Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

161

anasına kórsetkisi kelmedi. Ol eki jola qolına qasıq alıp edi, biraq eki saparında da onıń tań qalarlıqtay hálsirep, sezilerliktey dir-dir qaltırap turǵan qolınan qasıq stoldıń, ústine túsip ketti.

Biziń turmısımızda tek adamlardıń ǵana emes, al quslardıń da az waqıt baxıtlı bolıwına baylanıslı gey bir ishi dártli adamlarda qızǵanısh yamasa rayshılıq tuwdırıp, qayta oylandırıp esten shıqpaytuǵın awır qayǵı hám azap shegiw payda etpeyme... Razmyotnov dárhal ornınan turıp anasına teris qarap paxtalı gúrteshesin kiydi de qolı menen papaǵın mıjımırladı.

-Raxmet apajan, nege ekenin bilmeymen, házir onsha awqat jegim kelmey tur, - dedi.

-Eger ishkiń kelmese, onda qatıq penen sháwle salıp bereyin be?

-Joq jegim kelmeydi, kerek emes.

-Haw, ya bolmasa sende bir qapashılıq barma? - dep anası abaylańqırap soradı.

-Qanday qayǵı bolsın, hesh qanday qayǵı joq. Bolıp edi, biraq onıń ústine qashan shóp shıǵıp ketti.

Kishkentayıńnan baslap ishkerneseń sen, Andryushka... Tuwılǵalı beri anańa hesh nársede

aytpaysań, sonnan beri eń bolmasa bir ayamaysań, sen tas bawır shıǵarsań sirá...

-Ne bolsada tuwǵan óziń ǵoy apa, ózińnen kór. Qanday etip jarıqqa shıǵarǵan bolsań, tap sonday bolıp júrippen, endi hesh nárse islewge bolmaydı.

-Meyli, qalay bolsań solay bola ber, - dep anası ashıwlanıńqırap, óńip turǵan erinlerin qımdı.

Sharbaqtan shıǵıp bolıp Razmyotnov awılsovetke baratuǵın oń jaqtaǵı jolǵa burılmay, al shep tárepke dalalıqqa qaray burıldı. Ol kesilgen jay adım menen jolsız tótelep, atam zamannan beri tıǵılısıp gileń óliler jaylasqan ekinshi Gremyachiy Logqa qaray ketti. Áwliyeniń dógeregi qorshalmaǵan edi. Bunday mashaqatlı jıllarda óliler tirilerdiń názerinen awlaq qaldı, kóp waqıtlardıń ótiwi menen qarawıtıp qalǵan eski krestler qıysayısıp olardıń gey-birewleri shalqasına, birewleri dús tómenińe túsip jerde jatır. Áwliyedegi birde óliktiń ústi jaqsılap tazalanıp qoyılmaǵan, shıǵıstan esken samallar da topıraq dúmbeshiklerdiń ústinen ótken jıllı ósip shıqqan boyanlardıń basların qayǵılı shayqap, hayaldıń áljiwaz jińishke barmaqları menen sarǵayıp qatıp qalǵan tússiz juwalardıń basların sılapsıypap turǵanday boldı. Shirigen zatlardıń kógergen shóplerdiń, jibisken qara topıraqlardıń aralas iyisleri qábirlerdiń ústinde turaqlı saqlanıp tur.

Qálegen áwliyede jıldıń qálegen waqtında tiri adam ushın bárháma qayǵılıǵı seziledi, biraq ásirese ótkir hám ayanıshlı qayǵı sol jerde tek erte báhárde hám gúzdiń shıǵısında ǵana húkim súredi.

Razmyotnov baspaqlar salǵan ayaq soqpaq penen áwliyeniń arqa shetine shıqtı. Burın bul jerde ózin-ózi óltirgenlerdi qoyatuǵın edi. Sol jerde shetleri qulap qalǵan bir tanıs qábirdiń qasında tómen eńkeyip turıp, shashı aǵarǵan basınan papaǵın aldı. Adamlar umıtqan shappattay jerdegi bul oylanarlıqtay tınıshlıqtı tek poshsha torǵaylar ǵana buzıp tur.

Kún nurı jawdırap ómirdiń qızıǵına shetine shekem bólengen tap usınday adam umıtpastay usı báhárgi kúni Andrey bul jerge nege kele qoydı eken? Bálkim óziniń kúshli kelte barmaqların ayqastırıp tislenip, kózlerin súzip, duman basqan gorizonttıń shetindegi qızǵılt nurdıń arasınan óziniń umıtılmaǵan jaslıǵın, uzaqqa sozılmaǵan baxtın kóriwge urınıp keldi me? Múmkin solay da shıǵar. Óytkeni ólip qalǵan, biraq júrekke qımbatlı ótkendegi nárseler bárháma áwliyeden yamasa uyqısız túnlerdiń qarańǵılıǵınan jaqsı kórinedi ǵoy...

Sol kúnnen baslap Razmyotnov úyine kelgen bir jup kepterterlerdi óziniń úzliksiz qáwenderligine aldı. Ol kúnine eki márte aynanıń túbine bir qos uwıstan biyday shashıp, kepterler jep toyǵanǵa shekem qásiyetsiz tawıqlardı quwıp, qarawıl bolıp qorıp turatuǵın boldı. Razmyotnov talay sapar azan menen erte qambanıń awzında uzaq waqıt temeki shegip, taza qonıslardıń ógizdiń túlegen júnleri menen qosıp órilgen

162

sabanlardı, jińishke shaqalardı, aynanıń jaqlawına qalay tasıp atırǵanın úndemey baqlap otırdı. Tez arada uya soǵıwdıń iri jumısları pitkennen keyin Razmyotnov demin erkin alıp:

«Kónlikti. Endi ushıp ketpeydi» dedi.

Eki hápteden keyin ana kepter dánge de ushıp shıqpadı. «Qurıq basıp atır. Endi xojalıq kórkeyetuǵın jaǵına shıqtı» - dep kúlimsirep qoydı, Razmyotnov.

Kepterlerdiń keliwi menen onıń mashaqatı bir qansha kóbeydi: Olarǵa óz waqtında dán shashıp hám ıdıstaǵı suwdı awmastırıp turıw kerek boldı, sebebi esiktiń aldındaǵı shalshıq suw tez arada kewip ketti, al bunnan basqa zárúrli jaǵdaylar óziń ózi qorǵay almaytuǵın hálsiz kepterlerdi aman saqlaw ushın qarawıl bolıp turıwǵa onı májbúrledi.

