Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

151

oyaqqa ketemen? Sózlikti solarsız-aq shamalap jorıp oqıy alaman, kóz áynek máselesi de dım sheshilmeytuǵın nárse eken.

Al stanicada meniń basıma túsken hár túrli waqıyalardıń esap sanı joq.

-Ata, sen bir shaqadan ekinshi shaqaǵa ushıp qonıp júrgen shımshıqtay sekelekley bermey barlıǵın bastan ayaq tártibi menen aytıp ber bolmasa bunıń basınıń qayda ekenine, ayaǵınıń qayda ekenine dım túsinip bolmaydı - dep, ótinish etti Dubcov.

-Men tártibi menen aytıp otırman, eń baslısı sózimdi bóle berme. Eger taǵı bir ret sózimdi bólseń onda men aytajaq pikirimdi birotala umıtıp qalaman, onnan soń bárińiz jabılǵanda da meniń aytqanıma nárse túsinbey qalasız. Al endi bılay boldı. Sóytip men bir jola stanica boylap júrip kiyatırsam, qala formasında kiyingen, qolında sumkası bar, jap jas sup-sulıw bir qız meniń qarsı aldımnan shıqtı. Ayaǵına biyik ókshe kiygen, ókshelerin eshkiniń tuyaǵınday «dikdik, dikdik», etkizip basıp kiyatır. Men bolsam qartayǵan shaǵımda barlıq usınday jańalıqlarǵa qumar etip qaraytuǵın boldım, sonday háwes etemen! Aǵayinler, men velosiped aydap ta kórdim. Bir jola velosipedke minip kiyatırǵan bir jigitti kórip, oǵan: «Shıraǵım, mına mashınańdı maǵan berip tur, azmaz aydap kóreyin», - dedim. Ol qıylanbay kelisim bereǵoydı hám óziniń mingishine jayǵasıp otırıwǵa járdemlesip meni biraz súyep júrdi, men bolsam qattı aydaǵım kelip bar kúshim menen ayaqlarımdı tez-tez aylandıraman. Sońınan men oǵan: «Alla ráhim etsin, shıraǵım, sen meni súyemey-aq qoy ózim-aq aydap kóreyin» dep ótinish ettim. Ol meni jazdırıwdan rul qolımnan tawlanıp ketip, tuppa-tuwrı akaciyanıń túbine dúris ete qaldım. Denemniń kiriwge bolatuǵın hám bolmaytuǵın hámme jerine akaciyanıń qansha tikeneginiń kirgenin bilmeymen - esap sanı joq! Sońınan tikenlerdi bir háptedey shuqılap alıp otırdım, jáne bir túbir ilip ketip ıshtanım da jırtılıp qaldı.

-Ata, sen ózińniń ıshtanıńdı qoyıp, bizlerge qız tuwralı aytıp ber, - dep qatańlıq penen onıń sózin bóldi Dubcov - qáne óziń-aq oylanıp kór, bizlerge seniń ıshtanıńnıń ne keregi bar?

-Áne sen taǵı meniń sózimdi bólip otırsań, - dep SHukar ata qapalanınqırap juwap berdi. Biraq sonda da sózin dawam etip - Sóytip jańaǵı sulıw qız kishkene soldattay qolın bılǵap júrip kiyatır, al men aljıǵan bolsam ishimnen: usı qız benen qalaysha qol uslasıp eń bolmasa bir eki adım atlasa alar ekenmen? - dep oylayman. Ózim ómirim tuwıp hesh kim menen qol uslasıp júrip kergenim joq, al biraq jaslardıń sonday bolıp bir de ol qızdıń qolınan tartıp, bir de qız onı qoltıǵınan uslap júrgenin stanicada kóp kórdim. Aytıńızshı, grajdanlar, sonday kewli xoshlıqtı men basqa jerde ala alarma edim? Biziń xutorda óytip júriwge bolmaydı, masqaralap kúledi, al endi qay jerde júriwge boladı?

Tap sol waqta sulıw qız benen qalay etkende qol uslasıp júriwge boladı degen jańaǵı másele qıylandırdı. Men dárrriw sumlıq oylap keshede degershiktey tawlanıp ras ulı ıńqıldını saldım. Qız qasıma juwırıp kelip: «Sizge ne boldı ata?» dep soradı. Men oǵan: «Nawqaslanıp keselxanaǵa da jete almay turman, shıraǵım, tula boyım shanshıp baratır»... dedim. Sol waqta qız «men alıp barayın, ata maǵan súyene qoyıń» - dedi. Men mártlik penen qızdıń qolınan usladım da ekewimiz qatar júrip kettik. Júdá ház ettim. Bizler rayonlıq dúkanǵa jaqınlay bergende men azmazlap boyımdı jaza basladım hám qız ele hesh nársege túsinbey atırǵan wakta, pát penen betinen shorp ettirip súyip aldım da ishinde dım jumısım bolmasa da dúkanǵa juwırıp kirip kettim. Qızdıń kózi tas tóbesine shıǵıp, meniń izimnen: «Ata, sen jádigóy hám xuligan ekenseń!»

-dep baqırdı. Men irkilińkirep: «Shıraǵım zárurlikte onnan zorıraǵın da isleyseń! Ómirimshe men bir sulıw qız benen qol uslasıp júrip kórgen emespen, óler shaǵım bolsa jaqınlasıp qiyatır. Sonı esapqa alıw kerek» - dedim, Ózim dúkanǵa kirip baragırıp qızı túspegir milicioner shaqırıp júrmese ne jaqsı dep oyladım. Biraq qız bir kúldi de óksheleri dikildep jolına túsip kete berdi. Men dúkanǵa juwırıwım menen kirip óshken ókpemdi basa almay

152

atırsam dúkanshı «Ata, sen órtten shıqqanıń joq pa?» deydi. Men buwlıǵıp turman, biraq oǵan: «Onnanda zorıraq. Qáne, maǵan bir qutı shırpı ber», - dedim.

Jumıstan sharshap júrgen adamlar tarqasa baslamaǵanda SHukar ata óziniń tawsılmaytuǵın gúrrińin ele de ayta berejaq túri bar edi. Ǵarrı eń bolmasa taǵı da bir eki gúrriń aytıp bereyin dep adamlarǵa biyhuwda jalınǵanı qaldı, -kóp uzamay-aq óship qalǵan ottıń qasında bir adam da qalmadı.

