Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

171

-Sen maǵan tiyme, bul jerde gáp men tuwralı emes, - dedi qatańlıq penen Nagulnov,

-sen tiykarǵı másele tuwralı, Kondrat Maydannikov tuwralı ayt, al eger aytatuǵın hesh nárseń bolmasa, onda tilińdi tıyıp mına adamgershilikli adamlarday bolıp tınısh otır.

-Demek, sen adamgershilikli, al men adamgershiliksizben be? - dep qapalanıp soradı SHukar ata.

Sol waqta artqı qatarda otırǵanlardıń birewi wadırlap:

-Háy, sen, adamgershilikli ata, óziń tuwralı qartayǵan shaǵıńda kimnen bala tapqanıńdı hám ne ushın seniń bir kóziń kóredi, al ekinshisi kógerip ketken - sonı aytsań bolmay ma? Bolmasa sen shetende turıp shaqırǵan qorazday basqalardı gáp eteseń, al ózin tuwralı ıń demeyseń, hiyleker shaytan!

Mektepte jańǵırǵan kúlki kóterildi de Davıdov túrgeliwden tımtırıs boldı. Davıdov sóylegen waqıtta qabaǵı úyilińkirepdawısı ashıwlı shıqtı.

-Bul jerde, joldaslar, tamasha oyın qoyılıp atırǵan joq, al partiya jıynalısı bolıp atır, fakt! Kim kewil kótergisi kelse, onda máyli otırıspaǵa barsın. Siz tiykarǵı másele boyınsha aytasızba, ata, yamasa bunnan bılay da bılshıldap tura beresiz be?

Davıdov SHukarǵa bunday ólimshi sózdi birinshi mártebe aytqan edi. Sol sebepten bolsa kerek, SHukar atanıń jıǵırdanı birotala qaynap ketti. Ol urısayın dep turǵan jas qorazday shompıyıp partanıń artında bir sekirip tústi, hátteki qáhárinen saqalları da selkildep ketti:

-Kim ózi bılshıldap turǵan? Men be yamasa artta otırıp maǵan mánissiz sorawlar berip otırǵan járimes pe? Eger adamlar óz sózin ashıqtan-ashıq aytıwǵa bolmaytuǵın bolsa, bul qanday ashıq jıynalıs? Meni kim dep oylaysızlar? Dawıs beriw huquqımnan ayrılǵan jinlimen be yamasa basqaman ba? Men Kondrat haqqında sóylep atırman, oǵan otvod beremen. Bundaylar biziń partiyamızǵa kerek emes, áne meniń aytar gápim!

-Ne ushın, ata? - dep kúlkige buwlıǵıp soradı Pazmyotnov.

-Ol partiya qatarında bolıwǵa minásip emes. Hey, aq kóz, sen nege kúleseń? Ne, poldan sádep tawıp aldıńba, xojalıqta sádepte dártke asadı dep, soǵan ólgenshe kúlip quwanıp otırsań ba? Egerde Kondrattıń partiyaǵa ne ushın minásip emes ekenligi saǵan túsiniksiz bolsa, onda men saǵan anıqlap túsindiremen, sonnan keyin sen súlige umtılıp turǵan aktaday ırjıymastan qalasań... Sizler basqalardıń kemshiligin kórsetiwge shebersiz, al ózlerińiz qandaysız? Sen awıl sovettiń baslıǵısań, úlken adamsań, sennen ǵarrılar da, jaslar da tálim alıwı tiyis, al sen ózińdi qalayınsha tutıp júrseń? Jıynalısta orınsız kúlip, awzıńdı tompaytıp, túye tawıqtay qurı kógereńley bereseń. Ózin qanday baslıqsań, Kondrattıń táǵdiri tárezide teńselip turǵan waqta qanday kúlki bolıwı múmkin? Qáne miyińdi bir isletip; bizlerdiń qaysısımız aqıllıraqbız: sen be yamasa men be? Pay netesen, jigit, sózlikten yadlap alǵan hár qıylı shet tillik sózlerimdi Makarjan gápke qosıp aytıwǵa ruxsat etpey qoyıptı, bolmasa sol sózler menen seni sonday etip kómip taslar edim, meniń nelikten hám ne aytıp turǵanımdı ómir ómirińshe bilmey-aq keter ediń. Al Kondrattıń partiyaǵa ótiwine meniń qarsı bolıwımnıń sebebi, ol mayda jeke menshik iyesi, endi onı iskenjege salıp qıssańızda onnan hesh qanday nátiyje shıǵara almaysız! Onnan gúnjara shıqsa shıǵadı da, kommunist shıqpaydı! - óle qoysın shıqpaydı!

-Ne ushın mennen ońlı kommunist shıqpaydı atajan? - dep soradı Kondrat ókpelegen dawısı qaltırap.

SHukar ata onı mısqıllap kózin sıǵırayttı:

-Tap óziń bilmeytuǵınday?

-Bilmeymen, sen biletuǵın bolsań maǵan hám basqa grajdanlarǵa ońlap ayt, ne ushın men minásip emespen? Ózińshe hár nárseni qosa bermey tek haqıyqatlıqtı ayt.

-Men qashan bolmasın ótirik seyledim be? Yamasa, mısalǵa, dártke aspaytuǵın hár

172

qıylı ósek tarattım ba?

SHukar pútin mektepti basına kóterip gúrsinip, hásiret penen basın shayqap qoydı.

-Ómir ómirimshe men haq adamlardıń kózine tek bolǵanı bir shınlıqtı aytaman, sonıń ushın da Kondratjan, meni gey birewler dúnyadaǵı kerek emes element dep esaplaydı. Seniń ólgen ákeń paqır bayaǵıları: «Eger SHukar ótirik sóylese, onda kim shınlıqtı aytadı?» - deytuǵın edi. Áne ólgen adam meni qanday joqarı bahaladı! Áttegene-ay ólip qala ǵoydı-aw, bolmasa tap házirdiń ózinde bayaǵı sózin dáliller edi, janı jánnete bolǵır!

