Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

121

-Nege? - dedi rası menen tańlanıp Davıdov.

-Negesi sol, sen, belgili moryak, diniy ádetlerdiń batpaǵına birotala batqansan. Esińde bolsın, eger men raykomnıń sekretarı bolǵanımda bul nárseleriń ushın sen partbiletińdi stoldıń ústine ákelip qoyar ediń.

-Qanday nárseler ushın? Sen ne tuwralı aytıp otırsań óziń? - Hayranı shıǵıp, hátteki Davıdov iyinlerin joqarı kóterip qoydı.

-Sen jógilik qılma! Meniń ne tuwralı aytıp otırǵanımdı júdá ǵana túsinip otırsań. Bizler bolsaq pútkil yacheykamız bolıp dinge qarsı gúresip kiyatırmız, shirkewdi jabıw haqqında eki ret jámiyetlik kolxoz hám xutor jıynalıslarında másele qoydıq, al sen ne qılıp júrseń? Esińde balsın, sen bizlerdiń ayaǵımızdan tartıp kiyatırsań, awa, islep júrgen isiń sol!

-Ayta ber, seniń ayaǵıńnan qalay tartıp kiyatırǵanımdı esitiw qızıq nárse eken.

-Al sen ne islep júrseń? - dep dawam etti Polyanica ádewir-aq qızıńqırap. - Sen ekshembi kúnleri kolxozdıń atın jegip kempirlerdi shoqınıp qaytıw ushın shirkewge tasıp júrseń, awa. Al bizdegi hayal-qızlar bolsa, esińde bolsın: «Sen sondaysań, shirkewdi jawıp, onı klub etip almaqshısań, al Gremyachiy kolxozınıń baslıǵı bolsa qudayǵa isenetuǵın hayal-qızlardıń mańlayınan sıypap, háttáki olardı at penen bayram kúnleri shirkewge aparıp qaytıp júr - dep kózime túrtedi.

Davıdov eriksiz túrde wahahalap kúlip jiberdi:

-Ha solay dese! Men ele usınday diniy ádetler boyınsha gúnákar ekenmen daǵı! Ho, bul

júdá qorqınıshlı nárse emes!

-Saǵan qorqınıshlı bolmasa qorqınıshlı emes shıǵar, biraq bizler ushın bunnan artıq qorqınıshlı nárse joq! - dep qızıp dawam etti Polyanica. - Sen kolxozshılardıń aldında jaqsısımaq bolasań, hámmege jaqsı bolıp kóringiń keledi, al bizlerdiń dinge qarsı jumıslarımızǵa bolsa kesent keltirip júrseń. Gáp-sózdiń nege keregi bar, jaqsı kommunistseń! Birewlerdi mayda menshikshilseń dep áshkaralaysań, ózińniń ne qılıp júrgenińdi quday bilsin. Seniń siyasiy sanalılıǵıń qayda? Seniń bolsheviklik ideyalılıǵın, dinge mawasa bolmawshılıǵın qayda?

-Toqta, ideyalı mıljıń! Sen abaylańqırap sóyle!... «Jaqsısımaǵıń» ne? Sen meniń kempirlerdi nege at jegip jibergenimdi bileseń be óziń? Meniń qaysı esap penen solay etkenimdi bileseń be?

-Seniń esabıńnıń maǵan túkke de keregi joq. Sen qolıńnan kelgenińshe esapla, biraq popovshinaǵa qarsı gúreste bizdi esaptan aljastırıwshı bolma. Meyliń, men biraq seniń minezqulqıń haqqında raykomnıń byurosına másele qoyaman, esińde bolsın!

Davıdov ayanısh penen:

-Anıǵın aytsam, men seni, Polyanica, aqılı bar adam shıǵar dep oylaytuǵın edim, -

dedi de xoshlaspastan shıǵıp ketti.