Ábden ókpelep, renjigen SHukar shekpeniń ústine jamılıp, qaltırap, kirpidey jıyırılıp aqırǵa barıp jattı. Yarım aqsham bolǵanda jerge shıq tústi. Suwıqqa tońıp qaltırap, SHukar oyanıp ketti. «Budkadaǵı kazaklarǵa barayın, bolmasa bul kárada suwıqta qalǵan kúshiktey qalshıldap tońıp shıǵarman,» - degen oyǵa keldi.

Barlıq ushırasqan qarsıqlardıń túyini aqırın bolsa da tap usı jerden baslap orınlı túrde sheshile basladı... Bayaǵı báhárgi egiste kazaklardıń budkada, al hayallarınıń sırtta uyıqlaytuǵınlıǵı esine túsip, bir-eki aydıń ishinde ózgeris bolaǵoydıma eken dep oylamay, uyqısıraǵan qálpinde SHukar áste-aqırın eńbeklep budkaǵa kirdi de, sharıǵın sheship qaptalǵa jata ketti. Jaydıń ıssılıǵına boyı jılıp ol tap sol zamatta uyıqlap qaldı, al biraz waqıt ótkennen keyin buwlıǵıp atırǵanın sezip, oyanıp ketti. Kókigine salǵan birewdiń jalańash ayaǵın sıypap kórip attı ashıwı kelip: «Qırsıqtıń uyqısınıń jamanın! Ayaǵın atqa minip atırǵanday etip adamnıń ústine alshaytadı» - dep oyladı.

Ústindegi awırlıqtı endi ısırıp taslay bergende onıń erkek adamnıń ayaǵı emes, al Kupriyanovnanıń jalanash qolı ekenin hám qaptalında pısınap dem alıp atırǵan sonıń ózi ekenin sezgen waqta SHukardıń zárresi ushıp ketti. Budkada gileń hayallar uyıqlap atır eken...

Zárresi ushqan SHukar qara terge túsip hawlıǵıp, bir neshe minut qozǵalmay jattı, al onnan soń sharıǵın alıp ańlıǵan pıshıqtay áste-aqırın budkadan eńbeklep shıqtı da aqsańqırawı menen juwırıp arbasına bardı. Atlardı ol arbaǵa bunday shaqqanlıq penen hesh waqıtta da qosqan emes! Atların ayamay qamshılap, tań qarańǵısında báledey bolıp qarawıtıp kóringen budkaǵa jaltańjaltań qarap, turǵan jerden shaba jóneldi.

«Meniń waqtında oyanǵanım jaqsı bolǵan eken. Al egerde azmaz keshigip qalǵanımda Kupriyanovnanıń qasında uyıqlap atırǵanımdı, kesepat qızı túspegirdiń de náp-náhán qolın salıp meni qushaqlap jatırǵanlıǵın qatınlar kórip qoyǵanda ma? Jaratqan, óziń yar bolıp, óziń keshiregór! Meniń ústimnen óle ólgenshe, hátteki ólgennen soń da kúler edi!»

Jazdıń tańı jadırap ata basladı. Budka SHukardıń kózine kórinbey qaldı. Biraq dóńniń arjaǵında onı taǵı bir qolpılıq kútip tur edi, tosınnan ayaǵına kózi túsip ketip, ol oń ayaǵında joljol naǵısı bar, násheli bawlı jap-jańa hayaldıń sharıǵın kórdi. Onıń razmerine qaraǵanda sharıq Kupriyanovnaǵa ǵana tiyisli bolıwı múmkin edi...

Qorıqqanlıqtan húreyi ushqan SHukar qudayǵa sıyınıp qoya berdi. Jarılqay gór qudayım, bunsha nege ǵarǵadıń?! Demek, qarańǵıda sharıqlardı awmastırıp alǵan ekenmen ǵoy. Endi kempirime qalay kórinemen? Bir ayaǵımdaǵı ózimdiki, al ekinshi ayaǵımdaǵı qatındiki, áne sheshilmeytuǵın másele!»

Solay bolsa da máseleniń sheshiletuǵın jolı tabıldı: SHukar jalań ayaq yamasa hár túrli ayaq kiyim menen stanicaǵa barıwǵa bolmaydı dep oylap atlardı xutorǵa baratuǵın jolǵa birden burıp saldı, «Tanapshınıń úyi kúysin, onısız-aq esabın tabar. Hámme jerde de sovet húkimeti, hámme jer kolxozlasqan, egerde bir kolxoz ekinshisiniń shóp oratuǵın azmaz jerin iyeley qoyǵanda ne qıladı?» - dedi muńlı oyǵa berilip ol Gremyachiy Logqa qaytarsın.

Xutorǵa eki kilometrdey jer qalǵanda joldıń jıra shetine tirelgen jerde, ol taǵı bir mártlik sheshimge keldi - ayaǵınan sharıǵın sheship urlıqshıday jan-jaǵına qaranıp turıp, olardı jıraǵa taslap jiberdi de izinen:

- Sizler ushın meniń óliwim kerek emes ǵoy, hey joq bolǵırlar! - dedi.

153

Óziniń abroyın tógetuǵın ayqın dálilden jaqsı qutılǵanına kewli tolıp, azanda sharıǵın joyıtıp Kupriyanovnanıń da hayran bolatuǵını esine túsip, SHukar shad bolıp mırjıyıp kúldi.

Ol júdá erterek quwanıp ketken eken: úyinde ele onı eń sońǵı qorqınıshlı hám esten tandıratuǵın eki soqqı kútip tur edi...

Ele úyine jete almay júrip-aq ol esiginiń aldında úymelesken, bir nársege hawlıqqan hayallardı kórdi. Kóriwden: «Meniń kómpirim ólip qalǵan joq pa eken?» - dep qáwiplendi SHukar. Biraq bir nársege kúlip júrgen hayallardı úndemey iyterip asxanaǵa kirip, asıǵıslıq penen jan-jaǵına qaraǵan waqta onıń ayaǵınıń dimarı ketip, shoqınıp jiberip: «Bul ne ózi?» - dep zordan sıbırlandı.

Onıń jılay-jılay sharshaǵan kempiri shúberekke oralǵan bir balanı shayqap otır edi, al bala bolsa shırlap jılap atır...

-Bul ne degen sumlıq ózi? - dep qattıraq sıbırlandı ań-tań bolǵan SHukar. Sol waqıtta isip ketken kózlerin alartıp kempir:

-Ne bolatuǵın edi, seniń balańdı ákelip tasladı! Sawatlı nálet jawǵır! Ana stoldaǵı qaǵazdı oqıp kór! - dep baqırdı.

SHukardıń kóziniń aldı kem-kemnen qarawıta basladı, sonda da bir bet shıyırılǵan qaǵazǵa shıjbaylap jazılǵan xattı eplep oqıdı:

«Ata siz balanıń ákesi bolǵanlıqtan, siz onı saqlańız da, tárbiyalańız da».