SHukar shoqınıp qoydı, jılayın dep edi, biraq oylanıp, pikirinen qayttı.

-Sen bul jerde meniń áke-sheshemdi qospay, tek ózim tuwralı aytıp ber. Ne dep sen maǵan ayıp taǵasań? - dep turaqlı talap etti Maydannikov.

Ayrım shawqımlarǵa qaraǵanda tikkeley SHukarǵa qaratılǵan kóterińki emes narazılıqlar onıń kewlin hesh buza almadı. Hárrelerdiń úlken semyasınıń shawqımlarına úyrengen tájiriybeli bal hárre baǵıwshı qusap SHukar bul jerde de shıdamlılıq penen ózin tolıq biylep turdı. Qolların múnayım túrde tınıshlandırıp sózin bılay dedi:

-Házirdiń ózinde bárin qaldırmay túsindirip beremen. Sonlıqtan sizler, grajdanlar hám qımbatlı kempirler, óz shawqımıńızdı ózlerińizde saqlap tura turıń, bári bir meni aytayın degen pikirimnen sizler aljastıra almaysız. Házir artqı jaqta men tuwralı jılannıń ısıldısı esitiledi: «Pıshıqtıń isleytuǵın isi bolmaǵanlıqtan», ol hám taǵı sonday, soǵan uqsas hákis rásiwa gápler artıńnan sıbırlanıp atır. Biraq men bul qay jılannıń ısıldısı ekenin bilemen. Bul qımbatlı grajdanlar hám kempirler, jáhánnemnen shıqqan uwlı jılanday meni tırmalaqlap otırǵan Agafon Dubcov! Aytayın degen pikirinen aljasıp men tuwralı awız ashpasın dep meni oydan adastırmaqshı bolıp onı-munı aytıp otırǵanı onıń. Mennen tap sonday jaqsılıq kútpey-aq qoysın, onday adam men emes! Partiyaǵa kiriw ushın, Agafonda sút ishiw ushın jer tólege kirgisi kelgen oq jılanday suǵılısıp atır, biraq házir men oǵan Kondratqa bergenimnen de beterirek etip otvod beremen, ol tuwralı men júdá kóp nárselerdi bilemen, esitken waqta hámmeńiz birden way dersiz, múmkin, geybirewler tilden de qalıp, jıǵılıp qalar.

Nagulnov bos stakandı qálem menen qaǵıp ashıwlanıp ayttı:

-Ǵarrı, sen ózińniń bılǵasqan pikirińnen álle qashan-aq aljastıń, tamamla endi! Seniń bir óziń jıynalıstıń barlıq waqtın alasań, insap degendi de biliw kerek qoy!

-Sen Makarjan, taǵı meniń sózimdi tıǵıp qoyajaqsań ba? - dedi jılamsıraǵan dawıs penen SHukar ata. - Eger sen yacheykanıń sekretarı ekenseń, demek meni sózden qısıwıńa boladı ekendaǵı? Bul asıra siltewshilik! Partiyanıń ustavında ǵarrılardıń sóylewine tıyım salınsın degen grafa joq, bunı men anıq bilemen! Meni insapsız dep aytıwǵa seniń qızıl tiliń qalay ǵana gúrmeldi eken, he? Basqa bir biytanıs jaqlarǵa ketpesten burın sen ózińniń Lushkańdı insabıńa ákelseń boladı ǵoy, maǵan sen uyatsızsań dep meniń kempirim de ómir ómirinshe aytqan emes. Sen meni ólgenshe qapa qıldıń Makarjan!

SHukar eń izinde ádiwli kóz jasın bir tógip, kózin kóyleginiń jeni menen sıpardı, sóytti de ádepki páti menen dawam ete berdi:

-Men kim bolsa da betiń bar, júziń bar demeymen, tilimdi tislep kete beretuǵın adam emespen, ele jabıq partiya jıynalısında saǵan da tiyisermen, Makarjan, tap sol waqta sen mennen qashıp qutıla almassań, meniń menen oynaǵan ekenseń! Men qızıp ketsem hesh kimnen de qaytpaytuǵınımdı basqa bilmese de seniń biliwiń hám túsiniwiń kerek edi. Makarjan, sebebi, ekewmiz qatqan dospız, bunı pútkil xutor biledi. Ekewimiz álle qashannan bergi dospız, sonlıqtan sen mennen hám meniń kritikam menen ózara kritikamnan oǵırı saqlanıwıń kerek! Men hesh kimniń baskózine qaramayman, bunı partiyaǵa kir juqtırǵısı kelgenlerdiń hámmesi yatdan

173

shıǵarmasın!

Shapkasın qıysayttı da, Davıdovqa burılıp, Nagulnov sıbırladı:

-Shıǵarıp jibereyik pe? Jıynalıstı buzadı! Pay, onı búginshe bir jaqqa komandirovkaǵa jibermegen ekenseń daǵı! Házir ǵarrınıń quyısqanı quyrıǵınıń astına túsip ketti, endi onıń alıp qashqannı qashqan...

Biraq Davıdov shep qolındaǵı gazeta menen betin tasalap otırıp, qolı menen kóziniń jasın súrtip otır edi. Ol kúlkiden bir sóz de ayta almay, tek olay etiwge bolmaydı dep basın shayqadı. Qattı ókinip, etin jegen Nagulnov iynin qıstı da SHukar ataǵa jerkenishli kózleri menen qaytadan tigile qaradı. Ol bolsa hesh nárseden biyxabar asıǵıp-entigip sózin dawam etip atır:

-Biziń jıynalısımız ashıq eken, Kondratjan, seniń de ashıqtan-ashıq aytıwıń kerek: sen kolxozǵa kirerde ózińniń qos ógizińdi kolxozǵa tapsırıw ushın aydap kiyatırǵanda olardı kóziń qıymay jıladıń ba ya jılamadıń ba?

-Bul sorawdıń máselege qatnası joq. - dep baqırdı Demka Ushakov.

-Dártke aspaytuǵın soraw. Nege sen máyektiń qabıǵınday etip bále-máter jawa bereseń? - dep onı Ustin Rıklin quwatladı.

