ǵoy, - dep esittirip shubhálendi jaqında ǵana kolxozǵa kirgen xutordaǵı eń sońǵı mayda jeke menshik iyelerinin biri Efim Krivosheev.

Biraq sol zamatta onıń aylana dógereginde hayallardıń narazılıq bildirgen dawısları sonday jańlap ketti deyseń, shawqımnan qulaǵı tınǵan Efim dáslep tek bolǵanı azıraq jıyırılıp, hárreden qorǵanǵanday qolıp sermep, ústine dónip baratırǵan hayallardan saqlandı, al sońınan izi jaqsılıqqa alıp barmaytuǵının seze salıp, partaǵa sekirip mindi de kewilli túrde ashshı dawıs penen qattı baqırıp jiberdi:

-Qoya qoyıń, shıraqlarım! Quday ushın, qoya qoyıń! Men bul sózdi ańlamay abaysızda aytıp salıppan! Bul meniń awzımnan aljasıp jorta shıǵıp ketipti! Meni esikke qaray ótkerip jiberińler hám maǵan qol sozıp, tumsıǵıma mushlarınızdı uzayta bermenizler! Joldas Davıdov, taza bolǵan kolxozshıǵa járdem berip, mına báleden qutqaragór! Qaharmanlıq penen óliwden saqlayǵoy! Sen biziń qatınlardıń qanday ekenin bileseń ǵoy!

Hayallar hár qıylı dawıslar menen uw-shuw bolıp:

-Háy, ońbaǵan, sen bir waqları bala asırap kórippe ediń?!

-Bala baǵıwshı bolsın!

-Balalar menen birdi yarım kún bolsań kúnine eki miynet kún alıwdan da bezerseń, al ol sıqmarsınadı, ash qasqır seniń!

-Qáne qatınlar, ótirik sóylegen menen de sóylew shegin bilgendey etip onı úyretińler!...

Múmkin bári de jay-paraxat, tım-tırıs, jap-jaqsı bolıp-aq ótip ketken bolarma edi álle qáytip, biraq Efimniń oynap baqırıp jibergeni waqıyanıń keskin shiyelenisiwine bas sebepshi bolıp, bul másele Efim ushın dım kútilmegen jaǵına aylanıp ketti: qatınlar shıńǵırıp kúlise baqırısıp júrip, onı partadan tusirip aldı; birewdiń qarapáreń qolı Efimniń sarǵılt saqalın qısımlap uslap aldı jáne onıń ústindegi taza satiyin kóylegi tigislerinen de, tigissiz jańa jerlerinen de pıtırlay jırtıldı. Qurı janın qıynap Nagulnov hayallardı tártipke salıwǵa paydasız urındı. Basabas dawam etip, kúlki hám qısınǵanlıqtan júziniń qanı qashıp ketken Efimdi kúsh salıp bir minuttan keyin dálizge iyterip shıǵardı, biraq onıń kóyleginiń julıp alınǵan eki jeńi de klasstıń ishinde poldıń ústinde qaldı, al bir de sádebi qalmaǵan kóylegi, jaǵadan etegine shekem boy-boy bolıp jırtılıp, óziniń ústine ilinip tur edi.

Óziniń aylana dógeregin qorshap, bári birden wa-ha-halap kúlip turǵan kazaklarǵa qosa kúlkige buwlıǵıp turıp Efim bılay dedi:

- Mına biziń bereket tappaǵır qatınlar bunshama kúshti qaydan jıynaǵan eken há! Bul bir turǵan sumlıq ǵoy! Birinshi márte olarǵa qarsı sóyley qoyayın degenim,

192

aytıńızshı, qanday qolaysız bolıp shıqtı. - Ol uyalıp kórinip turǵan qaratorı qarının japqısı kelip pırım-pırımı shıǵıp qalǵan kóylegin qawsırdı da: - qáne men shilterdey bolıp usı turısımda qatınıma qalay kórinemen? Hayalım meni bunday zıyan etkenim ushın átirapına da jolatpay quwıp jiberedi! Endi SHukar ata menen birge bir jesir hayaldıń úyine barıp waqıtsha jaylasıwǵa tuwra keledi, bolmasa onıń menen biz ekewimizde basqa ilaj joq! - dep gúńkildedi.

XXIV BAP

Adamlar jıynalıstan yarım aqsham awıp ketken soń tarqastı. Olar barlıq kóshelerde asıqpay tarqasıp, óz-ara kóterińki sóylesip baratır, hár bir sharbaq qapılarınıń shıyqıldısı, onıń ashılıp jabılǵan támbileri túngi tınıshlıqta qattı tarsıldasıp esitiledi; anda-sanda birese oyaqtan, birese buyaqtan keterińki kúlkiler esitildi hám tun ishinde burın bunday kóp adamlardıń sóylesip júriwine ádetlenbegen xutor yitleri Gremyachiy Logtıń hámme jerlerinde oyana sala uw-shuw bolıp shawqım shıǵardı. Mektepten Davıdov eń aqırǵılardıń qatarında shıqtı. Mektep jaylarınıń hámmesin qaplaǵan záhárli jaman qapırıqtan keyin dalanıń taza hawası oǵan suwıq hám esten tandırarlıqtay taza bolıp sezildi. Hátteki demin keńnen alıp turǵan Davıdov ásten esip turǵan samalda úyde islengen pivonıń iyisin de ańlap turǵanday boldı.