Bir saparı Razmyotnov atızdan qaytıp kiyatırıp úyine jaqınlap turǵan jerde ǵarrı pıshıqóziniń kempiriniń áshirepisi - barlıq denesi menen sabanǵa jabısıp, jaydıń tóbesi menen jer bawırlap jılısıp, al sońınan jartılay ashılıp turǵan terezeniń qaqpaǵına ańsat ǵana sekirip minip, quyrıqların qıymıldatıp, sekiriwge tayarlanıp turǵanın kórdi. Ana kepter arqasın pıshıqqa qaratıp, shaması qáwip tuwıp turǵanın sezbey uyasında qozǵalmay otır. Onı ólimnen barlıǵı bolıp qanday da bir qırıqlaǵan santimetrdey aralıq ayırıp tur edi.

Razmyotnov qaltasınan naganın suwırıp alıp, dem almay hám gózlep qısqan kózin pıshıqtan ayırmay, ayaǵınıń ushınan basıp juwırıp baratır. Pıshıq az-maz sheginińkirep, aldıńǵı ayaqların bawırına jıynap, sekiriwge tayarlana bergeni birden panq ete qaldı, terezeniń qaqpaǵı azıraq qozǵalıp ketti. Ana kepter bolsa, ushıp ketti, al oq tesip pıshıq bası tómen qaray qaltaǵa qusap sıpanıń ústine quladı.

Atılǵan oqtıń dawısına Andreydiń anası juwırıp shıqtı.

- Biziń temir bel qayda apa? - dep Razmyotnov hesh nárse de bolmaǵansıp iskerlik penen soradı. Ol ólgen pıshıqtı quyrıǵınan uslap, jerkenishlik penen murnın jıyırıp tur edi.

Kempir qolların bir-birine urıp, zarlanıp ún salıp jılap:

-Náletiy qanxor. Sen janı bar maqluqtı ayamaysań. Makarǵa ekewińizge bári bir adam ba ya pıshıq pa tańlamay óltire beresiz. Bereket tappaǵırlar, batırsımaqsıp qollarıńızdı jaman úyretkensizler, temekini qumar etkendey jan qıymasańız qurısı tutıp ólesizler, - dep shawqım saldı.

-Ásterek, shawqım sala berme, - dep balası onı birden qaytarıp tasladı. -Endi pıshıqlar menen ómir ómirińshe xoshlas. Al bizler Makar ekewmizge tilińdi tiygizbe. Eger bizlerge hár kim hár qıylı til tiygize berse, onda Makar ekewmizdiń júdá ashıwımız keledi. Bizler adamlardıń kúnin bermeytuǵın hár qıylı jaman nárselerdi, máyli ol eki ayaqlı bolsın, máyli tórt ayaqlı bolsın, -haqıyqat ayanıshlı kóz-qarasta bolǵanımızdan oqtı zaya etpey ata beremiz. Sizge túsiniklime apajan? Qáne endi jayǵa bara beriń. Jaydıń ishinde háwlire beriń, al qula dalada kóterilip hám maǵan keyiwge, men awılsovettiń predsedateli bolatuǵın bolsam sizge hesh ruxsat etpeymen.

Bir háptege shekem anası balası menen dım qabarlaspadı, al balası ushın anasınıń úndemegeni kútá qolay tústi, bir hápteniń ishinde Razmyotnov qońsılardıń barlıq erkek hám urǵashı pıshıqların atıp óltirip boldı hám óziniń kepterlerin uzaq waqıtlarǵa qáwipten qutqardı. Bir jola awıl sovetke barǵanda, Davıdov soradı:

-Shet-shebirde seniki bul ne atıw? Qudaydıń qutlı kúni nagannıń atılǵan sestin esitemen. Xalıqtı ne ushın biyzar etip júrseń? Egerde quraldıń tiygishligin bayqaw kerek bolsa, onda dalańlıqqa ket hám sol jerde qálegenińshe pańqıldata ber, al bolmasa bul islep júrgenińniń uyat ekeni Andrey fakt.

-Pıshıqlardı azmazlap qırıp atırman, - dep túnerip juwap berdi Razmyotnov. -

Bileseńbe, ol náletiylerden tınısh jasawǵa múmkin emes! Davıdov hayran qalıp kúnge kúygen qasların joqarı kóterip: - Qanday pıshıqlardı?

163

- Hár qıylı. Ala, qara tarǵıl. Qandayı kózime tússe, sonısın joq etemen.

Davıdovtın ústińgi erini qaltırap ketti. Bul onıń irkinishsiz shıǵıp ketiwge kelip turǵan kúlki menen bar kúshin salıp tırısıwınıń dáslepki belgisi edi. Bunnan xabardar Razmyotnov qabaǵın úyip, eskerteyin dep albırańqırap alǵa qolın sozdı:

-Sen kúlmey tura tur, matros! Sen aldı burın neniń ne ekenin bilip al.

-Al ne nárse? - dep shıday almay jıyırılıp hám kúlkiden jılap jibere jazlap soradı - Davıdov. Zagotjivsıre boyınsha plan orınlanbay qalǵan shıǵar? Mamıq terili haywanlardıń terisin tapsırıw jay júrgizilip, sen soǵan kirisken shıǵarsań? Wah, Andrey waq sap boldım! Tezirek moyınlap ayta ǵoy, bolmasa men tap usı jerde, stolıńnıń qasında ólip qalarman...

Davıdovtıń bası qolınıń ústine túsip, onıń jawırınlı jotası selkildep qozǵalısıp ketti. Razmyotnov tap hárre shaqqanday sekirip turıp, birden baqırıp jiberdi:

-Aqmaq! Qalanıń aqmaǵı! Biziń úyde kepterler qurıq basıp atır, jaqında palapan shıǵaradı. Al sen «Zagotjivsırege» ań terisin tapsırıw planına kiristińbe? Bunday nárseler-jún, tuyaq ne dártime jaraydı? Biziń úyge kepterler kelip ornalastı, áne solardı kewildegidey etip bále-báterden aman saqlap otırman. Al endi sen qumarıń tarqaǵansha kúle ber.

Davıdovtıń qaytadan masqaralap kúliwin kútken Razmyotnov óziniń aytqan sózleri Davıdovqa bunsha tásir etedi dep oylamaǵan edi, al ol bolsa jas aǵıp ıǵallanǵan kózlerin asıǵıslıq penen sıyırıp bolıp, dárhal:

-Qanday kepterler? Olar sizikine qayaqtan keldi? - dep soradı.