XVI BAP

Davıdov Gremyachiy Logqa qaray jolda kiyatırıp, tubyanlılardıń shegaralas jerdi hám pishendi urlaǵanlıǵı haqqındaǵı isti rayonlıq prokuraturaǵa bermey-aq qoyıwdı oyladı. Ol bul másele tuwralı raykom partiyaǵa da xabarlaspay-aq qoyayın dedi. Dáslep Kalinov Múyeshiniń ayaǵındaǵı bul talas jerdiń haqıyqatında burın kimge tiyisli ekenin dál anıqlap alıw kerek edi, al onnan soń máseleniń sheshiliwine qaray háreket etiw kerek boldı.

Davıdov nalıǵan keyipte Polyanica menen bolǵan áńgimesin esine túsirip, ishinen bılayınsha oyladı: «Pa, bul júdá hám janınıń házligine qashqan adam eken há! Bul júdá aqıllılıqtan islep otırǵan joq, hesh olay dewge bolmaydı. Bul bir kópshilik aqmaqlarda ushırasatuǵın, qádimgi bir shaytanlıq penen bolıp atırǵan nárse. Bundaydıń awzına barmaǵıńdı sala kórme... Pishen, álbette, sonıń kelisimi menen

122

urlanıp otır, biraq baslı áńgime bunda emes, al shegara aǵashta. Qazıqtı onıń buyrıǵı menen kóshirip qaǵıwı múmkin emes. Bul onı islemeydi: qáwipli nárse ol: Egerde ol qazıqlardı ısırıp kómgenin tolıq biletuǵın bolsa da, kózin jumıp otırǵan bolsa ne? Óytken bolsa, onda bul dım jaramaydı! Kolxozdıń quralǵanına jańa yarım jıl boldı, házirden-aq qońsılardıń jerin iyelep hám urlıq etiwden baslasa, - onda kolxozshılardı pıt-shıt qılıw degen sóz! Bul olardı bayaǵı jekke menshiklik turmısına iytermelew bolıp tabıladı ǵoy: hesh nárseden jerkenbey jolın tawıp qaytseńde kóbirek alıp qalıw degen sóz. Joq, bulay etiwge bolmaydı! Jerdiń biziki ekenin anıqlawdan, dárriw raykomǵa barayın: meyli, olar bizlerdiń kózimizdi ornına salsın: meni kempirler ushın, Polyanicanı, kolxozshılardı nadurıs tárbiyalaǵanı ushın»

At segbirine shıday almay Davıdov qalǵıy basladı, sol qalǵıwdın tusiniksiz qarańǵı dumanında Tubyanskiydegi jaydıń basqıshında turǵan bir semiz hayal eleslep kórindi, ol jerkenish penen ernin jıyırdı da uyqılı oyaw oyladı: «Ne degen artıq may, ne degen gósh bar...

Íssıda ol, bálkim sabınday kópirip ketetuǵın shıǵar, fakt!» Áne sol eken, onıń áziz qıyalı ma salıstırıp kór degendey etip Lushkanıń shıraylı, kelisken sımbatın, ájayıp keksisin, kóz astınan kúlimlep, sıqaqshıl túsimpaz kózleri menen qarap otırıp, shashların taraǵandaǵı názik qollarınıń sóz jetpes shıraylı qıymılın ap-anıq etip kóz aldına keltirdi. Davıdov abaysız da birew túrtip jibergendey shorshıp ketip, erdiń ústinde óziniń boyın tiklep hám bir jeri qattı awırǵanday, jıyırılıp, ashıwı kelip atın qamshılap jiberdi de ala quyın shabısqa kóshti...

Sońǵı kúnleri onıń oyına jaman nárseler túse beretuǵın boldı, dım orınsız - birde jumıs babında sóylesip otırǵanda, birde awır oylanıw minutlarında, birese túsinde umıtayın desede biraq ele umıta almay júrgen Lushkanın sımbatı kóz aldına kele berdi...

Tús bolǵan waqta ol Gremyachiyge keldi. Ostrovnov esapshı menen ekewi bir nárse tuwralı qızǵın sóylesip atır eken, biraq Davıdov qapını ashqan waqta-jayda komanda bergendey birden tım-tırıs bola qaldı.

Íssıdan hám at sebgirinen sharshaǵan Davıdov stolǵa otıra berip:

-Ne jóninde tarısıp atırsız? Keńsege Nagulnov kelgen joqpa? - dep soradı.