Onıń aldında eki adam ketip baratır edi. Olardıń dawısların esitip, ol eriksiz kúlimsiredi. SHukar ata qızǵın sóylep baratır eken:

-Men onıń Kondrat kritika hám óz-ara kritika ushın seni óltirejaq degen shaytanshılıq sózine aqmaqshılıq penen ırastan-aq isenip, ózimshe oyladım: «Bul is oyın emes - Kondrattın qolında baltası bar! Ol bir salmaqlı sanıq jigit qusaǵanday, biraq oǵan adam isenip bolama...

ashıw ústinde baltasın bir sermese - meniń basımdı ǵarbızday etip qaq bóledi de taslaydı!». Qalay men usı Agafon shaytanǵa isene qoydım? Maǵan bir jamanlıq islemey ol adımın atqan emes! Belgili ǵoy onıń tili qazıqqa qıstırılǵan góne qolǵaptay ómirinshe shoshańlaydı da turadı. Meniń ashıwlı adam ekenimdi esapqa almay, Trofim tekeni maǵan umtılıwǵa hám qálegen jerimnen súziwge úyretken de sol, ońbaǵan bala, wáy, bunı men uńqıl-shuńqılına shekem bilemen! Onı bunday jabayı tásilge úyretip atırǵanın óz kózim menen kórdim, biraq maǵan qarsı, meniń ómirimdi qısqartıw ushın úyretip atır dep sirá oylamaǵan edim.

-Sen oǵan hasla isenbe! Qalay bolsa solay onıń aytqanıńa iseniwdi qoyıp onnan turli bále keler aw dep kúte ber! Agafon hár túrli nárselerdi islewdi ólgenshe jaqsı kóredi, ol hámme menen de oynay beredi, Onıń óziniń minezi sonday, - dep qarlıǵıńqıraǵan dawıs penen kewlin alıp juwap berdi Nagulnov.

Shaması mektepte-aq baslanǵan bolsa kerek, olar áńgemesin dawam etiwi menen ekewi birden Nagulnovtıń sharbaǵına kirdi. Davıdov olardıń izinen júrgisi kelip edi, biraq oylanıp qoydı.

Davıdov sol jerdegi eń jaqın kóshege burılıp, azıraq júrgen waqıtta, qoraǵa súyenip turǵan Varya Xarlamovanı kórdi. Qız oǵan qarsı qaray júrdi.

Batıwǵa beyim berip, ayaǵına jaqınlap turǵan ay kútá áziz jarıq shıǵarıp tur edi, sonda da Davıdov qızdın lábindegi qısınǵan hám kewilsiz kúlimsirewdi anıq kórdi.

-Al men sizdi kútip turıppan... Men siziń bárhá usı kóshe menen úyińizge qaytatuǵınıńızdı bilemen. Men sizdi kópten beri kórgenim joq, joldas Davıdov...

-Kóp waqıt boldı ekewimizdiń ushıraspaǵanımızǵa, Varyuxa-kúygelek! - dedi quwanıshlı turde Davıdov. - Usı waqıt ishinde sen birotala erjetip hám sulıwlanıp ketkeńseń, fakt! Sen bunshama qayaqqa joq bolıp kettiń?

-Birese otaqta, birese oraqta boldım hám úy jumısları da az emes... Al siz bolsańız meni bir mártebe barıp kóriw túwe, sirá bir jola oyıńızǵa da almaǵan

193

shıǵarsız...

-Meniń ókpelegishim! Olay dep meni ayıplama, jumıstan jazdırılıw qıyın, sirá waqıt joq. Eń bolmasa hápte sayın qırınıwǵa da qolımız tiymeydi, sutkasına bir ret awqatlanamız, jıyın-terim aldında bizlerge sonday qıyın bolıp tur. Qáne ayt, sen meni nege kúttiń? Jumısıń barma? Túsinbeymen, sen bir túrli uwayımlaysań ba, ózi? Yamasa men qátelesip, abaylamay turıppan ba?

Davıdov qızdıń tolıq hám nıq kolınıń shıǵanaǵınan joqarıraq áste qısıp, ayanıshlı túrde onıń kózine qaradı:

-Seniń úlken bir qayǵıń, bar ma? Ayta ber!

-Siz úyińizge baratırsız ba?

-Usınday biymezgil waqıtta onnan basqa qayaqqa baraman?

-Qayaqqa dep az ba... sizge hámme jerde de esikler ashıq. Eger úyinizge qaytatuǵın bolsańız, onda ekewimizdiń jolımız bir eken. Mumkin meni biziń úyge shekem shıǵarıp salarsız?

-Ol ne degeniń! Rasında da sen qızıqsań-ay! Usı matroslardıń, hátteki burın matros bolǵanlardıń jaqsı qızlardı shıǵarıp salıwdan bas tartqanın kórip pe ediń? - dep qızdın qoltıǵınan uslay berip dálkek penen ayttı Davıdov. - Ayaq qosıp júreyik! Bir, eki! Bir, eki! Qáne aytshı, sendegi qanday uwayım-qayǵı ózi? Hámmesin aqtara ber. Baslıqtıń bárin biliwi kerek, fakt! Bárin qaldırmay, tırnaqtayına deyin.

Birden Davıdov óziniń barmaqlarınıń astında qızdıń qolı qaltırap, adımların súrnikkenge usap isenimsiz atqanın sezdi hám tap sol zamatta onıń óksip-óksip jılaǵan sesti esitildi.

-Haw, seniń haqıyqattan da kewiliń buzılǵan ba, Varyuxa! Saǵan ne boldı? - dep burınǵı dálkekti qoyıp ǵamxorlıq etip hám ásten soradı, Davıdov. Ol qızdıń betine qaraǵısı kelip, qaytadan taǵı irkildi.

Varya kóz jasına sel-sel bolǵan betin Davıdovtıń arıstay kókregine bastı. Davıdov birese qabaǵın úyip, birese hayran qalıp, kún nurına kúygen qasın kóterip bir orında tabjılmay tur. Qızdıń eńsirep jılawınıń arasında ol zordan esitip qaldı:

-Meni ayttırıp atır... Vanka Obnizovqa... Anam meni: «Oǵan turmısqa shıq! Olar qurǵın turadı!» dep kúni-túni qulaǵımdı tesip boldı. - Qápelimde qızdıń júregindegi bir kúnnen beri emes, al kórinip turǵanınday kópten beri toplanıp kiyatırǵan ashshı uwayım, azaplı baqırıw menen sırtqa shıqtı: - Qudayım-ay meniń ne islewim kerek?!

Azmaz waqıt qız qolın Davıdovtıń iynine saldı, biraq tap sol zamatta onıń qolı hálsirep sıpırılıp tústi de, salbırap turdı.