-Joq, bul ápiwayı emes, máyek máselesi emes, al men haqıyqat isti sorap turman. Sizler jaqsılıq penen únińizdi óshiriń. Olardıń dawısların basıp túsiwge tırısıp kúshengenlikten qızarǵansha qattı baqırdı SHukar ata.

Dawıslar shókken son ol áste hám múnayımsıp sóyley basladı:

-Múmkin sen umıtqan shıǵarsań Kondratjan, al men ele seniń azan menen ózińniń ógizlerińdi jámiyetlik qoraǵa aydap kiyatırǵanda asırıw qoyannıń yamasa uyqısırap turǵan ǵarrı kópektiń kózleriniń qıp-qızıl hám mushtay bolıp isip turǵanın umıtqan joqpan. Sen tewbe waqtında tap mollaǵa juwap bergendey etip juwap ber: sonday nárse boldı ma?

Maydannikov túrgeldi. Qısılıńqırap kóylegin dúzetip, kóziniń aldı tınıp SHukar ataǵa bir qaradı da, saldamlı qatańlıq penen juwap berdi: sonday nárse boldı ma?

-Bunıń bolǵanı ras. Tayıwǵa bolmaydı, jılaǵınım ras. Ayrılısıw qıyın boldı. Ógizler maǵan ata-babamnan násil bolıp qalǵan jok edi, men olardı ózimniń taban-et mańlay terim menen tawıp edim. Olar meniń qolıma ansatlıq penen túsken joq. Bul ótken is, aǵa, Meniń bayaǵı kóz jasımnan házir partiyaǵa qanday zıyan keledi?

-Haw, seniń qanday kesent keledi degeniń ne? - dep ızalandı SHukar. - Sen sol ógizleriń menen qayaqqa baratırǵanıńdı bilesen be? Men seniń baratırǵan jerińdi aytsam, shıraǵım, sen socializmge baratır ediń. Bileseń be socializmnen keyin taǵı ne boladı? Onnan keyin bizde tolıq kommunizm boladı, bolatuǵınlıǵın saǵan men tuwrı betińe aytaman. Men Makarjan Nagulnovtıń úyinen adam bolıp shıqtım desem boladı, sizler bul jerde aldımda otırǵanlar bizler ekewmizdiń júdá tatıw dos ekenimizdi, men onnan hár qıylı bilimlerdiń uwısıma sıyǵanın simirip atırǵanımdı hámmeńiz bilesiz:

-Túnlerde birese súwretleri joq, maǵanalı, semiz ilimiy kitaplar oqıyman, sózlik oqıp ilimiy sózlerdi úyrenip alıwǵa tırısaman, biraq ǵarrılıǵı qurǵır kóp kesent keltiredi! Es aqılım qurıǵır qaltası jartıq shalbarday bolıp qaldı, ne salaber - dárriw túsip qaladı, - bás tamam! Egerde qolıma kishilew bir kitapsha túseǵoysa, hesh qolımnan shıǵıp kete almaydı! Uńqıl-shuńqılına shekem esimde saqlayman! Sonday hám soǵan usaǵan oqıwǵa kirisip ketsem áne men qanday adam bolaman! Men hár túrli kitapshalardı kóp oqıdım hám socializmnen keyin bizge kommunizm keletuǵınlıǵın dálme-dál bilemen hám sizlerge ayta alaman jáne sol tuwralı qálegen adam menen tap qorazdıń úshinshi shaqırǵanına shekem ójetlese alaman, sózim sóz! Áne men tap usı jerge kelgende gúmánlanaman, Kondratjan... Socializmge bolsa sen kóz jasıńa shomılıwıń menen kirdiń, al endi kommunizmge qaysı betiń menen kórineseń? Kóz jasıńa dizden batıp, sambırlatıp suw keship keleseń, bul jaǵı attan anıq! Sen tap

174

sonday bolasań men ayttım-qoydım! Qáne aytıń, grajdanlar hám qımbatlı kempirler, - bunday jılawıqtıń partiyaǵa nege keregi bar?

Ǵarrı kewilli túrde shaqaqlap kúldi de alaqanı menen tissiz awzın bastı.

-Men endi hár qıylı salmaqlı adamlardı kórgim kelmeydi, partiya qatarında bolsa ǵoy bazbayaǵı! Onday úskini quyılǵan adamlardıń partiyaǵa ne keregi bar? Jaqsı adamlardı wayımqayǵıǵa salıp, óziniń úskini quyılǵan kelbeti menen partiyanıń ustavın buzıp hám burmalasın dep pe? Onday bolsa men sizlerden sorayman: ne ushın sizler Demid Úndemesti partiyaǵa qabıl etpeysiz? Áne sol sizlerdiń qatarınızǵa óliniń azasınday qayǵı payda eter edi! Onnan shıdamlı adamdı men ómirimniń ishinde kórgenim joq! Joq, menińshe, bul jaramaydı, partiyaǵa tirishe, kewilli, maǵan usaǵan adamlardı qabıl etiw kerek, bolmasa partiyaǵa alınatuǵını gileń bir salmaqlı, álleqanday til bilmesler, al olardan ne payda? Máselemkiden Makarjandı-aq alıp qarayıq. Ol on segizinshi jıldan beri temir qada jutqanday boyın tiklep alıp, usı kúnge shekem saldamlı bolıp qayqayıp, batpaqtaǵı tırnaday sáńkiygen jurisin jazbaydı. Onnan ya oyın-kúlki, bolmasa kewilli bir awız sóz esitpeyseń, adam emes ol, al shalbar kiygizip qoyılǵan zerigiwshilik turǵan!

-Ata, sen maǵan tiyme jáne meniń adamgershiligim tuwralı gáp qozǵama, bolmasa men saǵan iláj qollanaman, - dep qattı eskertti Nagulnov.