-Qanday kepter? Qanday pıshıq, qayaqtan aldıń... Men saǵan túsinbedim. Sema, sen búgin maǵan hár túrli kelispegen sorawlardı bereseń? - dep ashıwlandı Razmyotov. Nesin soray bereseń, qádimgidey kepterler, eki-ekiden ayaǵı, eki-ekiden qanatı bar hám hár qaysısınıń birbirden bası, al ekinshi tárepinde bir-birden quyrıǵı bar, ekewinińde kiyimi párden, hesh qanday ayaq kiyimi joq, jarlılıqtıń bedeninen qıstıń kúni de jalań ayaq júredi. Boldı ma endi?

-Men ol haqqında emes, al kepterlerdiń hasıl tuxımnan ba yamasa basqa ma - áne sonısın sorap atırman. Bala waqtımda men de kepter asıradım, fakt. Sonıń ushın da kepterlerdiń vertunları yamasa dutıshları ma, al múmkin monaxları bolmasa chaykaları shıǵar qaysı tuxımnan ekenin bilgim keledi. Jáne de sen olardı qaydan taptıń?

Endi Razmyotnov murtın tawlap jımıyıp qoydı:

-Kepterler basqa birewdiń jayınan bizikine ushıp keldi, sol sebepli olardıń tuxımın adasqanlar dep atasaq ta boladı, al ózleriniń shaqırılmay-aq keliwine baylanıslı olardı yamasa «kelgindiler» dep atawımızǵa da múmkinshilik bar, sebebi olar tek meniń awqatım menen ǵana kún kórip, al ózleri ózi ushın hesh nárse de tawıp atırǵan joq. Qullası olardı kewilge kóbirek unaǵan, qálegen tuxımına kirgiziwińe boladı.

-Olardıń túsi qanday? - dep Davıdov bilgisi kelip raslap soradı.

-Qádimgidey, keptertikindey.

-Yaǵnıy!

-Ele qol tiymegen, pisken qárelidey, kókshil reń. Kók kepterler me?

-A-a-a, - dep Davıdov pánt jegensip soza sóyledi hám tap sol zamatta qolların teztez uwqaladı. Kók kepterlerdiń de aǵayinim, sonday sen tur men aytaman degen qıylı boladı! Kóriw kerek eken. Oǵada qızıq nárse, fakt!

-Úyge bar, kóreseń, qonaq bolasań!

Bul áńgimeden bir neshe kún ótkennen keyin Razmyotnovtı kóshede bir topar bala qorshap aldı. Olardıń ishinde batırraq birewi jaqınlap kelip, shúldirlegen dawıs penen:

-Andrey aǵa, siz be pıshıq tayarlap júrgen? - dep soradı.

-Ne-e-e?! - dep Razmyotnov suwıq tús penen balalarǵa qaray umtıldı.

164

Olar shımshıqlarday bolıp tum-tusqa tım-tıraqay qashtı, biraq bir minuttan keyin taǵı bir topar bolıp jıynaldı.

- Pıshıq tuwralı bul sózdi sizlerge kim aytıp atır? - sırtına shıǵıp turǵan ashıwın zordan irkip, ójetlene soradı Razmyotnov.

Biraq balalar úndemey bári birden basların tómen qaratıp túnjırasıp tek aratura bir-birine kóziniń astınan qarasıp, jalań ayaqları menen usı bıyıl suwıqtan keyin payda bolǵan birinshi jol topıraqlarına naǵıslar sızıp tura berdi.

Eń aqırında baǵanaǵı birinshi bolıp soraw bergen bala taǵı mártlik etti. Ol basın áljuwaz iyinlerine tıǵa berip, jılamsırap turıp:

-Apam aytıp edi, sizdi pıshıqlardı atıp júr dep.

-Awa, óltirip júrmen biraq teri tayarlamayman! Bul, qaraǵım, hár qaysısı hár túrli is.

-Apam aytıp edi: «biziń baslıq sonday etip atıp júr – teri tayarlawdan basqa heshteńe emes deyseń. Sen ayt, máyli biziń pıshıqtı da óltirsin, bolmasa ol palapanlardı qoymay baratır» - dep edi.

-Bul, balam, tup-tamırınan basqa nárse! - dep quwjıńlańqırap ses berdi Razmyotnov. Demek, sizin pıshıq kepterlerdi tınıshına qoymaydı eken. Sen kimnen balasısań jigit? Atıń kim?

-Ákemnin atı Chebakov Erofey Vasilich, al meniń atım Timoshka.

-Qáne endi meni ózińniń úyińe alıp bar, Timofeyjan. Seniń apańnıń ózi de sonı jaqsı kórip turǵan bolsa, házir bizler pıshıǵıńnıń sazayın beremiz.

Chebakovlardıń kepterlerin aman saqpap qalıw ushın islengen bul jaqsı baslama Razmyotnovqa ya tabıs, yamasa qosımsha dańq alıp bermedi. Qayta kerisinshe... Razmyotnov shaqalaqlap hár túrli dawıs penen sóylep kiyatırǵan bir topar balanıń izine erdi. Ol jerde onı úlken jamanlıqtıń kútip turǵanınan bir túyir de xabarı bolmay, Erofey Chebakovtıń sharbaǵına qaray asıqpay kele berdi. Ol ayaǵın abaylap basıp hám bárháma óziniń dógereginde aylanıp júrgen kóp balalardıń birewiniń jalań ayaǵın basıp alaman ba dep saqlanıp kósheniń mushınan aylana bergende, Chebakovtıń jayınıń basqıshına bir kempir, Erofeydiń anası shıqtı.

Basqıshta uzın boylı, sımbatlı, kelisigi kelip qalǵan bir kempir tegin tamaqlardı jep semirgen, úlken bir sarı pıshıqtı bawırına basıp qabaǵı túnerip tur edi.

-Aman-saw otırsız ba sheshe!- dep Razmyotnov kempirdiń jası úlkenligin sıylap sálem berdi hám qolın joqarı kóterip, barmaqların azmaz papaǵasına da tiygizdi.

-Qudayǵa shúkir. Ne is penen keldin, xutor atamanı? Ayta ber, - dep kempir oǵan iri dawıs penen juwap berdi.