Bunday jańalıq onı albıratadı dep hesh waqıtta kútken de hám oylamaǵan da edi Davıdov! Kútilmegenlikten albıraǵan, tilsiz qalǵan Davıdov júreginde qattı ayanıshtı sezip, úndemesten Varyanıń qolın qısıp hám tentirekleńkirep, kóz jası selsel bolıp bası tómen qaray eńkeygen qızdıń betine ne derin bilmey qarap turdı. Tek usı payıtta ǵana usı qızdı bálkim álle qashannan beri-aq ol, kópti kergen adam jańa, taza hám túsiniksiz muhabbat penen ózinen ózi jasırıp súyetuǵınlıǵıń túsindi hám mine endi derlik hár bir shın muhabbatgın muńlı eki dostı hám serigi - ayralıq penen joǵaltıw Onıń qarsı aldına kelip tur.

Ózin biylep alıp, ol azmaz qarlıǵıńqıraǵan dawıs penen soradı:

-Al, sen? Seniń oyıń ne, aynanayın?

-Meniń oǵan barǵım kelmeydi! Túsin, barǵım kelmeydi!

Varya jasqa tolǵan kózlerin káterip Davıdovqa qaradı. Qızdıń tompayǵan isik erinleri sezerliktey ayanıshlı dirildep ketti. Tap oǵan juwap bergisi kelgendey Davıdovtın júregi dúrs ete qaldı. Awzınıń ishi kewip ketti. Ol záhárdey ashshı túpirikti qıyınshılıq penen jutıp bolıp bılay dedi:

- Al sen oǵan turmısqa shıqpa, fakt! Seni hesh kim kúsh penen kúyewge bere almaydı.

194

-Haw sen túsin, meniń anamnıń altı balası bar, eń úlkeni men, al qalǵanları mennen kishi, anam bolsa nawqas, meniń bir ózim jumıstıń basında ólsem de sonsha jandı asıray almayman! Nege sen usılardı túsinbeyseń, janım-aw?

-Al turmısqa shıqsań - onda qalay boladı? Kúyewiń járdem bereme?

-Tek bezlerge ǵana járdem beriw ushın ol óziniń terisin sıyırıp taslawǵa qayıl! Janın ayamay jumıs isley beredi! Onıń meni qanday súyetuǵının bileseń be? Ólgenin bilmey súyedi! Biraq maǵan onıń járdemi de, súygeni de kerek emes! Men onı bir túyir de súymeymei. Onı ólgenshe jek kóremen! Ol terlegen qolları menen meniń qolımnan uslaǵan waqıtta, meniń júregim aynıy baslaydı. Óytkenshe men tezirek... Háy, aytıwdıń ne keregi bar! Egerde meniń ákem tiri bolǵanda men hesh nárseni oylamas edim, men múmkin, usı waqıtqa shekem mekteptiń ekinshi basqıshın pitkergen bolar edim...

Davıdov aydıń jaqtısında qızdıń jılay-jılay qwarǵan júzine tigilip, elege shekem qarap tur. Qızdıń isken erinlerinde qapalıqtıń sızıqları jatır, kózleri tómen qarap, qasları kókshil qarawıtadı. Qolındaǵı qol sharshısın uwqalap ol da úndemey tur.

-Al eger siziń semyańızǵa járdem bere qoysaq qalay bolar eken? - dep azmaz oylanıp turıp, isenimsiz túrde soradı Davıdov.

Ol aytıp awzın jumbastan-aq Varyanıń birden kewip ketkendey bolıp kóringen kózleri kóz jası menen emes, al ashıwdın ushqınların atqanday bolıp kórindi. Qızdıń tanawların harrıytıp, erkektey turpayı túrde áziz keskin dawıs penen:

- Sen beretuǵın járdemiń menen baratuǵın jerińe bara ber! Túsindiń be?! - dedi.

Taǵı azmaz tınıshlıq ornadı. Onnan soń bundaydı kutpegenlikten azmaz albırayın degen Davıdov soradı:

-Ne ushın bulay?

-Solay!

-Sonda da?

-Men seniń járdemińe diydar qalıp turǵanım joq!

-Meniń járdemim tuwralı gáp bolıp otırǵan joq, al seniń anańa kóp balalı jesir hayal retinde kolxoz járdem beredi. Túsinikli me? Kolxoz basqarmasında sóylesip kórip, sonday qarar qabıl etemiz. Abayladıń ba, Kúygelek?

-Maǵan kolxozdıń járdemi kerek emes!

Davıdov hayran bolıp iynin qıstı:

-Sen hayran qalǵanday adamsań, fakt! Birese járdem kerek bolıp, birinshi dus kelgen jigitke turmısqa shıqqısı keledi, birese hesh kimniń járdemi kerek emes deydi... Bilmeymen, qalay da men saǵan túsinbedim! Búgin biz ekewimizdiń birewimizdiń miyimiz aljıǵan, fakt! Sózdiń toqeterin ayt, saǵan ne kerek?

Davıdovtıń salmaqlı, aytqan dawısı - múmkin Varyaǵa solay sezildi me - qızdı birotala úmitsizlikke alıp keldi. Qız óksip jılap jiberdi, qolın betine basa sala, Davıdovqa ǵırra arqasın qaratıp, aldına qaray zárre eńkeyińkirep, ıǵal qolların betinen almay, kóshe boylap ádep júrińkirep, sońınan juwırıp ketti.

Davıdov ekinshi kóshege burılar jerde qızdıń izine jetip, iyninen uslap turıp, ashıwlı túrde bılay dedi:

-Háy, Kúygelek, sen óytpe! Men sennen shıntlap sorap atırman ne ózi?