Biraq ǵarrı sózsheńligin toqtatıwǵa kúshi jetpey jımıyıp turıp, qızǵın dawam etti;

-Men saǵan sirá jantasıp, hátteki tırnaqtıń ushınday da jantasıp otırǵanın joq! Jańaǵı Kondrattı-aq alıp qarayıq, jigirma som aqsha ushın ol qálemge minip alıp shabadı da júredi: onnan basqa jazıw biletuǵın adam qapılıp qalǵanday jazǵanıjazǵan, esaplaǵanı-esaplaǵan. Moskvada álle qashan-aq aqıllı adamlar barlıǵın ánedey etip jazıp-esaplap qoyǵan shıǵar-aw, al endi onıń óz basın ózi qatırıwınıń túkke de keregi joq! Onıń jumısı ógizlerdiń quyrıǵın tawlaw, al ol bolsa Moskvadaǵı sawatlı adamlardıń umtılǵan jaǵına qaray óńmeńlep umtıla beredi...

Menińshe, usınıń barlıǵın ol oy-seziminiń kemisliginen isleydi, grajdanlar hám meniń qımbatlı kempirlerim. Házirshe biziń Kondratımızda siyasiy ósiwshilik joq, al eger onday ósiwshilik joq eken, ol dárejege jetpegen ekenseń, onda úyińde otırıp, asıqpay kemkemnen óse ber, házirshe partiyaǵa suǵılıspa. Máyli, Kondrat ókpelep jarılıp kete qoysın, biraq men onıń partiyaǵa kiriwine tup-tamırınan qarsıman hám tolıq otvod beremen! - dedi.

Áne usı waqta kútilmegen jerden Davıdov qaptaldaǵı klasstan shıqqan Varya Xarlamovanıń dirildegen kóterińki dawısın esitti. Qızdı ol kóp waqıttan beri kórmep edi, kókireginen shıqqan onıń súykimli dawsın birazdan beri esitpegen edi...

-Maǵan sóz beriń?

-Beri shıq, seni hámme kórsin, - dep usınıs etti Nagulnov.

Tıǵılıp turǵan adamlardıń arasın qaq jarıp Varyuxa-kúygelek stolǵa jaqınlap keldi de, kúnge kúyip qarawıtqan qolları menen jelkesindegi shashların dúzetip qoydı.

Davıdov qızǵa tań qalıp, áste kúlimsirep qarap turıp óziniń kózine ózi isenbedi. Bir neshe aydıń ishinde Varyuxa adam tanımaslıqtay bolıp ózgerip ketken: házir onıń aldında bayaǵı olpısolpı bolıp júrgen emes, al shashınıń úlken burımı kók oramal menen oralǵan, erjetken bir qız prezidiumnıń stolına qıya burılıp tınıshlıqtı kútip, tıǵılısıp otırǵan adamlardıń ústinen jap-jas sulıw kózlerin súzip, dalanıń arǵı túpkirlerine kóz jiberip qarap turǵanday bolıp tur edi. Báhárden beri ol qanday jaqsı bolıp ketken!», - dep oyladı Davıdov.

Varyuxanıń kózleri jawdırap qetti, onıń maylaw yamasa boyaw degendi bilmegen gúldey júzi de terden jıltırap turdı. Biraq sol waqta hámme jaqtan tigilip qarap turǵan kóp kózdiń

175

qısınǵanlıqtan betleri qıp-qızıl bolıp, kókireginen shıqqan dawısı dirildep shıqtı:

- Seniki durıs emes, ata! Siz joldas Maydannikov Kondrat Xristoforıch tuwralı nadurıs ayttıńız, siziń ol partiya qatarında bolıwǵa ılayıq emes degenińizge bul jerde hesh kim de isenbeydi! Men báhárden beri onıń menen jer súriwde birge isledim. Ol hámmeden sapalı etip hám hámmeden kóp jer súrdi! Ol óziniń bar kúshin kolxoz jumısına beredi, al siz bolsanız oǵan qarsı shıǵasız... Siz qartayǵan adam bolsańız da aqılı enbegen jas baladay oylaysız!.

176

-Awzına qum quy onıń, Varka! Bolmasa qashardıń moynındaǵı qońırawday sıńǵırlay beredi, basqa adamlardıń jaqsı sózlerinde esitetuǵın boldıq,- dedi dawısın sozbay-aq juwan dawıs penen Pavel Lyubishkin.

-Varka durıs aytadı, Kondrattıń miynet kúni de kolxoz boyınsha hámmenikinen kóp. Ol miynetkesh kazak! - dep qostı Besxlebnov ǵarrı.

Dálizden birew tumaw tiygen dawıs penen qıshqırdı:

-Eger Kondrat qusaǵanlar partiyaǵa qabıl etilmese, onda oǵan SHukar atanı jazıń!

Sol waqta kolxoz birden joqarı kóterilip ketedi...

Biraq SHukar ata tek kishi peyillilik penen álle qashannan beri taralmaǵan uypajuypa saqalın selkildetip kúlip, partanıń qasında qasıq qusap qaqayıp, hátteki, shıǵıp sóylewshilerdiń dawıslarına da aylanıp qaramay tım-tırıs turdı. Al qaytadan hámme tım-tırıs bolǵan waqta, ol jay-paraxat sózin basladı:

-Varkanıń bul jerge keliwge de haqısı joq, sebebi onıń ele jası jetpegen. Onday hákke bul jerge kelip mendey aqıllı dana ǵarrılarǵa aqıl ústine aqıl uyretemen degenshe óziniń bir qálegen sarayınıń tubinde quwırshaq oynasa boladı ǵoy. Turmıs emes, tamasha baslandı. Máyek tawıqqa aqıl beriwge qaradı. Basqalarıńızǵa da bolayıq birewi miynet kún tuwralı gáp etedi. Kondrattıń miynet kúni arbaǵa sıymaydı, onday da bunday... Al men sizlerden sorayınshı: bul jerde miynet kúnniń qanday qatnası bar? Eger bilgińiz kelse miynet kúniniń kóp bolıwı ol da ash kózliktiń belgisi, mayda menshik adamlar mudamı ash kóz keledi, bul tuwralı maǵan Makarjan talay sapar túsindirgen. Taǵı bir nadan tabıldı - eger SHukardı partiyaǵa alsańız kolxoz birden ósip ketedi... - dep ol aytıp saldı. Bul jerde kuliwdiń hesh qanday keregi joq, tek bir aqılı zayıl bolǵanlar ǵana kúlip, soǵan uqsas hár qıylı waqtı xoshlıq islewi múmkin. Men sawatlıman ba? Tolıq sawatlıman! Qálegen nerseni oqıy alaman hám erkin qol qoya alaman. Partiyanıń ustavın maqullayman ba? Júdá maqullayman! Partiyanıń programmasına qayılmanba? Qayılman hám oǵan qarsı hesh nárse de ayta almayman. Socializmnen kommunizmge shekem tek adımlap ǵana emes, hátte shapqılap bara alaman, álbette meniń ǵarrılıǵımdı esapqa alıp, ókpem óship qalmawı ushın onshama asıqpay shapqılayman. Men álle qashan-aq partiya qatarında ósip ketip, portfelimdi koltıqlap júrgenimdi kórer edińiz, biraq qımbatlı grajdanlar hám qımbatlı kempirler, qudaydıń aldındaǵıday ayta alaman, házirshe men de ele biziń partiyamızdıń qatırında bolıwǵa minásip emespen... Ne ushın, aytıńızshı? Ílayıq bolmawımnıń sebebi, maǵan bereket tappaǵır din tınıshlıq bermeydi! Kirttay bir nárse bola qoysa, aspanda gúldirmama qatıraq gúldirey qoysada, men dárriw sıbırlanıp: «Há alla, meniń gúnámdı keshire gór! - deymen hám sol jerde kresttiń belgisin jasap Isus Xristosqa da, qudaydan káramatlı tuwılǵan qız Maryaǵa da, qorqıp turǵan waqta dus kelgen áwliyelerdiń bárine de qaldırmay sıyına beremen, hetteki sonday jaǵımsız gúldirmamadan qorqıp ayaǵımnıń ushına minip otıraman...

SHukar ata óziniń aytıp turgan sózlerinen tásirlenip usı jerde de shoqına jaq bolıp, hátteki qolın mańlayına da alıp bara berip edi, biraq turǵan jeri dárriw esine túsip, mańlayın qasıp, qısınıńqıraǵan qálipte shıqılıqladı:

-Awadaǵı... Onı qalay aytıwǵa boladı... Qorqınısh kóz aldımda turǵanda ózińshe oylaysaq: «Bul Ilya-wáliydiń ne oylap turǵanın kim biledi! Ermek ushın-aq seniń shash shıqpaǵan tóbeńe jasıl túsirse, áne sonda sen, SHukar tuyaqlarıńdı tarbaytıp kósil de, jata ber. Al maǵan ondaydıń dım da keregi joq! Men ele kommunizmge shekem jasap, tatlı turmıstı kórgim keledi, sonıń ushın da bazı bir waqta qattı qısqı jesem, dárriw qudaydı artıqmash qáhárlendirmew ushın mollaǵa da sadaqaǵa jigirma tiyinge jeter-jetpes mayda teńge beremen. Usılay etsem is puqtaraq boladı dep oylaysań, biraq sońınan pálektińniń qalayınsha aylanatuǵının, ońına ma yamasa terisine me - kim biledi... Sen aqmaqtıń den sawlıǵı ushın molla qudayǵa sıyınadı dep oylaysań, al anıqlap qarasaq ólige jez ókshe qatın, yamasa oqımıslılarsha aytqanda bordyur - ekewiniń de mánisi bir - qanday kerek bolsa, mollaǵa sen de tap sonday-aq

177

kerekseń. Ol nálet jawǵır molla seniń ushın qudayǵa sıyınbaq túwe, seniń bergen aqshalarıńa araq alıp ishiwdiń ǵamın izleydi... Áne men sizlerge ashıp aytıp bereyin: men ózimniń usınday maqaw dinim menen partiyaǵa qalay kiremen. Hám onı, hám ózimdi, hám programmanı qalay áwerelermen? Joq bolmaydı, meni bunday gúnádan qutqarıńlar! Maǵan bunday burmalawdıń dımda qájeti joq, tuppa-tuwrı aytaman!

-Ata sen, taǵı shetke shıǵıp kettiń! - dep baqırıp jiberdi Razmyotnov. - Aljasıp jol shalma, jolǵa tuwrılap sal!

Oǵan juwap retinde SHukar aldın-ala qolın kóterdi:

-Men házir tuwaraman, Andryushenka. Tek bolǵanı sen ózińniń orınsız dawıslarıń menen meni aljastırma, bolmasa men sirá hesh qanday jaǵaǵa shıǵa almay qalarman. Sen jónińe otır, aqıllı sózlerdi qulaǵıńa quyıp al esińnen shıǵarma, olar saǵan keleshekte kerek boladı. Men hesh waqıtta da janapaylap sóylemeymen, onday ádet mende tuwılǵalı berli bolǵan joq, al sizler Makarjan menen ekewińiz gezekpe-gezek tap shirkewdegi dyakonday baqıra bereseńiz, meniń aytajaq pikirimnen aljasatuǵınım ózinen ózi belgili. Sóytip meniń aytayın degenim: men partiya qatarına kirmesem de kommunizmge mınaw kóziniń jası tógilip otırǵan Kondrattay bolıp emes, al oynapkúlip, shad bolıp bári bir jetemen, sebebi men mayda menshik iyesi emespen, al haqıyqat proletaryatpan, bunı men sizlerge taysalmay ayta alaman! Proletaryattıń bolsa, bir jerde oqıǵan edim, kisen-shınjırlarınan basqa joǵaltatuǵın nársesi joq. Meniń burın qurǵınıraq waqtımda tóbetimdi baylaǵan góne shınjırdan basqa, álbette, hesh qanday shınjırım joq, biraq kempirim bar, al ol aǵayinler, meniń ushın shınjır túwe hársheńki súrgindegilerdiń kisenlerinen de beter... Biraq kempirimnen ayırılıw siráda oyımda joq, máyli meniń menen birge jasay bersin, allası yar bolsın, biraq egerde ol maǵan irkinish jasap kommunizmge baratuǵın tuwrı jolıma kese tursa, onda men onıń qaptalınan sonday etip zıp beremen, kempir biyshara waq dep te úlgere almay qaladı! Bul tuwralı sizler dım ǵam shekpeńler! Arqam qozǵan waqta men júdá ójetpen, sol waqta meniń jolıma hesh qaysısınız da kese tura kórmeń! Ya ólimshi etip basıpjenship ketemen, ya bolmasa qaptalıńızdan sonday etip, zıp beremen - sizler kirpik qaǵıp ta úlgermey qalasız!