-Ózim-aq mına pıshıq tuwralı keldim. Balalar pıshıq kepterlerdi búldirip, qoymay baratır dep aytıp edi. Eger ras bolsa onı berman ber, men onı sudlap, húkim shıǵarayın. Ol jawızdın húkimine: «Bul eń aqırǵı húkim hám shaǵım beriwge jatpaydı»- dep jazamız da qoyamız.

-Qanday huquqqa tiykarlanıp? Yamasa Sovet húkimeti pıshıqlar joq etilsin degen zań shıǵardı ma?

Razmyotnov kúlimsiredi:

-Zań menen ne jumısıń bar? Ras pıshıq basqınshılıq etedi eken, ras ol bandit eken hám hár qıylı quslardı búldire beredi eken, onda oǵan eń joqarǵı jaza beriledi, áne gáptiń toq eteri! Bizde basqınshılarǵa tek bolǵanı bir zat bar. «Revolyuciyalıq pravolıq sezimdi» basshılıqqa ala otırıp, urıp jibereseń, -bás-tamam! Qáne sheshe, bul jerde gápti kóp soza beriwdiń keregi joq, qolıńdaǵı pıshıqtı berman ber, men onıń menen qısqasha sóyleseyin...

-Óytip ne, qambardaǵı tıshqanlardı kim uslaydı? Múmkin, mınanıń ornına sen pıshıq bolıp jallanarsań?

-Meniń ózimniń xızmet ornım bar, al jumıssız qurı qarap otırıp, qudayǵa

165

sıyınıp, ikonanıń8 aldında eki búklene bergenshe, tıshqan tutıw máselesin óziń qolıńa al.

-Maǵan hámir etiwge sen jassań! - dep kempir kóterilip ketti. - Biziń kazaklar bunday rásiwası shıqqan adamdı qalay predsedatel ete qoydı? Sen bileseń be, burınǵı zamanda xutordıń bir de atamanı meniń menen kelisip seylese almadı hám kúshi de jetpedi! Al seni men ózimniń sharbaǵımnan sonday etip shıǵarıp taslayman, tek sen kóshege shıqqan waqtında ǵana esińdi jıynap alasań!

Kempirdiń qattı dawısın esitip qambardıń qasınan bir ala kúshik juwırıp shıǵıp, adamnıń qulaǵın tesetuǵın jańǵırǵan dawıs penen úre basladı. Razmyotnov basqıshtıń qasında turıp, jay - paraxat temeki oray basladı. Orap atırǵan temekiniń úlkenligine qaraǵanda, ol óziniń turǵan ornın tez arada bosatatuǵın túri joqtay. Uzınlıǵı sherek metrdey, juwanlıǵı suq barmaqtıń juwanlıǵınday etip orap atırǵan temeki shıqpay otırıp qaldırmay sóylesiw ushın arnalǵan edi. Biraq istiń barısı olay bolıp shıkpadı...

Razmyotnov oylanıp turıp, jayparaxat.

-Seniki durıs, sheshe! Aqılı zayıl kazaklar meni predsedatel etip tańlap alǵan.

«Kazak - aqılı mazaq», - dep bosqa aytılǵan emes ǵoy. Awadaǵı, bunday azapqa aqılımnın kópliginen kilisim bermedim. Biraq sen qayǵırma jaqında men predsedatellik xızmetten bas tartaman, - dedi.

-Álle qashan-aq waqtı jetken edi!

-Men de waqıt jetti dep aytıp otırman ǵoy, al házirshe, sheshe, ózinnin pıshıǵıń menen xoshlasıp, onı meniń predsedatellik qolıma tapsır.

-Sen bunısız-aq xutordaǵı barlıq pıshıqlardı óltirip boldıń, endi xutordaǵı tıshqanlar sonday kóbeyedi, túnde barıp aldı burın seniń tırnaqlarıńdı kemirgenin kór.

-Hesh kemire almaydı! - dep Razmyotnov tikkeley qarsılıq kórseti. - Meniń tırnaqlarım sonıńday qattı, eger onı kemiremen dese seniń kópegiń de tisin sındıradı. Al endi qalay bolsa da pıshıqtı berman ber, seniń menen dawlasıp otırıwǵa meniń waqtım joq. Onıń iymanın úyirde jaqsı sóz benen maǵan bereǵoy.

Kempir oń qolınıń buwın - buwın gúreń barmaqlarınıń arasına má saǵan dep úlken barmaǵın suǵıp kersetti, al shep qolı menen qolında ne barın umıtıp ketip, pıshıqtı kekiregine qattı qısıp edi, pıshıq biyshara ólerdegi dawısı menen qattı baqırıp jiberdi de tırmalaqlanıwı menen ústiústine pısqıra basladı. Razmyotnovtın artında qatarlasıp turǵan balalar kempirdi masqaralap wahahalap kúlip jiberdi. Olardıń báriniń ıqlasları Razmyotnov tárepinde ekeni ap-anıq kórinip tur. Biraq kempir qorqıp qalǵan pıshıqtı tınıshlandırıp bolıp baqırǵan waqta olar birew komanda bergendey birden tımtırıs bola qaldı,

-Házirden baslap bul jerden joǵal, haramı náletiy uyatsız! Aman waqtıńda kete ber, bolmasa sen mennen bir bálege ushıraysań!

Razmyotnov gazetanıń oǵash-oǵash qaǵazların áste-aqırın tiliniń ushı menen jalap, papirosın jaqsılap jelimledi, al ózi kóziniń astınan tásil salıp, urıspaz kempirge qarap turdı, taǵı oǵan qosımsha iybesizlik penen kulimsiredi. Ashımayıraq etiw kerek, ne sebepten ekeni bilgisiz, biraq usı xutordaǵı óziniń anasınan basqa barlıq kempirler menen sóz juzinde aytısıw onda úlken qanaatlanıwshılıq, hátteki payızlanıw tuwdıratuǵın edi. Táwir jasqa barıp qalǵanına qaramastan onda ele bayaǵı jas kazaklıq tenteklik hám sonnan beri tań qalarlıqtay saqlanıp kiyatırǵan turpayı kewillilik bar edi. Bul saparı da ol óziniń bayaǵı jaqsı emes ádetin tutıp qaldı. Temeksin alıstırıp bolıp, qatarınan eki jola tútinin ishine tartıp, kewilli, hátteki quwanǵanday bolıp ayttı:

-Seniń dawsıń qanday jaqsı, Ignatevna sheshey! Ómirimshe tıńlasam da tıńlap

8 Hristianlar tabınatuǵın «but, qudaydıń yamasa áwliyelerdiń» súwreti.

166

toymas edim! Ishpesem, jemesem, tek azannan keshke shekem seni baqırǵızıp qoysam... Sóz joq, dawısıń júdá ótkir? Iriden kelgen, gúńirengen, tap haqıyqat stanicadaǵı ǵarrı dyakonnıń yamasa biziń kolxozdıń «Gúl» degen ayǵır atınıń dawısınan bir de kem emes. Usı búginnen baslap endi seni «Ignatevna sheshey» dep atamay, al «Gúl sheshey» dep atayman. Qáne seniń menen endi bılay keliseyik: egerde adamlardı jıynalısqa shaqırıw kerek bolıp qala qoysa, onda sen maydanshaǵa shıǵıp dawısınnıń jetkeninshe qattı gúrkireyseń, al sonıń ushın bizler saǵan kolxozdan eki miynet kúnnen beremiz...