SHukar keshke shekem tınıshı ketip dawsı ǵarlıqqansha baqırıp, balanıń tuwılıwına onıń tolıq qatnasınıń joq ekenligine kempirin zordan derlik isendirip kiyatır edi, tap usı waqıtta Lyubishkinniń segiz jasar balası kirip keldi. Ol pısıldap turıp:

- Ata, men búgin qoy baǵıp júrip siziń sharıqlarıńızdıń jıraǵa túsip qalǵanın kórip edim. Men solardı tawıp alıp, sizge alıp keldim. Má, alaǵoyıńız - dep bala SHukarǵa qırsıqlı sharıqlardı sozdı...

Sońınan ne bolǵanı SHukardıń eń jaqın bir dostı Lokateev aytqanday, «belgisiz tuńǵıyıq penen bastırılıp qaldı». Tek bolǵanı SHukar atanıń bir háptedey jaǵın tańıp, kózi isip júrgeni ǵana belgili. Al geyde, ata, seniń jaǵıńa ne boldı dep kúlkini aralastıra soraǵan jaǵdayda - ol teris burılıp meniń awzımda qalǵan jalǵız bir tisim sóylewge de múmkinshilik bermey júdá jaman awırıp júr dep juwap beretuǵın edi...

XX BAP

Azan menen Andrey Razmyotnov pishen orıwdın barısı hám ǵálle jıynaw mapazına tayarlıq haqqında maǵlıwmatqa qol qoyıp jáne onı shabarman arqalı rayatkomǵa jiberiw ushın awıllıq sovetke keldi. Ol ele maǵlıwmatlardı brigadalar boyınsha qarap shıǵalmay - aq atırǵan waqıtta, birew kelip qapını qattı-qattı qaqtı.

- Kir! - dep Razmyotnov qaǵazdan basın kótermesten dawıs berdi.

Ójirege tanıs emes eki adam kirip kelip, onıń ishin birden toltırǵanday boldı. Olardıń rezinkalanǵan taza palto kiygen, tapal, tolıq deneli, kózge túskendey hesh nársesi joq, tıqırlap qırınǵan jumalaq júzli birewi kúle shıray berip stolǵa jaqınlap kelip, Razmyotnovqa tastay qattı qolın sázdi:

- Rabochiylardı támiyin etiwdiń Shaxtı bóliminiń tayarlawshısı Boyko Polikarp Petrovich, al mınaw - meniń járdemshim, familiyası Xijnyak, - dep qapınıń qaptalında turǵan joldasın iyniniń ústinen bas barmaǵın shoshaytıp ebeteysizlew kórsetti.

Onıń ózi túrine qaraǵanda tap súriwlep mal baǵıp júrgen padashıǵa yamasa mal satıp alıwshıǵa usaydı: onıń tóbesi shoshaq was-oyran bolǵan brezent plashı, keń qonıshlı teletin etikleri, jamalǵan sur kepkası hám qolındaǵı qos shashaqlı qamshısı - onıń kásibiniń sózsiz dálili bolıp tur. Biraq Xijnyaktiń kelbeti, onıń sırtqı kórinisine hayran qalarlıqtay sáykes emes edi: onıń sezgir aqıllı kózleri,

154

mısqıllı turde eziw tartqan juqa erinleri, bir nársege ser salıp tıńlap turǵanday, shep qasın qaǵıp qoyıw ádeti gullán pishinindegi qanday da bir intelligentlik bayqaǵan kózge bul adamnıń mal tayarlawshı hám awıl xojalıǵına kerekli nárselerdi biliwden awlaq turatuǵınlıǵın anlatıp tur edi. Bul jaǵdaylardı Razmyotnov ta ózinshe bılayınsha esapqa alıp qoydı. Ol Xijnyaktıń betine tek ústirtin kóz tasladı da, dárhal óziniń kóz-qarasın onıń hátten asqan keń jawırınınan qarawǵa ózgertti jáne kúle shıray berip ishinen oyladı: «Haqıyqat tańlap alınǵan baspashılarday tayarlawshılar shıǵarılǵan eken daǵı... Olarǵa tayarlawshılıq kásibi menen shuǵıllanbay, al bir jerde túni menen kópirdiń astında turıp, sovet sawdagerleriniń jaǵaların aǵash iyneler menen qayrıp tikse boladı ǵoy...». Razmyotnov óziniń qáddin zordan saqlap turıp:

-Maǵan qanday jumıslar menen keldińiz? - dep soradı.

-Kolxozshılardıń jekke mápine paydalanıp otırǵan malları bolsa satıp alamız. Qara mal, qoy-eshki hám shoshqalar bolsa satıp ala beremiz, al quslarǵa házirshe qızıqsınbaymız, múmkin qısqa qaray keremiz - ol waqta másele basqasha, al házirshe quslardı satıp almaymız. Baha kooperativ bahası, biraq mallardıń semizligi ushın qosımsha haqı tóleymiz. Shaxterlardıń miynetiniń qanday awır ekenligin ózińiz de bilesiz, joldas predsedatel - kútá awır miynet. Bizler ózlerimizdiń shaxter - rabochiylarımızdı awqattan kem etpey toydırıp támiyin etiwimiz kerek.

-Doqumentlerińiz qáne - Razmyotnov stoldı alaqanı menen áste ǵana urıp qoydı:

Eki tayarlawshı da ózleriniń komandirovkalıq gúwalıqların stolǵa qoydı. Shtampı, qolı, móri hámmesi tolıq bar edi, biraq sonda da Razmyotnov oǵan iseniwi ushın kórsetilgen dokumentlerdi uzaq waqıt sıǵalap qarap otırıp, Boykonıń óziniń járdemshisine burılıp ım qaǵıp, ekewi birden kúlimlesip hám sol zamatta kúlkisin tıyǵanın da sezbey qaldı.

Boyko ashıqtan-ashıq kúle shıray berip, usınıs kutpey-aq áynektiń aldında turǵan stulǵa erkin otıra berip

-Qoldan jasalǵan dokument dep oylaysız ba? - dep soradı.

-Joq, men sizlerdiń qaǵazlarınız jalǵan dep oylamayman... Ne ushın sizler tap biziń kolxozǵa ǵana keldińiz? - Razmyotnov házilge itibar bermedi, onıń shınlap sóyleskisi keldi.