-Tamamla ata saǵan sóylewge ruxsat etpeymen! - dedi keskin túrde Nagulnov, alaqanı menen stoldı urıp jiberip.

-Házir tamamlayman, Makarjan! Qattı ura berme, alaqanıń jarılıp keter. Qullası, aytayın degenim: sizler hámmeńiz birden Kondrattı jaqlaytuǵın bolsańız meniń de oǵan qarsılıǵım joq, qudaydıń ózi sizlerge yar bolsın, onı biziń partiyamızǵa qabıl ala qoyıń. Ol húrmetke iye miynetkesh jigit, men barlıq waqıtları tap usını aytıp keldim. Egerde máseleni túyirine shekem qaldırmay durıs sheshsek, onda Kondrat sózsiz biziń partiyamızdıń qatarında bolıwı kerek, bunı men sizlerge tuppa-tuwrı aytaman. Rasın aytqanda, Kondratjan partiya aǵzası bolıwǵa tolıq arzıylıq. Usınıń menen meniń sózim tamam!

-Iymanıń úyiriwden basladıń, kóp jasa dep tamamladıńǵoy - dep soradı Razmyotnov.

Ulıwma kúlkiniń arasında onıń aytqan sózlerin hesh kim esitip jalshımadı.

Óziniń shıǵıp sóylegenine ábden kewli tolıp, SHukar ata sharshap skameykaǵa otırdı, terlep turǵan basınıń qasqasın jeńi menen sıyırıp bolıp, qaptalında onıń menen birge otırǵan Antip Grachtan soradı:

-Men júdá baplap... Jańaǵı... Kritikaladım ba?

-Sen ata, artistke kir, - dep juwap ornına sıbırlanıp keńes berdi Antip

SHukar oǵan isenimsizlik penen qıyalap qaradı, biraq onıń mumdaw qap-qara saqalında jasırınıp qalǵan kúlkini sezbey, onnan:

-Men neniń másliginen oǵan baraman? - dep soradı.

-Aqshanı bel menen súzip alasań-jáne ápiwayı bel menen emes, al haqıyqat gúrek penen! Ol jerdiń jumısına beliń awırmaydı. Qızıq áńgemeler menen adamlardıń

178

kewlin kótereseń, ótirikti dóndirip barınsha ájayıp nárselerdi kórsetseń bolǵanı - áne seniń barlıq jumısın usı. Ózi patas ta emes, al turısı aqsha,

SHukar ata kewli kóterilip, skameykada quwjıńlap qoyıp, qúlimsiredi:

-Aynalayın Antipjan! Sen SHukardıń hesh jerde de qor bolmaytuǵının esińde tut! Ol orınsız aytpaydı, al sózsiz ornına otırǵızadı, orınsız sóyleytuǵın adam emes ol! Sen qalay oylaysań? Aqır ayaǵında ǵarrılıq meni úzil-kesil jeńgen waqta artistlerge qosılıp ketiwim de múmkin. Men usınday hár qıylı nárselerdi islewge jasımnan-aq tanqalǵanday epshil edim, al endi ǵoy pútkilley shebermen! Meniń ushın ol suw ishkennen ańsat.

Ǵarrı tissiz awzın shaynanlap, úndemey bir nárselerdi oyına tusirip turdı da, sońınan bılay dep soradı:

-Sen artistlerde qansha tóleytuǵınlıǵın ǵayıptan tayıp esitpediń be? Islegenińe qaray ma? Yamasa qalay? Qısqası jan basına qansha aylıq tiyer eken?Bel menen tiyindı da gurep alıw múmkin, biraq sıqmar adam ushın tiyin da aqsha bolıp esaplanatuǵın bolsa da, meniń ushın túkke turmaydı.

-Ortaǵa shıǵıp qılıq-qılwańdı tartınbay kórsetiwińe qaray táleydi, jáne de xalıqtıń aldında ózińdi tutıwıńa da qaraydı, dep quwlıq penen sıbırladı Antip. - Sen qanshama uyatsız hám biymaza bolsań aylıqtı saǵan sonshama kóp beredi. Aǵayinim, olar tek bolǵanı iship-jewdi hám hár qıylı qalalarǵa kóship júriwdi ǵana biledi. Olardıń kún kórisi ańsat, quslarday jeńil kún kóredi dewge boladı.

-Antipjan, júr qoraǵa shıǵıp, temeki shegeyik, - dep usınıs etti jıynalısqa bolǵan bar qızıǵıwshılıǵın birden joǵaltqan SHukar.

Olar tıǵılıp turǵan adamlardıń arasınan zordan jol tawıp, klasstan shıqtı. Shıǵıp shetenniń túbindegi kúnge qızǵan jerge jaylasıp otırıp temeki tarttı.

-Antipjan, qashan bolmasın jańaǵı artistlerdi bir waqları sen kóre aldınba?

-Kóp kórdim. Grodno qalasında áskeriy xızmetimdi atqarıp júrgende awzımurnımnan shıqqansha kórdim.

-Qáne aytshı, olar qanday?

-Qádimgidey.

-Arıq emes pe?

-Baqqıdaǵı shoshqaday!

SHukar gúrsinip qoydı:

-Demek, olardıń nanı qısı-jazı tawsılmaydı eken ǵoy?

-Gúpti bolǵanınsha!

-Olarǵa qosılıw ushın qayaqqa barıw kerek?

-Rostovqa barıw kerek shıǵar, onnan jaqın jerde olar turmaydı.