Razmyotnov gápin tawısa almay-aq qaldı: ashıwı qozıp ketken kempir pıshıqtı jelkesinen uslap alıp, erkeklershe qulashlap jerge ılaqtırdı. Razmyotnov shorshıp ketip qaptalına sekirip-aq tústi, al pıshıq tórt ayaǵın tórt jaqqa sozıp, jasıl kózlerin oynaqshıtıp, jan xalatında miyawlap, Razmyotnovtıń qasınan zımırap ótip, prujinaday sertilip ásten jerge tústi de, úlken quyrıǵın túlkidey bılǵańlatıp jiberip, bar kúshi menen palızdın ishine qaray jóneldi. Onıń izinen janı shıqqansha úrip, qulaqları salpıldap kúshik quwıp ketti, al kúshiktiń izinen ulı-qıyqıw bolıp balalar da aydadı. Pıshıq shetenniń ústinen samal kótergendey juqpastan sekirip ketti, al kúshik bunday bálemet qarsılıqtan birden óte almaytuǵının bilip, pát penen burınnan ózine tanıs aylanıp ótetuǵın tesikke ketti, biraq balalar, bári birden góne shetenniń ústine sekirip minip, birden onı japırıp tasladı.

Pıshıq qıyar qatarlarının, pomidor hám kapusta shanaqlarınıń arasında andasanda bir kórinip sap-sarı jıldırımday jıldıradı, al Razmyotnov kókiregi quwanıshqa tolıp, alaqanlrı menen dizesin shappatlap jiberip, baqırdı:

- Usla onı! Qashıp ketpesin! Usla, men onı bilemen!...

Razmyotnov topa-torıstan basqıshqa qarap, Ignatevna shesheydiń búlkildep kúsh bermey baratırǵan kókiregin qolları menen uslap, ishek-silesi qatıp kúlip turǵanın kórgende birotala ańtań boldı.

-Andryushka Razmyotnov! Meniń baǵı-baqshamdı basqılap búldirgenińiz ushın, máyli sen, máyli seniń awıl sovetiń kim bolsa da maǵan bári bir haqısın tóleyseń! Endi keshke shekem seniń ertip kelgen basqınshılarıńnıń qansha nárseni wayranlap ketkenin esaplap shıǵaman. Onnan soń adamgershiligińdi ete ber!

Andrey basqıshqa jaqınlap kelip, kempirge ótinish etken kózleri menen qaradı:

-Sheshe, máyli ózimniń predsedatellik aylıǵımnan bolsa da, máyli gúzde biziń palızdan bolsa da haqıń tolıǵı menen tólenedi! Al sonıń ushın sen maǵan siziń pıshıq búldirip qoymaǵan kepterdiń palapanların ber? Jaqında ózimizdiki de bir jubın shıǵaradı, sen de bir jubın berseń, áne meniń xojalıǵım bayıp qaladı.

-Quday haqına, sen olardıń bárin-aq ala ǵoy, tek bolǵanı shashqan dánlerimdi jep, tawıqlarımdı ash qaldırǵannan basqa olardan tapqan paydam joq.

Razmyotnov baqshaǵa qaray burılıp baqırdı.

-Balalar, qoyıń endi!

On minuttan keyin Razmyotnov úyine qayttı, biraq kóshe menen emes, al Gremyachiydiń ǵıybatshı hayallarınıń kewlin ózine awdarmaw ushın ózekti jaǵalap oydan júrdi... Arqa betten taza, azıraq suwıq samal esip tur. Razmyotnov ıp-ıssı awır jemsekli eki palapandı óziniń papaǵına salıp, onıń ustin kúrteshesiniń etegi menen jawıp, ózi urıday jan-jaǵına qaranıp, qısılıńqırap kulimsireydi, al arqadan esip turǵan suwıq samal onıń aǵarǵan shashların jelbiretip qoyadı.

XXII BAP

Gremyachiy partyacheykasınıń jıynalısına eki kún qalǵanda Nagulnovtıń úyine altı kolxozshı hayal keldi. Tań azan edi, sonlıqtan hayallar toparlasıwı menen jayǵa kiriwge batına almadı. Olar basqıshtıń tekshelerinde, sıpanıń ústinde tártipli túrde qıyısın keltirip jayǵasıp otırıp aldı. Sonnan keyin Kondrat

167

Maydannikovtıń hayalı basındaǵı qoyıw kekke boyalǵan taza oramalın dúzeńkirep bolıp soradı:

-Onıń aldına men barsam ba eken, qatınlar?

-Óziń talaban bolıp tursań, baraǵoy, - dep hámmesiniń atınan tómendegi tekshede otırǵan

Agafon Dubcovtıń hayalı juwap berdi.

Makar óziniń bólmesinde eplep-seplep gúl egetuǵın gúzege ornalastırılǵan ayna sınıǵınıń aldında naqolay otırıp, eki búgilip saqalın alıp otır edi. Góne, ótpeytuǵın páki elektr zaryadına uqsas ses berip, Makardıń qara páreń shekelerinen qap-qara qattı túklerin ala basladı, al onıń ózi bolsa awırsınıp, murnın jıyırıp, gúrsinip, ara-tura áste ǵana ıńırsıp, jekke siyrek kózinen aqqan jasların ishki kóyleginiń jeńi menen sıpırıp qoyadı. Ol háleklenip otırıp bir neshe jola hár jerlerin kesip te aldı, sonlıqtan onıń shekelerindegi hám moyınındaǵı sabınnıń suyıq kóbikleri aq emes, al alaǵat qızǵılt bolıp kórindi. Gúńgirt aynaǵa túsken Makardıń juzinde tez-tez awmasqan hár qıylı sezimler kórinip turdı: birese táǵdirge kóz jumıp baǵınıwshılıq, birese mashaqatqa shıdamlılıq etiw, birese miyrimsiz ashıwı kelip, geyde qaytpas ójetlik áserinen qalay bolmasın pákiniń járdemi menen janın qıyıwdı oylaǵan ózin-ózi óltiriwshiniń júzin eske túsiredi.