-Nege tek bizlerge keldińiz deysiz be? Bizler tek ǵana bizlerge kelip, bir siziń kolxozdı aralap ketiwdi oylap otırǵanımız joq. Bizler álle qashan-aq sizlerge qońsılas altı kolxozda bolıp, eliwlegen bas mal satıp aldıq, sonıń ishinde úsh jup brakqa shıqqan ǵarrı egiz, baspaqlar, sawınǵa jaramsız sıyırlar, janlıq mallar hám otızlaǵan shoshqalar da bar...

-Otız jeti - dep óziniń nachalniginiń aytqanın qapınıń qaptalında turǵan jawırınlı tayarlawshı dúzetti.

-Tup-tuwrı, arzan nırq penen otız jeti shoshqa satıp aldıq. Sizlerden shıǵıp, bunnan bılay xutorma-xutor aralap ketemiz.

-Aqshası qalay, naq táleysiz be? - dep qızıqsınıp soradı Razmyotnov.

-Házirdiń ózinde! Ras, kóp aqshanı qasımızda saqlamaymız, bilesiz ǵoy joldas Razmyotnov tınısh waqıt emes, bálege jolıǵıw qıyın ba... Bizler usı jaǵdaylardı esapqa alıp tek akkreditiv alıp shıqtıq.

Stuldıń arqalıǵına shalqaya berip, Razmyotnov wahahalap kúlip jiberdi:

-Aqshalarınızdı basıp aladı dep shınıńız benen-aq qorqasız ba? Sizlerdiń ózleriniz qálegen adamnıń qaltasın qaǵıp qaqsatıp, ústi-basın sıyırıp alasız ǵoy?

Boyko mıyıǵın tartıp kúldi. Onıń qızǵılt shekelerinde hayaldıń shekesindegidey oyıqlar oynaqshıp turdı. Xijnyak bolsa tolıq biyparwalıq halında alaǵayımlanıp terezege qaray berdi. Endi ǵana, jańa ol áynekke qaray betin burǵan waqıtta, Razmyotnov onıń shep qaptal shekesindegi iyekten baslap qulaqtıń sırǵalıǵıńa shekem sozılǵan uzın hám tereń tırtıqtı kórdi.

155

-Shekendegi belgi urıstıń aqıbeti me? - dep soradı Razmyotnov. Xijnyak oǵan qaray shaqqan burılıp, mıyıǵın tartıp kúldi:

-Qaydaǵı urıs - urıstan soń taptım...

-Solay bolıwı kerek, men de júdá qarayman kep - qılısh penen urdı dewge dım uqsas emes.

Hayalıń tırnap aldı ma?

-Joq meniń hayalım juwas. Máslikten, bir dostım más bolıp jurip pıshaq penen tilip aldı...

-Óziń kózge kóringendey jigitseń, sonsoń men oylap edim, hayalı tırnap alǵan shıǵar dep, eger onnan bolmaǵan bolsa da bári bir qatınǵa, súyiwshilikke baylanıslı tapqanıń kórinip turıptı?

-dep kúlimlep hám murtın sıypap otırıp, sumlıqsız sorawların dawam etti Razmyotnov.

-Sen ańshıl ekenseń, baslıq... dep Xijnyak mısqıllap kulimsiredi.

-Meniń atqaratuǵın wazıypam ańshıl bolıwımdı talap etedi... Seniń betińdegi tırtıq pıshaqtan emes, al qılıshtan bolǵan, ondaylar maǵan júdá tanıs nárse, qarasam seniń óziń men qanday arxirey bólsam, sen de tap sonday tayarlawshısań... Seniń kelbetiń de ápiwayı emes, oǵan usamaydı, qollarıń da sonday emes ógizlerdiń shaqına ómirinde de tiymegen, aq bilek ekenligi kórinip tur... Qollarıń jabaday bolsa da, biraq appaq... Qollarıńnıń azmaz qarawıtıńqırawı ushın, eń bolmasa kúnge kúydirińkirep yamasa dáriske bılǵańqırap alsań boladı ǵoy, sonda men seni haqıyqat mal tayarlawshı dep biler edim. Bolmasa seniń qamshı oynatıp júrgenińniń ne paydası bar, - bul túkke turmaytuǵın is, qamshı menen meniń kózimdi boyay almaysań!

-Sen baslıq, júdá ańshıl ekenseń, - dep qaytaladı Xijnyak, biraq bul saparı kúlimsiremedi. - Sen tek bir jaqlama sezgishseń meniń betimdegi tırtıq haqıyqatında da qılıshtan, bunı moyınlaǵım kelmedi. Bir waqıtları aqlarǵa xızmet etip edim, tap sonda betime usı belgi tústi. Usınday ótken-ketkendi esińe túsiriw kimge jaǵadı? Al meniń qollarım tuwralı bolatuǵın bolsa, men mal aydawshı emespen al tek satıp alıwshıman, meniń jumısım baspaqlardıń quyrıǵın tawlaw emes, al tek aqsha sanaw. Sizdi meniń sırtqı kórinisim qızıqsındıra ma? Joldas Razmyotnov? Men mal tayarlawshı bolıp jaqınnan beri ǵana isleymen. Oǵan shekem agronom bolıp isledim, biraq más bolǵanım ushın jumıstan shıǵarıp tasladı. Sonlıqtan qánigelik awmastırıwǵa tuwra keldi... Túsinikli me endi, joldas baslıq? Sen meni ashıqtanashıq jasırmay aytıwǵa májbúrlediń, mine sonlıqtan seniń aldıńda ishki sırlarımdı aqtarıwǵa tuwra keldi.

-Seniń ishki sırlarıń iytke besinshi ayaq qanday kerek bolmasa, maǵanda tap sonday-aq kerek emes! Meyli seni GPU-aq tobaǵa keltirip - iymanıńdı úyirsin, ol jaǵı maǵan tiyisli emes! - dedi Razmyotnov. Al sol otırısın buzbay: - Marya! Mında kel! - dep baqırdı.

Qaptaldaǵı ójireden tartınıńqırap awıl-sovettiń dejurnıy qızı shıqtı.

-Nagulnovqa barıp kel. Bar da dárriw usı jerge kelsin, qıstawlı jumıs bar dep ayt, - dep buyrıq berdi de Razmyotnov dáslep Xijnyakqa, sońınan Boykoǵa dıqqat qoyıp tigildi.

Xijnyak túsinbey kewline kelińkirep keń iyinlerin qıstı da skameykaǵa otırıp teris qaradı, al Boyko bolsa zordan irkip turǵan kúlkiden suwıqqa tońǵan adamday selkildep, eń izinde joqarı hawaz benen bılay dedi:

-Áne saqlıq bolsa usınday bolsın! Áne men usını súyemen!