-Alıs ta emes ǵoy... Bunday ańsat tabıs tuwralı nege maǵan burınıraq aytpadıń? Men, múmkin, álleqashan-aq ol jerde jumısqa ornalasqan bolar edim? Sen meniń sonday jeńil jumısqa, hátteki artistlikke de, sumlıq uqıplı ekenimdi bileseń ǵoy, al jegidey jep baratırǵan awırım ǵálleshilikte islewge pursat bermeydi. Sen meni maylı tamaqtan ayırǵan ekenseńdaǵı! Sen adam emes, al kespeytuǵın bir ketpen ekenseń,

-dep úlken ókinish penen sóylendi SHukar.

-Haw ol tuwralı áńgeme bolmasa men qalay aytaman, - dep ózin aqlaǵısı keldi Antip.

-Sen meni qashannan-aq aqıllandırıwıń kerek edi, sóyte qoyǵanda men álle qashanaq artistler qatarında ház etip júrgen bolar edim. Onnan soń ara-tura kempirdi kórip ketiwge kelgenimde seniń maǵan bergen jaqsı kenesiń ushın stolǵa yarım litr araqtı tars ettirip qoyar edim! Sonda men de toq, sen de másseń, álem de gulistan... Háy Antip, Antip!... Bizler ekewimiz de uzaqshaday ǵaqıldap-ǵaqıldap paydalı isten bos qaldıq! Búginniń ózine kempirim menen oylasıwım kerek, sońınan qısqa qaray aqsha tabıw ushın ketiwim de múmkin. Davıdov bolsa maǵan ruxsat beredi, al artıqmash aqsha tapsam xojalıqqa paydaǵa asadı: bir sıyır, onlaǵan qoy-eshkiler, toray satıp alsam, onnan

179

soń qanday kewilli bolıp ketedi... - dep ózin ózi irke almay esittirip árman etti SHukar ata hám Antiptiń úndemey ayap otırǵanına marapatlanıp taǵı da dawam etti. Rasın aytqanda, atlar meni kútá zeriktirip jiberdi, oǵan qosımsha qısta jol júriw de meniń teńim emes. Ózimde qorqaq hám suwıqqa shıdamsız bolıppan-qısqası den sawlıǵım tómen. Shanaǵa minip bir saattay otırsań suwıqqa tońıp ishegiń ishegine qosılıp qatıp qaladı. Eger suwıqtan ishekler bir-birine jabısıp qatatuǵın bolsa, onda ishektiń tuyilip qalıwı da múmkin, yamasa marhum Xariton bolǵanday quyımshaq nervi awırıwına ushıraw da qıyın emes. Onıń maǵan dım da keregi joq! Meniń ele kóp isler islewim kerek-men teń ortadan qaq jarıla qoyayın, biraq kommunizmge shekem jetemen!

Baladay isengish ǵarrını aldastırıp otıra beriw Antipti júdá zeriktirdi, sonlıqtan ol oyındálkekti tuwarǵısı keldi:

-Ata sen artistke jazılmastan burın ábden oylanıp kór...

-Bul jerde oylanıwdıń keregi joq, - dedi isenimli túrde SHukar ata. - Ras ol jerde esheyin aqsha berip atırǵan eken, qısqa qaray men de tap sol jerge baraman. Wáy, sen de ayttıń-aw aqpeylli adamlardı kewillendiriw ushın olarǵa qıylı-qıylı qılwalardı aytıp beriwdiń nesi qıyın!

-Geybir waqıtları qálegen aqshadan bezerseń...

-Nege olay? - dep seskendi SHukar.

-Sol artist degenlerdi uradı...

-Ura ma-a-a? Kim uradı?

-Bilet ushın aqsha tólegen xalıq uradı!

-Ne ushın uradı?

-Artisttiń bir aytqan sózi xalıqqa jaqpay qalsa, yamasa aytıp turǵan áńgemesi qızıq bolmay

zeriktiretuǵın bolıp shıqsa, áne bolǵanı, ura beredi.

-Haw... jańaǵı... júdá shınlap uram ma yamasa tek qurı oynap, qorqıtıp koya ma?

-Sol jerde oyın bola ma? Geyde biysharanı sonday qattı uradı, oyın qoyıp atırǵan jerinen birden keselxanaǵa alıp baradı, al geyde áwliyege de alıp ketedi. Eski waqıtta meniń kózimniń aldında cirkte bir artisttiń qulaǵın tislep julıp alıp, artqı ayaǵınıń ókshesin aldına qaray tawlap tasladı. Mine sol turısına úyine kete berdi, isi kelispegen biyshara!

-Haw tura tur! Artqı ayaǵı degen ne bále? Háy, óytip ol tórt ayaqlıma edi?

-Ol jerde hár qıylısı da bola beredi... Kúlki ushın hár qıylısın jıynay beredi. Biraq men bul jerde azmaz qátelestim, aldıńǵı shep ayaǵı dep aytpaqshı edim: qısqası shep ayaǵın isten shıǵarıp tasladı, ol artı menen alǵa qaray júrip ketti, onıń qayaqqa qaray júrip baratırǵanına da túsinbeyseń. Pay, qanday baqırdı deyseń, mańlayı sorlı!. Pútkil qala esiterliktey boldı! Parovozday qattı shıńǵırdı deyseń, tap meniń túgim tebendey shanshıldı!

SHukar, ótken-ketkendi esine túsirgenlikten saldamlı, hátteki bozarayın degen Antiptıń júzine uzaq waqıt úńilip otırıp, eń sońıńda aytılǵan sezlerdiń ras ekenligine tolıq isenip, qáhárlene soradı:

-Al qudaydan tapqır policiya qayaqta edi? Bolıp atırǵan sonday waqıyanı kórmedi me? - dep soradı.

-Urıwǵa policiyanıń ózi de qatnastı. Policeyskiydiń ózi shep qolına úshpelegin uslap, oǵan ısqırıp turıp, oń qolı menen artisttin jelkesine saldırıp atırǵanın men ez kózim menen kórdim.