Maydannikovtıń hayalı miymanxanaǵa kirip áste ǵana sálemlesti. Makar oǵan qaray óziniń awıra-awıra qıylanıp azmaz qıysayıńqıraǵan hám qıp-qızıl qara qan bolǵan betin jalt burdı. Sol waqta biyshara hayal qorıqqanınan way dep bosaǵaǵa qaray shegindi:

-Way, shaytan shalǵır! Haw, bunshama boyalıp ne boldı saǵan? Eń bolmasa juwınsań bolmay ma, soyılǵan qabanday, qanıń sorǵalap baratır!

-Qorıqpa, aqılsız aqmaq, otır, - dep Makar múnayım kúlimsirep onıń sálemin aldı. - Páki ótpeytuǵın bolǵanlıqtan kesip aldım. Álleqashan-aq ılaqtırıw kerek edi, biraq kózim qıymaydı, bunıń azabın shegip júriwge kónligip ketippen. Ol meniń menen eki urısta boldı, on bes jıl shırayımdı shıǵarıp júrdi. Endi onıń menen qalay ayırılısarman? Haw, sen otır, men házir bolaman.

-Ótpeytuǵın páki deyseń be? - dep, qaytalap soradı Maydannikovtıń hayalı ne derin bilmey skameykaǵa batına almay otıra berip hám Makarǵa qaramawǵa tırısıp.

-Ayta kórme! Jannıń azabı, - dep Makar sózge shaqalıp eki jola jótelip bolıp, shaqqan sóylep tamam etti, - Kózińdi baylap shama menen qıra berseń de arzıydı! Hay, aytpaqshı tań atar atpastan biymezgil nege keldiń? Siziń úyde bir nárse bolıp qalǵan joq pa? Kondrat láńnen amanba?

-Joq, onıń deni saw, siziń aldıńızǵa men bir ózim emes, al altı qatın bolıp keldik.

-Qanday mútájlik penen?

-Erteńniń arǵı kúni sen bizlerdiń kúyewlerimizdi ózińniń partiyańa qabıl etedi ekenseń, sol

kúnge shekem bizler de mektepti tazalap qoymaqshı edik.

-Ózlerińizdiń eslerińe tústi me yamasa kúyewlerińiz ayttı ma?

-Haw, bizlerdiń aqılımız kelte me? Bizlerdi onshama jerge ura berme, joldas Nagulnov!

-Eger ezlerińiz oylap tapqan bolsańız júdá jaqsı.

-Ishi sırtın sıbap hám aqlayjaqbız.

-Iygilikli talap! Tolıǵı menen maqullayman, biraq esińizde bolsın, bul jumıslar ushın sizlerge miynet kún jazbaymız. Bul jámiyetlik is.

-Eger bizler óz tilegimiz benen islep atırǵan bolsaq qanday miynet kún bolıwı múmkin? Tek bolǵanı sen brigadirge ayt, ol bizlerdi basqa jumısqa quwıp jibermesin. Bizler altı janbız, bárimizdi de qaǵazǵa jazıp qoy.

-Brigadirge aytamız, al bul jerde jazıwdıń keregi joq, sizlersiz-aq byurokratizm menen hár túrli qaǵazpazlıq bastan asıp atır.

Maydannikovtıń hayalı túrgelip azmaz úndemey turdı, Makarǵa qaptalınan qarap

168

áste kúlimsiredi.

-Meniń bayım tenteklikten sennen qalısa qoymaydı, al geyde arttırıp ta jiberedi dese boladı. Adamlardıń gápine qaraǵanda ol usı kúnleri dalada qudaydıń qutlı kúni saqalın qıradı da júredi deydi. Al úyge kelse kóyleklerin birese kiyip, birese sheship ólshestiredi de otıradı, Ólshestirgendey kóylekleri kóp bolsa eken-aw, al barlıǵı bolıp úsh-aq kóylegi bar. Endi ol basın qatırıp, birese birewin, birese basqasın kiyip ekshembi kúni qaysısın kiyip barıp partiyaǵa ótse jaqsı bolatuǵının bilmeydi... Men oǵan: «Sen turmısqa shıǵayın dep atırǵan qızdaysań dep ermekleymen. Al onıń qattı ashıwı keledi! Ashıwlanadı, biraq sır bermeydi, tek ara-tura men onı ermeklep kúle baslasam dárriw kózlerin sıǵırayta baslaydı. Men onıń awzınan jaman sóz shıǵatuǵının bile qoyaman, zeynine tiymey-aq qoyayın dep tez kete qalaman.

Makar mırs etti, kózleri kewillendi.

-Seniń bayıń ushın bul is, qaraǵım qızdıń turmısqa shıqqanınan da áhmiyetlirek. Nekelesiw toyı-bul tupirgennen ańsat! Nekelesip bolıwdan zımırap úynne qaytadı degendey, sonıń menen bás tamam bolǵanı, al partiya bolsa, bul qızalaq - sonday nárse... Qısqasın aytqanda sonday nárse... Bári bir sen hesh nársege de túsinbeyseń, partiyalıq pikir hám túsiniklerge sorpaǵa túsken shıbınday júzip keteseń, nege men seniń menen kelige suw túygendey, mánissiz qurı sóylesip otırman? Qısqasın aytqanda, partiya, bul ullı is, áne miniń aqırǵı sózim. Túsinikli me saǵan?

-Túsinikli, Makarjan, tek bolǵanı sen ayt, bizlerge onlaǵan arba saz ákelip bersin.

-Aytaman.

-Diywallardı háklew ushın hák te ákelsin.

-Aytaman.

-Ílay islew ushın balaları menen bir jup atta jibersin.

-Múmkin saǵan Rostovtan taǵı onlaǵan sıbawshı da ákelip beriw kerek shıǵar? - dáp pákisin alıslatıńqırap tap qasqır qusap pútkil denesi menen Maydannikovtın hayalına qaray aylana berip, sınaqlı soraw berdi Makar.