-Qolǵa tústiń be, joldas Xijnyak? Sorpaǵa túsken tawıqtay qolǵa tústiń be!

Ol alaqanları menen óziniń tompaq dizelerin shapalaqlap, eki búgilip, haq kewli menen kúlgenligi sonsheli, hátte Razmyotnov ta óziniń tań qalǵanlıǵın jasırmay oǵan tuppa-tuwrı qaradı.

- Háy tompan, sen nege kúleseń? Abaylań, stanicada ekewińizge de zar jılawǵa tuwra kelip júrmesin! Ókpeleseńiz, ókpeleń, qálemeseńiz kúlmeń, biraq qalay bolmasın kim ekenińizdi anıqlaw ushın sizlerdi men rayonǵa jiberemen. Sizler maǵan shubhalıraq

156

isenimsizirek kórinip tursızlar, joldas mal tayarlawshılar. Kúle-kúle kózinen shıqqan jasların sıpırıp hám elege shekem kúlkiden awzın jıyıp ala almay Boyko soradı:

-Haw, dokumentlerdi ne qılasań? Sen olardı tekserip kórip, haqıyqat dokument dep moyınladıń ǵoy?

-Dokumentler dokument jayında, turıńız sol turısında tura bersin, - dep qabaǵın úyip juwap berdi Razmyotnov hám asıqpay papirosın oray basladı.

Azmazdan keyin Makar Nagulnov ta keldi. Sálemlespey turıp, basın iyzewi menen mal tayarlawshılardı kórsetip, ol Razmyotnovtan:

-Bular kim? - dep soradı.

-Al sen ózlerinen sora.

Nagulnov mal tayarlawshılar menen sóylesti, olardıń guwalıq qaǵazların kórip bolıp, Razmyotovtan soradı:

-Al endi ne? Sen meni nege shaqırdıń? Adamlar mal tayarlawǵa kelgen eken máyli tayarlay bersin.

Razmyotnov kúyip ketti, biraq sonda da biraz sabırlılıq penen:

-Joq, men olardıń kim ekenin teksermey turıp olar mal tayarlamaydı. Maǵan bul nusqalar unańqıramay tur, áne gáp qayda jatır! Házirdiń ózinde men bulardı stanicaǵa jiberemen, tekserip bolǵannan keyin máyli tayarlay bersin, - dedi.

Sol waqıtta Boyko áste ǵana:

-Joldas Razmyotnov, shabarman qızıńa ayt, azmaz jaydan shıǵıp tura tursın gáp bar,

-dedi.

-Seniń menen baziń aramızda qanday sır bolıwı múmkin.

-Saǵan ne aytılǵan bolsa sonı isle - dep burınǵıday-aq áste, biraq buyırıwshı dawıs penen ayttı Boyko.

Razmyotnov baǵınıp aytqanın orınladı. Barlıq jaydıń ishinde olar tek ózleri qalǵan waqta, Boyko pidjaginiń ishki qaltasınan kishkentay qızıl kitapshanı alıp, Razmyotovqa usınıp atırıp kúlim-shıray berdi:

-Oqı kózi aqshıyǵan bále bizlerdiń masqaramız júzege aspaydı eken - gáptiń shınına keleyik. Másele mine nede, joldaslar: bizler ekewimiz de kraylıq OGPU basqarmasıńıń xızmetkerlerimiz, sizlerge keliwimizdiń sebebi, bir adamdı - káwipli siyasiy dushpandı, topalańshını hám barıp turǵan kontrrevolyucionerdi izlep tawıp alıwımız kerek. Ózlerimizge birewlerdiń kewilin awdarmaw ushın bizler mal tayarlawshılar bolıp aldıq. Usılayınsha islew bizlerge qolaylıraq, bizler hár úyge barıp adamlar menen sóylesemiz hám erteli-kesh qashan bolmasın, túbinde bul kontrdiń izin tappay qoymaymız.

-Sonda nege, joldas Gluxov, ózlerińizdiń kim ekenińizdi dárriw maǵan aytpadınız. Hesh qanday túsinbeslik bolmaǵan bolar edi, - dedi Razmyotnov.

-Konspiraciya shártleri usını talap etedi, qımbatlı Razmyotnov! Saǵan aytsaq, Davıdovqa aytsaq, Nagulmanovqa aytsaq, onda bir hápteden keyin bizlerdiń kim ekenimizdi pútkil Gremyachiy Log biletuǵın boladı. Quday haqına, ókpeley kórmeńler, gáp bul jerde sizlerge isenbewimizde emes, al tilekke qarsı, geyde kútá úlken áhmiyetke iye bolǵan operaciyanı táwekelge salıwǵa bizlerdiń de haqımız bolmay qaladı, - dep onıń menen Nagulnovqa tanısıp bolǵannan keyin qızıl kitapshasın qaltasına sala berip, pásine qaytıp túsindirdi Boyko - Gluxov.

-Sizlerdiń kimdi izlep júrgenińizdi biliw múmkin be? - dep soradı. Nagulnov.

Boyko-Gluxov úndemey ishi keń shıjlan qaltasın tintip úlkenligi pasportlarda paydalanılatuǵınday bir súwretti álpeshlep óziniń bótekedey top-tompaq alaqanınıń ústine qoydı.

Razmyotnov penen Nagulnov stoldıń ústine eńkeydi. Qaǵazdıń kishkentay bir kvadratınan egede bolǵan, múnayım ǵana kule shıray bergen dúziw iyinli, moynı ógizdiń moyınınday gújireygen bir adam olarǵa qarap tur edi. Biraq onıń jasamalı

157

xosh kewilli kúlkisi qasqır mańlay, shúńirek kóz, úyik qabaq hám mush-mush iyeginiń kórinisleri menen dım da sáykes kelmey tur edi oǵan qarap turıp Nagulnov tek mırs etti de qoydı, al Razmyotnov basın shayqap:

-Awa -a-a, qosh kewilli ámekilerden emes eken... dep qoydı.