-Bul, Antipjan, patsha tusında sonday bolıwı múmkin, al sovet vlastı tusında miliciyanıń tóbelesiwge huqıqı joq.

-Qádimgi grajdanlarǵa, álbette, miliciya tiymeydi, al artistlerdi bári bir ura beredi, olarǵa bul ruxsat etilgen. Ázelden usılayınsha ádet bolǵan, ilájıń qansha.

SHukar ata qáwiplenip kózin súzdi:

- Aldaysań sen, Grach shaytan! Meniń saǵan hesh isengim kelmey tur... Házir de

180

artistlerdi sıbaǵasın beretuǵının sen qayaqtan biliwiń múmkin? Otız jıldan beri sen qala túwe, xutordan bılay tumsıǵıńdı shıǵarǵan emesseń, bulardıń bárin seniń qayaqtan biliwiń múmkin?

-Meniń jaqın jiyenim Novocherkasskte jasaydı, áne sol maǵan qala turmısın xat arqalı bildirip turadı, - dep isendirdi Antip.

-Há-á, sóytip jiyenim dese,... - dep qaytadan ańtań boldı. SHukar ata hám suwıq demin alıp, júzi túnerip ketti.

-Áne qanday... Artist bolıw da qáwipli nárse eken-aw... Haqıyqatında da-eger xalıq ólgenshe uratuǵın bolsa, maǵan onıń dımda keregi joq. Onday waqtı-xoshlıq turmıstıń úyi kúysin!

-Men saǵan nabada kerek bola ǵoyama dep eskertip atırman. Sen aldı burın kempiriń menen oylasıp al, áne sonnan keyin jumısqa ornalasarsań.

-Bul jerde kempirlik jumıs joq, - dep qurǵaq túrde juwap berdi SHukar ata. -Eger bir is bolıp qala ǵoysa, onıń búyirin tespeydi ǵoy. Nege men sonıń menen oylasaman?

-Onda óziń oylanıp shesh. - Antip ornınan túrgelip, cıgarkanı ayaǵı menen jenishti.

-Maǵan asıǵıwdın keregi joq, qısqa shekem ele ara alıs, qala berse atlardan ayrılısıw da ańsat emes, kempir de bir ózi qalsa ishi pisedi... Joq, Antipjan máyli sol artist degenler mensiz-aq, kúnlerin kóre berer. Bunday jeńil talaptıń atasına nalet! Eger anıq oylap qarasaq onıń ózi tap sol aytqanday jeńil de emes, kún sayın seni dus kelgen nárse menen sabaytuǵın bolsa, al miliciya saǵan bolısıwdıń ornına ózi de urıp mushın sınap kóretuǵın bolsa, onda alla jarılqasın! Bunday sıbaǵanı ózlerińaq jey qoyıń! Meni mushtayımnan beri qapa qılmaǵan kim bar deyseń! Ǵazlar da, buǵalar da, kópekler de-maǵan tap bolmaǵanı joq. Hátteki meniń úyime kishkentay náresteni de taslap ketti. Seniń she bul qalay jaqsı ma? Qartayǵan shaǵımda men artistlerge barıp ózimdi óltirtsem yamasa denemniń bir múshesin terisine tawlatsamqoy, alla jarılqasın! Barǵım kelmeydi, bolǵanı sol! Jur, Antipjan, jıynalısqa barǵanımız jaqsıraq bolar, degen menen ol jerdegi jumıs isenimlirek, kewillirek ǵoy, al artistler bolsa máyli, ózlerinin táǵdirin ózleri oylay bersin. Olar, báleler, shetinen jas, mıqlı bolsa kerek. Olardı jazıqsız urıp ne qılsın, al eger uraǵoysa, zańǵarlar qaytama tayaqtan tek semiretuǵın shıǵar.

Al meniki bolsa qartayǵan ǵarrı hal. Ol jerdegi tamaqtıń molshılıǵı esheyin emes qusaydı, hás meni kelistirip turıp bir-eki jolama uraǵoysa, men dárriw kwdayǵa jan tapsıraman. Bunday jaǵdayda maǵan napaqanıń ne keregi bar? Biyshara artistlerdi uratuǵın aqmaqlar meniń alǵanımdı tamaǵımnan tiriley sıǵıp aladı. Artistlerge barıwdı tilemeymen. Qudaydan tapqır sen endi oyaqqa bar dep meni úgitlep kewlimdi birotala buzıwshı bolma! Seniń jańaǵı aytqan bir aqılsız aqmaq biyshara artisttin qulaǵın tislep hám ayaǵın tawlap, onı ólgenshe sabadı dep aytqanına tap meniń ózimdi urıp, qulaǵımdı tislep, awdarıp tóńkerip qálegeninshe sabaǵanday, meniń qulaǵım awırıp, ayaǵım qaqsap hám súyeklerim bári bir birden sızlap turıptı. Men usınday haywanshılıq tuwralı gúrrińlerdi esitkenimniń ózinde esi jarımday qattı qızıp ketemen. Sonlıqtan sen házir, quday ushın jıynalısqa, bir óziń-aq bara ber, men usı jerde az-maz dem alıp, ózimdi tınıshlandırıp, nervlerimdi dúzep alayın, áne sonnan keyin Dubcovqa otvod beriwge baraman. Al házir, Antipjan, men shıǵıp sóyley almayman. Arqalarım qurısıp, ayaqlarım dirildep, tırıspay kelgir qaltıratpa tiygendey ayaǵımda tura alǵanday shamam joq...

SHukar qaytadan papiros oray basladı. Haqıyqatında da onıń qolları qaltırap, dóńgelendirip orap otırǵan kishkentay gazeta qaǵazınıń ústinen iri tuwralǵan ekpe temekiler tógilip, betleri de jasawrap jımırayıp qaldı. Antip jorta ǵana ayaǵan sekilli ǵarrıǵa qarap:

-Ata, men seniń bunday tez tásirlengish adam ekenińdi bilgen joqpan, bolmasa saǵan men artistlerdiń qıyın awhalı tuwralı aytpaǵan bolar edim... Joq, ata, sen