-Ózlerimiz-aq sıbaymız, biraq atlardı bereseń, bolmasa ekshembige shekem úlgere almaymız.

Makar suwıq demin aldı:

-Sizler, qatınlar, juwas adamlardıń moynına minip alıwǵa júdá wqıplısız... Atlardı da bereyik, basqasın hám bárin tayın etip, sizlerdiń qolıńızǵa tapsırayıq, quday ushın, sen bul jerden tezirek ket! Seniń sebebińnen men taǵı eki jerimdi kesip aldım! Taǵı da seniń menen eki minut sóylessem onda meniń saw jerim qalmaydı. Túsinikli me?

Makardıń mártlik dawısınan ayanıshlı ótinishinin esitilip turǵanlıǵı sonshelli, Maydannikovtıń hayalına tez burılıp: «Xosh bol»- dep ayta sala shıǵıp ketiwte tuwra keldi. Al bir sekundtan keyin qapını qaytadan ashtı.

-Makar, sen meni keshir...

-Taǵı ne kerek? -Makardıń dawısında ashıq jekirinish esitildi.

-Saǵan raxmet aytıw esimnen shıǵıptı.

Qapı tars etip jabıldı. Makar shorshıp ketip taǵı bir jola pákini terisinin astına tereń sińirip jiberdi.

- Saǵan, yaǵnıy sizlerge raxmet, aytıw kerek, jin urǵan aqmaq maǵan aytıwdıń qájeti joq!- dep ol izinen baqırdı da kóp waqıtqa shekem únsiz kúlip otırdı.

Áne usı ápiwayı ǵana nárseniń bárháma túnergen Makardı kewillendirip ketkeni sonshelli, ol keshke shekem tek Kondrattın hayalınıń kelgeni, onıń orınsız aytqan

«Raxmeti» esine túsken waqta ózinen-ózi kúliw menen júrdi.

Kúnler júdá ashıq, quyashlı hám samalsız. Shembi kúni kesh qurın mekteptin sırtqı diywalları appaq aynaday múltiksiz jaltırap kórindi, al ezilgen gerbish penen tazalap ısılıp juwılǵan ishki polları qol tiymegendey tap-taza bolǵanlıqtan

169

mekteptiń ishine kirgen adamlardıń barlıǵı da eriksiz ayaǵınıń ushı menen basıp júrgisi keledi. Ashıq partiya jıynalısı keshki saat altıǵa belgilengen edi, biraq saat tórtten baslap-aq

mektepke bir júz eliwden aslamıraq adam jıynaldı hám birden barlıq klasslarda da aynaqapılardıń ashıq bolıwına qaramastan záhárdey ashshı ekpe temekinin, spirttin ashshılıǵınday erkeklerdiń terlegen terinin iyisleri hám jasanıp kiyingen bir topar hayal-qızlardan arzan erin boyawlar menen tap sonday sabınlardıń iyisi múńkip turdı.

Gremyachiy Logta partiyaǵa jańa aǵzalar jánede óz awıllasların qabıl etetuǵın birinshi ashıq partiya jıynalısı bolǵanlıqtan jas balalar menen tósek tartıp jatırǵan kesellerden basqa, pútin Gremyachiy Log saat altıda ya mekteptiń ishine, ya aynalasına jıynaldı. Dúzdegi dala sherteklerinde bir de jan qalmastan barlıǵı da awılǵa keldi. Hátteki awıldıń padashısı Agey ata da padasın járdemshi balasına tapsırıp qayta kiyinip, saqalın puxtalap tarap hám góne bolsa da qonıshların qampaytıp, tozıp qalǵan etigin kiyip mektepke keldi. Qamshısız, qaptalındaǵı kenep qaltasın taslap, bar intası menen jasanıp kiyingen Agey atanıń túri qádimgidey emesligi sonshelli, onı egede bolǵan kazaklar bir kóriwden tanımay, tanıs emes bir jaqtan kelgen adamday onıń menen sálemlesip kóristi.

Saat anıq altıda Makar Nagulnov qızıl satiyin jabılǵan stoldıń arqasında turıp, partalarda tıǵılısıp otırǵan hám aralarında túrgelip turǵan kolxozshılardı kózden ótkerdi. Eń aqırǵı qatarda shúńkildesken dawıslar hám bir hayaldın shıńǵırǵan kúlkisi ele de tınıshlanǵan joq edi. Sol waqta Makar qolın joqarı kóterdi:

-Arttaǵı shawqımpazlar, ásirese qatınlar, qáne, azmaz tınıshlanıńlar! Mumkin bolǵansha tınıshlıq saqlawıńızdı sorayman hám VKP (b) nıń Gremyachiy yacheykasınıń ashıq partiya jıynalısın ashıq dep esaplayman. Sóz joldas Nagulnovqa, yaǵnıy meniń ózime beriledi. Kún tártibinde bir másele: partiyaǵa jańa aǵzalar qabıl etiw. Bizge bir qansha arzalar tústi, solardıń ishinde sizler mushtayınan baslap biletuǵın awıllasımız Kondrat Maydannikovtıń da arzası bar. Biraq tártip hám partiyanıń ustavı onıń kim ekeiin anıqlawdı talap etedi. Sonlıqtan partiyada bar, sonday-aq partiyada joq basqa da joldaslardan hám grajdanlardan Kondrattıń partiyaǵa ótiwine kim «jaqlap», kim múmkin «qarsı» ekenin bildirip tap usı másele boyınsha óz pikirlerińizdi aytıwıńızdı soranaman. Qarsı aytılǵan pikirler otvod dep ataladı.

«Men joldas Maydannikovqa otvod beremen deń» - keyninen ne ushın Maydannikovtıń partiya qatarında bolıwǵa ılayıq emes ekenligi tuwralı faktlerdi ortada taslaysań. Bizge qaraytuǵın faktler, tek usındaylardı ǵana esapqa alamız, al anaw-mınaw dep gáp shaynap, adamdı faktsız jamanlaw - rásiwa is. Bunday ezbe sózlerdi bizler esapqa da almaymız. Dáslep Kondart Maydanniqovtıń kishkentay ǵana arzasın oqıp beremen, onnan soń ol óziniń ómir bayanın, yaǵnıy burın kim bolǵanın, házir ne islep atırǵanın hám keleshekte ne islemekshi ekenin aytıp beredi, al onnan keyin sizler joldas Maydannikov tuwralı bilgenińizdi ayta beriń. Másele túsinikli me? Túsinikli. Onda men iske kirisemen, yaǵnıy arzasın oqıyman.