Áne tap sol waqıtta biyshara Varya kópten beri jıynalǵan ashınıwdıń, miyrimsiz uwayımnıń támbisin ashıp jiberdi

- Soqır, aqmaq! Ǵarǵıs atqır, kózli! Hesh nárseni sen kórmeyseń! Men seni súyemen, báhárden berli súyemen, al sen... al sen bolsań kózińdi tańıp taslaǵanday bolıp júrseń! Qurdaslarım álle qashannan beri meniń ústimenen kúlip júr, endi, múmkin, barlıq adamlar da kúletuǵın shıǵar! Qáne seniń kózli emesligiń? Sen, dushpanım ushın, qansha kóz jasımdı tóktim... neshe túnlerdi kóz jumbay ótkizdim, al sen heshteńeni kórmeyseń! Men seni súye turıp, qalay sennen járdem yamasa kolxozdan

195

qayır-sadaqa alaman?! Al sen bereket tappaǵırdıń solay dep aytıwǵa tiliń oraladıaw?! Men sizlerden bir nárse alǵansha ashtan ólgenim jaqsı! Áne endi men saǵan bárin aytıp boldım. Ayttıra jaǵıńdı aytqızdıń ba? Degenińe jettiń be? Endi sen ózińnin Lushkalarıńa baraber, maǵan sendey tasbawır, kórmeytuǵın jumıq kóz soqırdıń dım da keregi joq!

Varya bar kúshi menen Davıdovtıń qolınan shıǵıwǵa urındı, biraq ol qızdı qattı uslap tur edi. Uslaǵanda da jazdırmay, bekkem uslap turdı, biraq úndemey turdı. Usılayınsha olar bir neshe minut turdı, keyin Varya kózlerin bas oramalınıń sheti menen sıpırıp, bir túrli esitiler-esitilmes, boldırǵan, kewilsiz dawıs penen:

-Jiber meni, men keteyin, - dedi.

-Ástenirek sóyle, bolmasa birew esitip qoyar, - dep ótinish etti Davıdov.

-Men onısız-aq ásten sóylep turman.

-Sen ańqaw emesseń-aw...

-Boldı! Yarım jılǵa shekem saq bolıp keldim, al endi onday bola almayman. Qáne jibershi meni! Tań atayın dep tur, meniń barıp sıyır sawıwım kerek. Esitip tursań ba?

Davıdov basın tómen salıp, úndemey tur. Sonda da ol ele oń qolı menen qızdıń jumsaq iynin qattı qushaqlap, onıń jas denesiniń ıssılıǵın ábden sezip, shashınıń jaǵımlı iyislerinen dem alıp ráhátlenip túr edi. Solay bolsa da onı usı waqıtları bir túrli sezim biyledi ol qanı qızıp, kewili háwlirgen yamasa basqa bir tileklerdi sezbedi, tek bolǵanı azmaz qapalıq júregin túrshiktirgendey bolıp, qápelimde oǵan dem alıw júdá awır soqtı...

Davıdov sileyip qatıp qalǵan qálpin serpip taslap, shep qolı menen qızdıń jumalaq iyeginiń astınan uslap, basın zárre kóterinkirep, kúlimsirenkiredi:

-Raxmet saǵan, súyiklim! Meniń súyikli Varyuxa-kúygelegim!

-Ne ushın raxmet? - dedi qız zorǵa esitilgendey sıbırlanıp.

-Maǵan sıyǵa bergen baxıtıń ushın, urısqanıń ushın, soqır dep min taqqanıń ushın raxmet...

Biraq sen meni dım kórmeydi dep oylama! Al sen bileseń be, meniń baxıtım, jekke ózimniń baxıtım sırtta qaldı, yaǵnıy ótip ketti... dep geyde oylanatuǵın edim. Jiyi-jiyi yadıma túsetuǵın edi... Burın da baxıtqa qarnım qalıqpaǵan edi - kózdiń jasınday ap-azǵantay... boldı...

-Al maǵan onnan da az tiyisti!- dep áste ǵana ayttı Varya. Onnan soń onnan góre ańıǵırak, etip soradı: - meni bir súyip al, baslıq, eń birinshi hám eń sońǵı ret, onnan keyin tarqasayıq, bolmasa tań saz berip kiyatır. Ekewimizdiń turǵanımızdı kórip qoysa jaqsı bolmaydı, uyat.

Varya bala qusap ayaǵınıń ushına minip hám basın shalqaytıp jiberip, erinlerin sozdı. Biraq Davıdov balanı súygendey onıń mańlayınan salqın súydi de, isenimli túrde bılay dedi:

-Qayǵırma, Varyuxa bári de bárjay boladı! Men seni úyińe shıǵarıp salıwǵa barmayman, kerek emes, fakt, al erteń kórisemiz. Sen maǵan jaqsı jumbaq tawıp berdiń. Biraq azanǵa shekem men onı sheshemen, sheshetuǵınım fakt! Al sen azanda anańa ayt: keshte ol úyinnen hesh jaqqa ketpesin, men kún batqanda baraman, sóylesetuǵın gáp bar, sen de úyińde bol. Kóriskenshe xosh, meniń kiyigim! Usılay ketip baratırǵanıma qapa bolma... Seniń de, ózimniń de taǵdirlerim tuwrasında qalay da oylanıwım kerek ǵoy? Men durıs aytıp otırman ba?

Sorawdıń juwabın ol kútip turǵan joq. Úndemey artına aylanıp, óziniń qádimgi asıqpay júretuǵın keń adımın atıp, tım-tırıs úyine qayttı.

Olar usılayınsha awzı birikpey yamasa birotala ayırılıspay tarqasıp ketken bolar edi. Biraq Varya Davıdovtın artınan esitiler esitilmes dawıs penen shaqırdı. Ol jaqtırıńqıramay irkildi de

áste ǵana:

-Ne ózi? - dep soradı:

Davıdov tez jaqınlap kiyatırǵan qızǵa ishten tınıshsızlanbay tura almadı:

196

«Ekewimizdiń usı qurttay ayırılısıw waqtımızda ol jańadan qanday sheshim taptı eken? Qayǵı onı túrli bálege duwshar etiwi múmkin, fakt!»