-Bizler mine usı «ámekini» izlep júrmiz, - dep Boyko-Gluxov oyshańlıq penen ayttı hám dáslepkidey - aq súwretti álpeshlep shetleri jelinip qalǵan bir bet aq qaǵazǵa orap, shıjlan qaltaǵa sala berip, - Bunıń familiyası Polovcev, atı Aleksandr Anisimovich, - dedi. - Aqlar armiyasınıń burınǵı jasawılı, jazalawshı Podtelkov penen Kriveshlıkovtıń otryadların jazalawǵa qatnasqan. Sońǵı waqıtlarda basqa familiyada jasırınıp júrip muǵallimshilik etken, sońınan óziniń stanicasında jasaǵan. Házir jasırın jaǵdayda jasaydı. Sovet húkimetine qarsı tayarlanıp atırǵan kóteriliske aktiv qatnasıwshılardıń biri. Biziń agenturalıq maǵlıwmatlarımızǵa qaraǵanda usı siziń rayonıńızdıń bir jerinde jasırınıp júrse kerek. Áne ol haqqında aytıwǵa múmkin bolǵan sózlerdiń bolǵanı. Bizlerdiń bul sóyleskenlerimizdi tek Davıdovqa ǵana bildiriwiniz múmkin, al basqa hesh kimge awız asha kórmeńler. Men sizlerge isenemen, joldaslar. Al endi - xosh bolıńızlar. Bizler menen júdá zárúr bolmasa ushırasıwdıń keregi joq. Álbette, bizlerdi qızıqtıratuǵın nárse tabıla qoysa meni kúndiz awılsovetke shaqırarsız, awıl adamlarınıń mennen hesh qanday qáwiplenbewi ushın tek kúndiz shaqırıń. Eń sońǵı aytayın degenim abaylı bolıńlar. Sizler tún ishinde anda-mında júrmeseniz júdá jaqsı bolar edi. Polovcev ózin sezdirmew ushın terrorlıq akt islemeydi, sonda da saqlıq zıyan emes. Ulıwma túnde sizler hesh jaqqa shıqpasańız júdá jaqsı, eger baratuǵın bolsańız da jekke júrmeń. Biz aytpay-aq onnan ayrılıspaytuǵınıńız sezilip tur, sonda da qurallarıńız bárhama janıńızda bolsın. Men esitip turdım, joldas Razmyotnov, sen jańa Xijnyak penen sóylesip turıp shabarıńnıń qaltasında naganıńnıń barabanın eki jola tawladıń solay emespe?

Razmyotnov kózin suzip sorawdı esitpegendey basqa jaqqa qaradı. Oǵan Nagulnov kómekke keldi.

-Meni atqannan keyin bizler qorǵanıwǵa tayarlanatuǵın boldıq.

Mıyıǵın tartıp kúlip Boyko-Gluxov bılay dedi:

-Sizler tek qorǵanıwǵa ǵana emes, al hújimge de tayarlanǵan qusaysız... Degen menen, joldas Nagulnov, sen atıp óltirgen laqabı boyınsha tırtıq degen Timofey Damaskov bir waqıtları Polovcevtiń shólkemi menen baylanıslı boldı, sol shólkemniń adamları siziń awılda da bar, - dep hámme nárseden xabarı bar «tayarlawshı» ústirtiń eske túsirdi. - Biraq sońınan ol belgisiz sebepler menen sol shólkemnen shıqtı. Ol seni Polovcevtıń buyrıǵı boyınsha atqan joq, al atıwına óziniń jekke bir sebepleri bolsa kerek...

Nagulnov maqullap basın iizedi, sóytip Boiko-Gluxov lekciya oqıp turǵanday, jay paraxat salmaqlı túrde dawam etti:

-Timofey Damaskovtıń qanday da bir sebepler menen Polovcevtiń gruppasınan bólinip qurı jekke banditlik jolǵa túskenligine, onıń ele grajdanlar urısınan berli Damaskovlardıń sarayında saqlanıp, eń izinde Davıdov tawıp alǵan stanoklı pulemetti Polovcevtiń pikirleslerine bermewiiin ózi de dálil bola aladı. Biraq másele onda emes. Bizlerdiń wazıypamız tuwralı bir eki sóz aytaman: házirshe bizler Polovcevtıń jalǵız ózin qolǵa tusirip alıwımız kerek, tiriley. Onı tek tiriley uslap alsaq ǵana nátiyjeli. Onıń gruppirovkasınıń qarapayım aǵzalarınıń sońınan isin isleymiz. Buǵan qosımsha Polovcev úlken bir dizbektiń tek bir buwını ǵana, solay bola tursada áhmiyetli buwınlardıń biri. Sonlıqtan da onı tawıp alıp, qamaqqa alıw operaciyası rayonlıq bólimniń xızmetkerlerine tapsırılmay, bizlerge tapsırılǵan... Mennen kewilleriniz qalmaw ushın ayta qoyayın, joldaslar: bizlerdiń siziń rayonnıń territoriyasında júrgenimizdi tek OGPU dıń rayonlıq bólimi baslıǵınıń bir ózi ǵana biledi. Hátteki Nesterenko da bilmeydi. Ol bolsa raykomnıń

158

sekretarı onıń ápiwayı bir mal tayarlawshılar menen ne jumısı bar? Máyli ol óz rayonıńdaǵı partiyalıq jumıslardı basqara bersin, al bizler bolsaq ózlerimizdiń jumısımız benen mashqul bolamız. Sonı da aytıw kerek, sizlerge kelemen degenshe bolǵan barlıq kolxozlarda ózlerimizdi kim dep aytqan bolsaq tap solayınsha aman saw ótip júrip edik, al sen Razmyotnov, dáslep Xijniyaktan, sońınan mennen de bizlerdi haqıyqat mal tayarlawshı emes dep gúmán ettiń. Bul seniń sezgirligiń. Qalay bolǵanda da men bári bir bir-eki kún ótkennen keyin bizlerdiń kim ekenimizdi aytqan bolar edim, sebebi mınaw professionallıq sezim menen Polovcev siziń xutordıń bir jerinde júripti dep shamalayman... Germaniya menen bolǵan urıstaǵı hám grajdanlıq urısta onıń birge xızmet eken adamların tawıp alıwǵa háreket etemiz. Gospodin Polovcevtıń qanday bólimlerde xızmet etkeni bizlerge málim, al ol kimge bolsa da ózi menen bir tilles birewge barǵan bolsa, iqtimal. Mine qısqası usı. Keter aldında ele kórisemiz, házirshe kóriskenshe xosh!

Boyko-Gluxovta bosaǵanıń ústinde turıp Nagulnovqa qarap: - Zayıbıńnıń táǵdiri menen qızıqsınbaysań ba? - dedi.

Makardıń bet súyeginen qızǵılt daqlar dúńkiyip shıǵıp, kóziniń aldı qarawıtıp ketti. Ol jótkirinip áste ǵana soradı:

-Onıń qay jerde ekenin bilesiz be?

-Bilemen.

-Qay jerde?

-Shaxtı qalasında.

-Ol ol jaqta ne qılıp júr? Ol jerde onıń tuwısqanlarınan bolıp, tanıslarınan bolıp hesh kimi

joq ǵoy.

-Zayıbıń islep atır.