Nagulnov bir bet qaǵazǵa jazılǵan arzanı oqıp bolıp, onı stoldıń ústine tegislep qoyıp, ústine óziniń uzın, awır alaqanın bastı. Oqıwshınıń dápterinen jırtıp alınǵan usı bir bet qaǵazdıń ústinde Kondrat azap shegip, uyıqlamay, qıylanıp kóp túnlerdi ótkergen edi... Endi mine Kondrat aratura birese stolda otırǵan kommunistlerge, birese partada otırǵan óziniń qońsılarına, ózine tán emes tartınshaqlıq kóz-qaras penen qarap sasqalaqlap otırǵan waqıtta mańlayınan tamshıtamshı ter shıǵıp, betine jawın jawǵanday bolıp kórinedi.

Ol sóz tappay qıylanıp, ara-tuwra bir sóylep qısınıp turǵanınıń ózinde mırjıyıp kúlip, óziniń ómir bayanın bir qansha sózler menen aytıp berdi. Lyubishkin shıdap tura almadı, qattı dawıs penen baqırıp jiberdi:

-Turmısıńnan nege bunsha arlanasań, baylawda turǵan attay nege múńayasań?

170

Turmısıń seniń jaqsı, Kondrat, batıl ayta ber!

- Men bárin ayttım, - dep ásten juwap berdi Maydannikov, qunısıp otıra berip.

Usı uaqıtta ol ózin ısıp turǵan jaydan daladaǵı suwıqqa jalańash shıqqanday sezdi...

Biraz dawam etken tınıshlıqtan keyin Davıdov ornınan turdı. Ol Maydannikovtıń basqa da kolxozshılardı izine ertip ayanbay miynet etip atırǵanın basqalarǵa órnek retinde kórsetip, qısqa bolsa da qızǵın sóz sóyledi hám eń izinde:

- Biziń partiyamız qatarında bolıwǵa tolıq ılayıq, fakt! - dep isenim bildirdi.

Taǵı da bir qansha adam Maydannikovtı qızǵın quwatlap sóz sóyledi. Olardıń sózlerin talay sapar maqullawshı dawıslar bólip turdı:

-Durıs!

-Jaqsı xojayın!

-Kolxozdıń mápin gózleydi.

-Bul adam jámiyetlik baylıqqa zıyan keltirmeydi, bir tiyin joq qılıw ornına eki tiyin qosıp

qoyadı.

- Oǵan jaman at taǵa almaysań, hesh kim isenbeydi!

Albıraqlap bozarıp otırǵan Kondrat ózi haqqında kóp ǵana kóterińki sózlerdi esitip, jıynalǵanlardıń beri de onı jaqlap turǵanday bolıp kórindi. Biraq qápelimde SHukar ata turgeliwge asıǵıp, ornınan ushıp turdı da sóz sóyley basladı.

-Qımbatlı grajdanlar hám kempirler! Men Kondratqa tolıq «otvod» beremen! Men basqalarday emespen, maǵan bilek bir bolsa da barmaq basqa. Áne men qanday adamman! Bul jerde Kondrattı adam emes, al hemmeniń kewilin tapqısh bir áwliye, alım sıpatında súwretlep atır! Al men sizlerden sorayın, grajdanlar: eger ol bizlerdey-aq hám basqalarday-aq gúnáker bolatuǵın bolsa, onda onnan qanday wáliydiń shıǵıwı múmkin?

-Sen ádettegidey gápti shatastırıp otırsań, ata! Bizler onı beyishke qabıl etip atırǵanımız joq, al partiyaǵa, - dep házirshe jaqsılıqqa dúzetti ǵarrını Nagulnov.

Biraq SHukar ata ortaǵa taslanǵan bir ǵana sóz benen epke kelip, tilin tıyatuǵınlardan emes edi. Ol ashıw tolı kózi menen Nagulnovqa jalt qaradı - ekinshi kózi kópten beri juwılmaǵan qızıl oramal menen tańıwlı edi.

-Pax, Makarjan, sen jaqsı adamlardı qısıwǵa zorsań-aw! Seni juwazǵa otırǵızıp, iskenjeniń ornına ayǵabaǵardan may sıǵıp shıǵarta berse... Sen nege awzımdı qaqpalap maǵan sóz ayttırmaysań? Men sen tuwralı aytıp otırǵanım joq ǵoy, saǵan otvod bereyin dep otırǵanım joq? Sonıń ushın sen sózińdi qoy, sebebi, partiya bizden kritika hám óz-ara kritikanı bar kúsh penen háwij aldırıw kerek dep kórsetpe berip otır. Óz-ara kritika degen ne? Russhalap aytqanda-bul qálegeninshe kritikalaw degen sóz. Bul neni bildiredi? Bul sol adamlardı qálegen jerinen, biraq tap janı shıqqansha shımshıw kerek degendi ańlatadı! Bastan ayaǵına shekem qara ter kuyılǵansha shımshıy ber, ol urnıqqırdı: Áne óz-ara kritika degen sóz sonı bildiredi, men solay dep túsinemen.

-Toqta ata! - dep keskin túrde Nagulnov onıń sózin bóldi, - sen kewlińniń qálgeninshe sózlerdi burmalama! Óz-ara kritika - bul ózińdi óziń kritikalaw degen mánisti anlatadı. Qolxozdıń jıynalısında shıǵıp sóylep, sonda sen qálewińshe qálegen jerińnen ózińdi óziń shımshırsań, al házirshe tilińdi tıyıp tınısh otır.

-Joq, sen tilińdi tıy hám meniń kritikamdı qaytarıp ózimnin awzıma tıqpa! - dep qızıp qıshqırıp jiberdi SHukar ata, -Júdá aqıllısań-a, Makarjan! Qay jinge urǵızıp men ózimdi ózim hárqıylı pataslıqqa awnataman? Ne ushın men ózime ózim dóhmet qılaman? Sovet húkimeti tusında aqmaqlar qalmaǵan... Burıńǵıları qalmaǵanı menen qanshası jańadan tuwıldı deyseń - sanap ada bolar emes. Sovet húkimeti olardı egip-tigip otırmaydı, al olardıń ózleri tap jabayı qara biydayday dus kelgen jerde óse beredi: bunday zúráátke qarsı shara kórilip atırǵan joq, seniń ózińdi-aq alıp qarayıq, Makarjan...