Varya enteley jaqınlasıp, pát penen kelip Davıdovtı qushaqlap aldı, júzin-júzine basıp, qızǵın sıbırladı:

-Meniń súyiklim, sen biziń úyge kelmey-aq ǵoy anam menen hesh nárse jóninde seylespe! Qáleseń men seniń menen..., tap... tap Lushka qusap turayın ba? Bir jıl birge tursaq jetkilikli, onnan soń meni taslay ǵoy! Keyin men Vankaǵa turmısqa shıǵaman. Ol meni qanday bolsam da aladı, sen taslaǵan sońda aladı! Ol maǵan kesheginiń aldındaǵı kúni tuppa-tuwrı: «Qanday bolsań da sen maǵan súyikli bolasań!»- dedi. Qáleyseń be?

Aytılǵan sózdiń mánisin sheship otırmay-aq Davıdov Varyanı turpayı túrde iyterip jiberip, jek kóriwshilik penen bılay dedi:

-Aqmaq! Essiz qız! Uyatsız! Ne aytqanıńa óziń túsineseń be? Sen qutırıp kettiń, fakt! Esińdi jıyna da, úyińe qayt, uyıqlap al. Esitip tursań ba?Al keshte men baraman, sen mennen jasırınaman dep talaplanıp júrme! Men seni qaydan bolmasın tawıp alaman!

Egerde Varya qorlanǵan qálipte úndemey kete bergen de sonıń menen olar ayırılısıp ketken bolar edi, biraq qız ózgergen dawıs penen áste ǵana soradı:

-Endi meniń ne islewim kerek, Semen, janım-aw? Ushırasqalı beri Davıdovtıń taǵı bir mártebe - bul jola ayanıshtan emes juregi titirep ketti. Ol Varyanı qushaqlap, bir neshe jola qızdıń eńkeyip turǵan basın alaqanı menen sıypap qoyıp, ótinish etti:

-Sen meni keshir, men qızıńqırap ketippen... Biraq seniki de, orınsız! Meniń jolımda qurban bolıwdı oylaysań... ırasında da úyine barıp azıraq uyıqlap al, janım Varyuxa, soń keshte kórisemiz, bola ma?

-Boladı, - dep baǵınıshlı túrde juwap berdi Varya. Kız birden shorshıp ketip Davıdovtan ajırastı da: - Quday ay! Tań ábden atıp ketipti ǵoy! Mańlayım qurısın. - dedi.

Tańnıń atkanı da sezilmey qaldı. Uyqıdan oyanıp ketkendey bolıp, endi Davıdov ta óziniń aldında ap-anıq kórinip kiyatırǵan jaylardı, saraylardı, úylerdiń basların tım-tırıs bolıp turǵan baǵlardaǵı bir-birine ulasıp, gúmbezdey bolıp túnerip kóringen aǵashlardıń kókshil-qara tóbelerin, al shıǵısta tań nurınıń azmaz belgilenip kiyatırǵan qıp-qızıl jaqtı sızıqlarınıń súlderlerin kórdi.

* * *

Davıdovtıń Varya menen sóylesip atırǵan waqtında «meniń baxtım sırtta qaldı» dep abaysızda aytıp salǵanı basqa aytılǵan emes edi.

Sol baxıt degenniń ózi onıń ábiger turmısında bunnan burın sirá boldı ma? Rasın aytkanda bolǵan joq.

Ol ashıq aynanıń aldında kún arqan boyı kóterilgenshe izin-úzbey temeki shegip, óziniń ótkendegi ashıqlıqqa ıshqı etip júrgenlerin esine túsirip otırdı, al endi tárezige salıp qaraǵanda onıń turmısında minnetdarlıq penen, yamasa qayǵırıp, yamasa hátteki, eń jamanlıǵında, meniń bul ne qılǵanım, «áttegene áy» dep eske túsirgendey hesh nárse tabılmadı... Tek bolǵanı onıń turmısındaǵı hesh kimdi hesh nársege ǵárezli etpeytuǵın dus kelgen áytewir hayallar menen qısqa waqıtqa sozılǵan baylanıslar ǵana bolıp turdı. Olar menen ańsat qosılıp hám mashaqat shekpey, qayǵırmay, ayanıshlı sóz aytıspay, ap-ańsat ǵana tarqasıp, sońınan bir hápteden keyin tanımaytuǵın adamlarday bolıp ushırasıp, tek kewil qaldırmaw ushın mıyıq tartıp kúlisip hám áytewir mánissiz bir-eki awız sóz aytısıp turatuǵın edi. Payansız muhabbat! Biyshara Davıdovtıń bulardı esine tusiriwge de uyalıp arı keldi. Sóytip ol óziniń burınǵı súyiwshilik háreketlerin esine túsirip otırǵanda, matrostıń taza kiyimin mazuttıń daǵı qanday patas etip kórsetetuǵın bolsa, óziniń ómirin de tap sonday iplas etip

197

kórsetip turǵan burın islegen isleri esine túskende murının jıyırıp, solardı aynalıp ótiwge urınatuǵın edi. Jaǵımsız nárselerdi tezirek umıtıw ushın asıǵıp albırap, qaytadan temeki shegip, ol: «Áne juwmaq shıǵarǵıń kelse... Áytewir bir buzıqlıqtan basqa hesh nárse kelip shıqpaydı, fakt! Qısqası matrostıń islegen isi sanı joq qurı nol. Jaman emes, qatınlar menen hesh bir kópekten qalıspay kewildegidey jasaǵansań!»- dep oyladı:

Davıdov tek azanǵı saat segizge jetkende ǵana: «Varyuxaǵa úylene qoyayın. Matrostıń boydaqlıq turmıstı qısqartatuǵın máháli jetti! Usılayǵısı jaqsı bolsa kerek. Onı awıl-xojalıq texnikumına kirgizemen, eki jıldan keyin kolxozdıń óz agronomı boladı, onnan keyin ekewimiz teń turıp isleymiz. Sońınan ne bolsa kóre berermiz» - degen juwmaqqa keldi.

Ol bir isti oylasa onı keshiktire beriwge, qaptalǵa ısırıp qoyıwǵa úyrengen joq edi. Sonlıqtan bet qolın juwa sala Xarlamovlardıń úyine ketti.

Davıdov Varyanıń anası menen sharbaqta ushırastı, húrmet etip sálemlesip:

-Sálem berdik, ana! Kún kórisińiz qalay?