-Qanday xızmette? - dep kewilsiz kúlimsiredi Makar.

-Shaxta da kómir tasıp shıǵarıwshı bolıp isleydi. Biziń organnıń xızmetkerleri jumıs tawıp alıwǵa járdemlesti. Biraq jumısqa ornalasıwǵa kim járdem bergennen ózi biyqabar, álbette...

Durısın aytqanda kútá jaqsı islep atır, hátteki joqarı dárejede dep aytar edim! Ózi kishi peyil, taza tanıslardı kóbeytip atırǵan joq, al eski tanıslarınan da barıp turǵan ele hesh kim joq.

-Al onıń aldına bara alǵanday kim bar - dep áste soradı Nagulnov.

Sırttan qaraǵanda ol sonday jaylı bolıp kórinse de, biraq shep kóziniń qabaǵı qaltırańqırap turdı.

-Kim dep bir, azba... Timofeydiń tanısları barıwı múmkin. Ya sen bulay bolıwı múmkin emes dep oylaysań ba? Menińshe, ol hayal keshirgen turmısın qayta qarap shıǵıp esin jıyıp alǵanday kórinedi. Sen endi, joldas Nagulnov, ol tuwralı qáterejan bola ber.

-Men onı qayǵıradı degendi sen qaydan taptıń? - dep burınǵından da ástenirek soradı Nagulnov hám azmaz alǵa qaray eńkeyinkirep óziniń uzın qolların stoldıń shetine tirep ornınan túrgeldi.

Beti qup-quw bolıp quwarıp, bet súyekleri isiktey top-tompaq bolıp oynap ketti. Ol sózlerdi birme-birlep, ádettegiden de ástenirek seyledi:

-Sen, joldas sóylemshek, óziń jumıs pitiriwge keldiń be? Onda barıp jumısıńdı isle, maǵan táselle beriwińniń qájeti joq, men seniń táselleńe mútáj da emespen. Bizler seniń saqlıǵıńa da mútáj emesbiz - kúndiz júremizbe yamasa túnde júremizbe - ol ózlerimizdiń jumısımız. Bizler aqmaq kórsetpelersiz-aq hám basqa birewlerdiń ǵamxorlıǵısız-aq eplep kúnimizdi kóremiz! Túsinikli me saǵan? Qáne bul jerden kóter óksheńdi. Bolmasa sen júdá qızıp kettiń, ishińdeginiń bárin aqtara bereseń, bul kisi tegin chekist emesti, túsine almay-aq qoydım: sen haqıyqat kraylıq OGPU dıń juwaplı xızmetkerimiseń yamasa rastan-aq mal satıp alıwshı - dáldelshi, bizińshe aytqanda shirińkeneshimiseń...

Kóp sóylespeytuǵın Xijnyak ishinen haqqıńnan dep tabalap, azmaz qısınayın degen

159

óziniń nachalnigine qaradı, al Nagulnov bolsa stoldan turıp qayısın dúzetip, - ádettegidey múltiksiz kiyinip óziniń áskeriy júrisi menen azmaz sáńkiyinkirep tikke qaqayıp ketti.

Ol shıǵıp ketkennen keyin jaydıń ishinde bir minuttay naqolay tınıshlıq saqlandı.

-Oǵan hayalı tuwralı aytıwımızdıń keregi joq edi, - dedi Boyko-Gluxov shunatay barmaǵınıń tırnaǵı menen keńsirigin qasıp otırıp, - Ol ele hayalınıń ketip qalǵanın kóp qayǵıradı eken...

-Awa, aytpaw kerek edi, - dep Razmyotnov maqulladı, - Biziń Makar - tikenektey jigit, ol óziniń appaq júregine kir qolın suqqısı kelgen adamlardı dım jaqsı kórmeydi.

-Záleli joq, báride ótip ketedi, - dep Xijnyak qapınıń zulpına asıla berip, jayıp-juwıp kelistirmekshi boldı.

Qalay da bolmasın naqolaylıqtı jayǵastırıw maqsetinde Razmyotnov:

-Maǵan túsindirińiz, joldas Gluxov, mal satıp alıwıńızdıń jaǵdayı qalay? Haqıyqatında da

mallardı satıp alasız ba yamasa tek hár úyge barıp qurı sawdalasıp kete beresiz be? - dedi. Usınday sada sorawdı esitip Boyko - Gluxovtıń kewili kóterilip ketti, qaytadan tırısqan

shekelerinde oylıqlar oynay basladı.

- Pısıq xojayın birden-aq kórinip tur. Haqıyqatında da mallardı satıp alamız, aqshasın da tolıǵı menen tóleymiz. Bizlerdiń satıp alǵan mallarımız tuwralı sen qayǵırma, mallardı toparı menen Shaxtıǵa jiberemiz, al shaxterler sol mallardı janım dep jeydi, jep bolıp bizlerge raxmet te aytpadı, sebebi qanday mekeme olarǵa ortadan joqarı semizliktegi mallardı tayarlap bergenin bilmeydi. Áne isler usınday ámeki.

Miymanlardı shıǵarıp salıp bolıp, Razmyotnov shıǵanaqların keńirek jayıp, jaqların tayanıp taǵı da uzaq waqıt otırdı. Oǵan: «biziń awıllaslardan kim ol náletiy oficerge qosıldı eken», - degen bir qiyal hesh qanday tınıshlıq bermedi. Ol Gremyachiy Logtaǵı esine túsken barlıq egede kazaklardı birim-birim kózden ótkerse de olardıń hesh qaysısınan da haqıyqat gúman ete almadı...

Razmyotnov azmaz boyın jazıw ushın stoldan túrgelip úsh jola qapıdan aynaǵa shekem olaybulay júrdi de, kórinbey turǵan bógetke jolıqqanday birden jaydıń dál ortasında toqtap qalıp, qáwiplenip oyladı: «jańaǵı tompaq Makardıń júregin qozdırıp jiberdi-aw, oǵan Lushka tuwralı aytıwdıń ne keregi bar edi! Eger Makar Lushkanı saǵınıp, kórip qaytıw ushın Shaxtıǵa ketip qalsa ne qılamız? Ol usı kúnleri ketiwge qayımlasıp júr, tús bermeydi, biraq soǵan usaydı, túnlerde úndemey bir ózi otırıp araq ishetuǵın bolsa da mennen kórme...»