-Sálamat bolıń, baslıq. Áytewir eplep kúnimiz keship atır. Sen nege keldiń? Azan menen qanday mútájlik quwıp keldi?

-Varvara úyde me?

-Uyıqlap atır. Jıynalıslarda tań saz bergenshe otıra beresizler ǵoy.

-Ishke kireyiktaǵı. Varvaranı oyat: Seylesetuǵın gáp bar.

-Kirińiz, miyman bolasız.

Olar asqanaǵa kirdi. Úy iyesi hayal Davıdovqa saqlanıńqırap qarap; - Otır, men házir Varkanı oyataman, - dedi.

Tez arada miymanxanadan Varya shıqtı. Azannan berli ol da uyıqlamaǵan bolsa kerek. Jılaǵanlıqtan onıń kózleri isip ketken, biraq juzi tap-taza, tap ishki jaǵımlı ıssılıqtan nurlanǵanday. Davıdovqa qabaǵınıń astıraǵınan sınap hám kúte qarap turıp Varya:

-Sálem berdik, joldas Davıdov! Áne siz de biziń úyge azan menen qonaqqa kelip qalıpsız, -

dedi.

Davıdov skameykaǵa otırıp, zordan turǵan qáttiń ústindegi sulayısıp uyıqlap atırǵan balalarǵa kóz juwırtıp qaray salıp, bılay dedi:

-Men qonaqqa kelgen joqpan, al jumıs babında keldim. Meniń aytayın degenim, ana, - dep ol tilinin ushında turǵan sózlerdi izlep, aldındaǵı káywanı hayalǵa sharshaǵan kózleri menen qarap, azmaz waqıtqa toqtap qaldı.

Hayal bolsa tar tósindegi góne kóyleginin jıyrıqların barmaqları menen ısıp, tınıshsızlanıp pechtin qasında tur edi.

-Meniń aytajaǵım, ana - qaytaladı Davıdov. - Varvara meni súyedi, men de onı súyemen. Kelisim sonday: Varyanı men okrugke aparıp agronomlıq oqıwǵa kirgizemen, ol jerde sonday texnikum bar, eki jıldan keyin ol agronom bolıp usı jerge, Gremyachiyge kelip isleydi, al bıyıl gúzde, jumıslardı pitirgennen keyin úyleniw toyımızdı beremiz. Sizikine mennen burın Varyanı ayttırıp Obnizovlardan qudalar kelgen, biraq sen qızdı zorlama, onıń ózi óz táǵdirin sheshedi, fakt.

Hayal qatal tús penen qızına qaray burılıp:

-Varka?! - dedi.

Al qız bolsa:

-Apajan, - dewden basqa heshteńe ayta almay, anasına qaray juwırıp, tómen eńkeyip, onıń kóp jıllar dawamında tınbay etken miynetten jıyrıqlanǵan qollarına baxıtlı sezimnen shıǵıp ketken jasların tamızıp súye basladı.

Davıdov aynaǵa qaray burılıp turıp solqıldap jılawdın arasında qızdıń:

-Bawırmanım, anajanım! Men onıń ushın dúnyanıń sheti bolsa da baraman! Ol ne aytsa, men sonı isleymen. Oqı dese de, isle dese de - bárin isley beremen!... Tek bolǵanı sen meni Vanka Obnizovqa turmısqa shıq dep zorlama! Men onıń menen qor

198

bolaman, - dep sıbırlap atırǵanın esitti.

Azmaz tınıshlıqtan keyin Davıdov Varyanıń apasınıń qaltırap ketken dawısın esitti:

-Ananıń kelisimisiz-aq ózleriniz kelisken qusaysızlar? Ilaj qansha, sizlerge quday-tala yar bolsın, Varkaǵa men jamanlıq tilemeymen, biraq, matros, sen meniń qızımnıń abıroyın tókpe! Meniń barlıq isenimim usı qız! Úydegi balalardıń eń úlkeni usı qız ekenin kórip tursań, úydiń xojayını sol, al men bolsam uwayımqayǵıǵa, bala bastıdan, mudamı joqshılıqtan jırıla almayman... Men qandayman, kórip tursań? Men waqtımnan burın kempir boldım! Al sizlerdi matroslardı, men urıs waqtında kórgenmen, sizlerdiń kim ekenińizdi. Biraq sen biziń semyamızdı wayranlama!

Davıdov aynadan ǵırra aylanıp, hayalǵa tigile qaradı:

-Sen, apa, matroslarǵa sóz tiygizbe! Bizler qalay urıstıq hám siziń kazaklarınıńızǵa qalaysha soqqı berdik - ol haqqında qashan bolmasın bir waqıtları jazadı, fakt! Bizlerdiń arnamısımız benen muhabbatımızǵa tiyisli nárse bolatuǵın bolsa onda qatardaǵı qanday da bir tırjıyǵan gázzapqa qaraǵanda bizler haǵıraq ta, ózimizge berigirek te boldıq hám bola alamızda! Varka ushın sen tınıshsızlanbay-aq ǵoy, men onı hesh qanday qapa etpeymen. Al endigi jaǵında bizlerdiń ne islewimiz kerek ekenligi tuwralı men bir nárseni soraǵım keledi: eger sen bizlerdiń Varya menen qosılıwımızǵa qarsılıq etpeseń men onı erteń Millerovqa aparıp, texnikumǵa kirgizip kelemen, al ózim toy bolǵanǵa shekem siziń úyde bola beremen. Meniń basqa birewlerdikinde júrgenimnen góre senikinde bolǵanım jaqsı: qalay da meniń endi siziń semyanı asırawım, járdem etiwim kerek emes pe? Varvarasız sen balalardı asırayman dep boldırıp qalasań ǵoy! Sizge qayırxomshılıq etiwdi, men óz moyınıma házirden baslap alaman. Meniń moynım júdá kúshli, qayǵırma, shıdaydı, fakt! Áne usılay etsek hámmesi óz jayında boladı. Qáne, kelistikpe?

Davıdov adımın keńnen atıp Varyanın anasına bardı da, onıń arıq iyininen qapsıra qushaqladı, áne sonda bolajaq enesiniń sel-sel kóz jasınan ıǵal bolǵan erinleri menen shekelerinen súygenin sezgen waqıtta irenjiw menen bılay dedi:

-Sizlerdiń, hayallardıń, kóz jasıńız nayatiy kóp!Usılayınsha sizler eń tasbawır adamnıń da bawırın erite alasız. Jeter endi, kempir qalay da kúnimizdi kóremiz? Rasın aytaman saǵan, - kúnimizdi kóremiz!

Davıdov qaltasınan mıjımırlanıp qalǵan bir pachka aqshanı asıǵıslıq penen shıǵarıp, onı stoldaǵı góne dasturxannıń astına uyalǵan túrde tıǵa sala, ebeteysiz kulimsirep gubirlendi:

-Bul meniń rabochiy waqtımnan bergi jıynaǵanlarımnan. Aqsha maǵan tek temeki ushın ǵana kerek... Araqtı men siyrek ishemen ǵoy, al sizlerge aqsha kerek bolıp qaladıVarvara ushın jolǵa bir nárse alıw kerek, balalarǵa da anaw-mınaw satıp alarsań... Al endi bolǵanı, men kettim, búgin ele rayonǵa da barıp qaytıwım kerek. Keshte qaytıp kelemen, ózimniń chemodanımdı usı jerge ákelip ketermen, al sen, Varvara, tayarlana ber. Erteń azanda okrugke jónep ketemiz. Qáne, saw bolıńlar, qádirdanlarım - Davıdov óziniń bawırına kirip baratırǵan Varyanı hám onıń anasın eki qolı menen qapsıra qushaqladı da, artına ǵırra aylanıp, esikke qaray júrip ketti.

Ol matroslarday sál shalqayınqırap, adımın qádimgidey nıq, isenimli basıp baratır edi, biraq egerde onı tanıytuǵınlardan birew házir kórgende onıń júrisinde qanday da bolmasın bir jańalıqtıń bar ekenin sózsiz sezer edi...

** *

Sol kúnnin ózinde Davıdov qádimgishe raykomǵa barıp, okruglıq partiya komitetine barıp keliw ushın Nesterenkodan ruxsat aldı.

- Tek sen ol jaqta kóp eglenbe, - dep eskertti Nesterenko.

199

-Men bir saat ta keshikpeymen, tek sen meni qabıl etiwin hám Xarlamovanı texnikumǵa ornalastırıwǵa járdemlesiw tuwrasında okruglıq komitettiń sekretarına telefon soqsań bolǵanı.

Nesterenko quwlıq penen kózlerin qıstı:

-Matros, sen meniń miyimdi qatırıp júrgenin joq pa? Abayla, egerde meni aldap, sol qızǵa úylenbeseń - ózińe ókin! Ekinshi mártebe saǵan bunday donjuanlıq isletpeymiz! Lukerya Nagulnova menen másele jeńilirek edi, qansha aytqan menen ol kúyewinen ayırılısqan hayal ǵoy, al bul jerde is pútkilley basqasha!

Davıdov Nesterenkoǵa ashıwlı qaradı, onıń pikirin aqırına shekem tıńlap otırmay, sózin bóldi:

-Men jóninde qanday jaman pikirde otırǵanıńdı kim bilsin, sekretar, fakt! Men onıń anası menen sóylesip, tártibi menen barlıq qádelerdi saqlap kelistirip ayttırdım ǵoy! Endi saǵan bunnan artıq ne kerek, nege sen maǵan isenbeyseń?

Nesterenko áste soradı:

-Saǵan aqırǵı soraw, Semen sen ol qız benen birge turǵanıń joq pa? Eger birge bolǵan bolsań, nege sen oqıwına ketpesinen burın onıń menen neke qıyısqıń kelmeydi? Burınǵı hayalıń qusaǵan birew Leningradtan keledi dep hesh kimdi kútip júrgenin joq pa? Sen túsin, qabaq bas, meniń... qalay dese boladı, aǵanday saǵan janım ashıydı hám seniń erkeklik adamgershiligińnen pushayman jesem oǵırı ashınarlıq nárse bolǵan bolar edi... Men waqtı xoshlıqtan seniń ishi bawırıńa kirip atırǵanım joq, dım olay emes. Kewlińe kelip júrmesin, esitip tursań ba? Al eń sońındaǵısı sen ózińniń qolıńdı bosatıp alıw ushın Xarlamovanı oqıwǵa ornalastırǵıń kelip otırǵan joqpa! Onıń qasıńda bolıwınan qutılıw ushın emes pe? Oylan, aǵayinim!

Davıdov attı qattı shapqanlıqtan qaqsaǵan taqımın eplep búgip, Nesterenko otırǵan kreslonıń qarsı aldında turǵan góne stulǵa zordan otırdı, shıbıqshalardan órilip, shıǵanaqlay bergen son súykele-súykele tozıp qalǵan ap-arzan kreslonıń shıǵanaq salǵıshına súzilip qaradı, al sońınan akaciya putalarında tınbay shırqıldap turǵan shımshıqlardıń hawazına qulaq qoyıp, Nesterenkonıń sarǵayǵan júzine qarap, onıń jeńleri ıqshamlap jamalǵan gimnasterkasına qarap otırdı da - bılay dedi:

-Báhárgi jer súriw mapazında seniń menen tanısqan waqıtta saǵan dos boldım dep men qurı lábiz etken ekenmen... Bunıń sebebi, sen hesh kimge de isenbeytuǵın qusaysań... Meyli isenbeseń isenbe, sekretar! Sen ózińe óziń ǵana isenetuǵın qusaysań, onda da tek dem alıs kúnleri isenetuǵın bolıwıń kerek, al basqa barlıq adamlarǵa, hátteki ózińniń doslarıńa da, bárháma qandáyda bolmasın bir aqmaqlıq gúmánlanıw bildireseń...

Usınday mineziń menen rayonlıq partiya shólkemine sen qalayınsha basshılıq ete alasań? Aldı burın sen ózińe anıqlap isenip al, al onnan soń ǵana barlıq basqa adamlardan gúmánlan!