Razmyotnov bir neshe kún Makar ne qılar eken dep qáweterlenip kútiw menen júrdi. Shembi kúni keshte Davıdov penen úshewi otırǵanda Nagulnov men raykomnan ruxsat alıp Martinovskaya stanicasına, - Dondaǵı eń dáslepkiler qatarında shólkemlestirilgen MTS tıń qalay islep atırǵanın kórip kelemen degen waqta, Razmyotnov ishinen wax dedi; «Makar sap boldı! Endi ol Lushkaǵa ketedi! Onıń erlerge tán namısı qayda ketti eken?...»

XXI BAP

Báhárden baslap-aq shet ellerdiń arqa táreplerindegi eń sońǵı qarlar móldiregen suw bolıp aǵıp shóge baslaǵan waqıtta bir jup kók kepter Razmyotovtıń sharbaǵına úyir boldı. Olar, jaydıń ústin kóp aylanıp, hár aylanǵan sayın kem-kemnen tómenlep, eń izinde ǵállexananıń qasında jerdiń betine shekem jaqınlap, salmaqsızday jep-jeńil sarqıp barıp jaydıń tóbesine qondı. Kepterler qáwiplenip ján-jaǵına burılıp, uzaq waqıt qarap otırıp, taza qonısqa úyrene basladı: sońınan qoraz kepter qayqılıq

160

jerkenishlik penen óziniń gúreń tústegi tabanların joqarı kóterip, morınıń dógeregine tógip qoyǵan patas pordıń ústinen bılay ótip, moynın ishine tartınqırap, basın azmaz artına qayqaytıp jemseginiń úrpeygen pári gúńgirt hár túrli reńge jarqırap, dawısın onsha qátere bermey ǵurqıldap jiberdi. Al mákiyen kepter tómen qaray sarqıp baratırıp eki mártebe satırlatıp qanat qaqtı da, yarım sheńber jasap Razmyotnovtıń kishkene bir bólmesiniń aynasınıń diywaldan shıǵıp turǵan jaqlawına kelip qondı. Bunıń eki jola qanatın satırlatıp qaqqanı óziniń dostıń meniń izimnen kele ber dep shaqırǵanın bildirgennen basqa ne deyseń?

Túste Razmyotnov awqatlanıw ushın úyine keldi hám sharbaqtıń esiginen jayǵa kirer jerde turǵan kepterlerdi kórdi. Mákiyen kepter kelisikli ayaqların asıǵıslıq penen gibirtiklep tez-tez basıp juwırıp baratırıp bir nárselerdi shoqınıp erimtikten payda bolǵan shalshıq suwdı jaǵalap juwırsı menen ketti, al qoraz kepter bolsa, onıń izinen quwıp, sońınan kirttay toqtańqırap, qırgóbelek aylanıp, tumsıǵı jerge tiyip, jemsegi jer sıypalaǵansha bas iyip, jalınǵanday ústiústine ǵurqıldaydı da, taǵı quyrıqların úrpeytip, qıstaǵıday keppegen qolaysız suwıq jerge qaytaqayta jatıp turıp, izine ere berdi. Ol mákiyen kepterdi shalshıq suwdan shetletip shıǵarıw maqsetinde bárháma shep jaǵına shıǵa berdi.

Razmyotnov ayaǵın ǵaz-ǵaz basıp olardan eki adımday jerden ótti, biraq kepterler úrkip ushıwdı oylaǵan da joq, tek bolǵanı azmaz shetleńkirep jol berdi. Razmyotnov jayına kire berer jerde balalarǵa tán qızǵın quwanısh penen: «qonaqqa emes, al usı úyde jasawǵa ushıp kelgen», - degen juwmaqqa keldi. Hám ashınǵan kúlki menen ya sıbırladı ma, yamasa oyladı ma - meniń keshikken baxtıma kóship kelip atır, awa, dál solay... dedi.

Ol qambadan úlken bir qos uwıs biyday alıp aynanıń qarsı aldına shashtı.

Razmyotnov azannan beri qabaǵı ashılmay túnerip ashıwlanıp júr edi: egiske tayarlıq, tuxımlardı tazalaw kewildegidey bolıp shıqpadı: tap usı kúni Davıdovtı stanicaǵa shaqırıp ketti, Nagulnov bolsa egiske tayın bolǵan jerlerdi óz kózi menen kóriw ushın atlı atız aralap ketti, al Razmyotnov túske shekem-aq eki brigadir hám skladshı menen ólgenshe sógisip te úlgerdi. Al úyine kelip stolǵa otıra bergende tabaqta suwıp baratırǵan shiydi umıtıp ketip, kepterlerdiń háreketin baqlay basladı,

- sol waqta báhár samalınan quwraǵan júzi birden jawdırap ketti, biraq júregindegi awır sezim ketpedi.

Razmyotnov kishkentay sulıw ana kepterdiń biydaydı ash kózlik penen shoqıǵanına, al sımbatlı erkek kepterdiń onıń qaptalında sharshamay, turaqlı túrde bir dándi de shoqımay bárhama shır góbelek aylanıp júrgenine azmaz qapalı kúlim-shıray tartıp, duman qaplaǵan kózleri menen qarap otırdı.

Áne tap usınday bolıp bunnan jigirma jıl burın Andrey de, ol waqta sınsımbatı kelisken jas jigit, jańaǵı kepter qusap óziniń súyiklisiniń átirapında shırgóbelek aylanatuǵın edi. Al onnan soń úyleniw, armiyada xızmet etiw, urısta bolıw... Onıń ómiri adamnıń arın keltiretuǵın hám qanday jaman tezlik penen ótip ketti deyseń. Óziniń hayalı menen ulı esine túskende Razmyotnov qattı qayǵı menen.

«Men sizlerdi tiri waqtıńızda da siyrek kóretuǵın edim, shıraqlarım, al endi de júdá siyrek kóremen»... - dep oyına alatuǵın edi.

Usınday aprel quyashı jawdırap turǵan kúni dán jew kerekligi kepterdiń oyında da joq. Tap sonday-aq Andrey Razmyotnovta awqat jewge ıntıq emes edi. Endi ol qarawıtqan emes, al jas tolıp, kórmeytuǵın kózleri menen terezege qaradı, biraq bul jola terezeden kepterlerdi yamasa súykimli kókshil aspandı kórmey, kóz aldında óz ómirinde bir jola janınan da beter kórgen, biraq súyip miyri qanbay-aq bunnan on eki jıl burın, múmkin báhárdiń tap usınday-aq jarqıraǵan kúninde ólim apatı ayırǵan bayaǵı suyiklisiniń sıpatı elesledi...

Razmyotnov basın tabaqtıń ústinde tómen eńkeyip, nan shaynap otırdı: ol shekelerinen ásten sırǵanap, onısızda duzı basım shiyge quyılıp turǵan kóz jasın