Nesterenko ayanıshlı mırs etip qoydı:

-Men sennen ókpeleme dep ótinish etsemde bári-bir ókpelediń be?

-Ókpeledim!

-Ókpeleseń ókpele!

Burınǵıdan da beter sharshaǵan Davıdov ornınan turdı:

-Men keteyin, bolmasa ekewimiz urısıp qalarmız...

-Óytkendi men tilemes edim, - dep juwap berdi Nesterenko.

-Men de.

-Onda taǵı bes-on minut bol, kelispegen jerimizdi sóylesip sheshermiz.

-Bolayın, - dep Davıdov qaytadan stulǵa otırıp, bılay dedi: - Men qızǵa jamanlıq islegen joqpan, fakt! Onıń oqıwı kerek. Qızdıń semyasında adam kóp, eń úlkeni - ózi, xojalıǵın súyrep otırǵan da sol... Túsiniklime saǵan!

-Túsinikli, - dep ses berdi Nesterenko, biraq burınǵıday-aq Davıdovtan qatal hám jat kóz qarastaǵı názerin elege shekem jazbadı.

200

Men Varyaǵa, ol oqıwına birotala ornalasıp, al ózim gúzgi jumıslardı pitkerip bolǵannan keyin úylenermen dep júrmen. Qısqası, diyxanlardıń toyı, jıyın-terim pitkennen soń, - dep kewilsiz mırs etti Davıdov. Keyninen Nesterenkonıń júzi jılıp, asa kewil bólip tıńlay baslaǵanın kórip, endi ashılısıńqırap, burınǵı májbúrlegenligin hám tartıqshaqlıǵın qoyıp, dawam etti, - Leningradta da, basqa hesh jerde de burın úylengenim joq, al usı Varyaǵa birinshi mártebe táwekel etip atırman. Máháli de jetti: azımshıq emes, qırqqa shamalasıp qaldıq.

-Otızdan keyingi hár bir jıldı sen on jılǵa esaplaysań ba? - kúlimsiredi Nesterenko.

-Al grajdanlar urısın ne qılasań? Ondaǵı bastan keshirgen hár bir jıldı men on jılǵa esaplar

edim.

-Artıqmashlaw...

-Sen aldı burın ózińe qara, onnan soń durıs eken dep aytasań.

Nesterenko stoldan túrgelip, jaydıń ishinde qolın uwqalap, arman-berman júrdi de, isenimsizlik penen juwap berdi:

-Bunı qalay dewge boladı... Degen menen gáp ol haqqında emes, Semen. Bul jerde men seniń Lukerya Nagulnovaǵa súringenińdey emes ekenligin anıqlaǵannan keyin júdá quwandım, seniń házirgi isleyin dep atırǵan isiń isenimlirek bir nársege qusaydı. Ne aytıw kerek, jaqsı baslamanı quwatlayman hám baxıt tileymen!

-Gúzde úyleniw toyımızǵa keleseń be? - dep bawırı erip soradı Davıdov.

-Hámmeden burın kelemen! - dep Nesterenko burınǵıday-aq, haq kewillilik penen kúldi, jáne de gúńgirt kózlerinde bayaǵı tenteklik nıshanları sezildi. - Birinshi degenim qatar jaǵınan emes, al toy boladı dep esitiwden birinshi bolıp toyǵa kelemen.

-Al endi saw bol! Okrujkomnıń sekretarına shıńǵırlatıp jiber!

-Búginnen qaldırmayman. Kete ber, al oyaqta kóp irkilme.

-Saw bol!

Olar qattı qol qısısıp tarqastı.

Kúnge qızǵan shań-shań kóshege shıǵa berip, Davıdov oyladı: Onıń burınǵı turısına bunday uqsas emesligi esheyin emes ǵoy! Haw, ol júdá awırıw ǵoy! Júzleri sap-sarı, al jaqları ólinikindey quwsıyıp qalǵan hám kózleri de gúńgirt... Múmkin, sonıń ushın da ol meniń menen usılay sóylesken shıǵar?...»

Davıdov atına jaqınlaǵan waqıtta Nesterenko aynadan basın shıǵarıp, onı áste dawıs penen shaqırdı:

- Semen, bir minutqa kelip ket!

Davıdov raykomnıń basqıshınıń tekshelerine kewilsiz kóterildi.

Burınǵıdan da beter búkireyip jáne pútkil denesi páseyip Nesterenko Davıdovqa qarap qoydı da bılay dedi:

-Múmkin, men seniń menen júdá turpayı sóylesken shıǵarman, biraq sen meni keshir, aǵayinim, sebebi mende úlken bir qayǵı bar: bezgek awırıwına, qaydan tapqanımdı bilmeymen, júrek awırıwı kelip, qosıldı. Házir ol awırıw ashıq túrine aynalıp, tolıq háwij alıp atır. Ókpeniń eki jaǵında da tesik payda boldı. Erteń sanatoriyaǵa ketemen, okrujkom jiberip atır. Jıyın-terim aldında meniń rayonnan ketkim de kelip turǵan joq, biraq qoldan hesh nárse kelmeydi, qıdırıp baratırǵan joqpan. Sonda da seniń toyıńa shekem qaytıwdıń talabında bolaman. Men sennen sarpay sorap atırman ba?... Joq, tek dos bolǵanlıqtan, dım kútpegen jerde payda bolǵan uwayımqayǵını birge bólisiw ushın aytıp atırman...

Davıdov stoldı aylanıp shıǵıp Nesterenkonı undemey qattı qushaqlap, onıń ıpıssı, lámli shekelerinen súyip bolıp, tek sonnan soń ǵana bılay dedi:

-Kete ber, qádirli dostım, emlen! Bunday awırıwdan tek jaslar ǵana nabıt boladı, al seniń menen bizlerdi hesh qanday awırıw ala almaydı!

-Raxmet, - dedi Nasterenko esitiler-esitilmes etip.

Davıdov adımdı keń atıp kóshege shıqtı, atına mindi, miniwden birinshi ret onı