-Nagulnov kelgen joq - dep Ostrovnov irkilińkirep juwap berdi de dárriw esapshıǵa qaradı.

-Bizler tartısıp atırǵanımız joq, joldas Davıdov, tek sizge solay bolıp kóringen shıǵar, tek ózlerimiz-aq qádimgi anaw-mınaw, kóbinese xojalıq jumısı tuwrasında sóylesip otırmız. Ne qıldı, trubyanshılar ot-shóplerdi qaytıp beretuǵın boldı ma?

-Olar bizlerge taǵıda tayarlap qoyıń dep atır... Lukich, seniń pikirińshe, ol jer kimniń jeri? Ostrovnov iynin qıstı:

-Kim bilsin, joldas Davıdov, bul bir túsiniksiz nárse, dáslep bul jer Trubyanskiy xutorına berildi, bul ele revolyuciyadan burın edi, al sovet vlastı ornaǵannan keyin Kalinov Múyeshiniń joqarǵı belimi bizlerge tiyisli boldı. Keyingi jer bóliste, jigirma altınshı jılı, trubyanshılardı taǵıda qısıńqıradı, al biraq shegaranıń qáyer ekenin bilmedim, sebebi meniń jerim basqa tárepinde edi. Bunnan eki jıl burın ol jerdiń shóbin Titok orıp alatuǵın edi. Ózi-aq orıp júrdi me yamasa bul jerdi eplep bir jarlıdan satıp alıp orıp júrdi me ayta almayman, oyaǵın bilmeymen. Eń ańsatı rayonlıq tanapshı joldas Shportnoydı shaqırıw kerek. Ol bayaǵı karta boyınsha shegaranın qáyerden ótetuǵının birden aytıp beredi. Jigirma altınshı jılı usı jerdi bólistirgende sol ǵoy, sol bilmese, endi basqa kim biledi?

Davıdov quwanıshlı túrde qolların uwqalap kewillenip sala berdi;

-Pa, jaqsı ayttıń-aw! Bul jerdiń kimge tiyisli ekenin Shportnoy biliwi kerek, fakt. Men basqa bir jaqtan kelgen tanapshılar bólistirgen shıǵar dep oylap edim.

123

Házir SHukardı tawıp al, ayt, dárriw atların arbaǵa qosıp, stanicaǵa barıp Shportnoydı alıp kelsin. Men oǵan qaǵaz jazıp beremen.

Ostravnov shıǵıp ketti, biraq bes minuttaydan keyin murtınan kúlip qaytıp kelip, barmaǵın shoshaytıp Davıdovtı shaqırıp aldı:

Júr pishenxanaǵa barayıq, bir nárse kórsetemen...

Keńseniń sharbaǵında, xutordıń hámme jerindegidey-aq, jazdıń tek ıssı kunlerinde ǵana bolatuǵın, jan selt etpeituǵın tuski jım-jırtlıq tınshıp tur. Kunge solıǵan kók shóplerdiń iyisn shıǵıp tur at-koradan atlardıń qádimga iyisi keledi al Davıdov pishenxanaǵa jaqınlay bergende onıń murnına gúllegen túrine qaraǵanda azmaz quwarńqıraǵan, jańa ǵana orılǵan shóplerdiń ańqıǵan iyisi kelip edi, Davıdov óziń dalada, jańa ǵana jıynalǵan bir dáste iyisi ańqıǵan pishenniń qasında turǵanday sezip qoya berdi.

Yakov Lukich qapınıń bir jaǵın áste ashıp, shetlep Davıdovtı alǵa jiberip, sıbırlanıp bılay dedi:

-Mına jarıqlıqlarǵa qarańız. Bunnan bir saat burın bulardı ólgenshe urıstı dep ómirde de oylamaysań. Olar tek kózi uyqıǵa ketkende ǵana bir-biri menen mámle bolatuǵın bolsa kerek...

Dáslepki waqıtta, kózi qarańǵıǵa úyreniskenge shekem, Davıdov saraydıń ortasına salaqlıq penen jıynap qoyılǵan shóptiń ústine tóbeniń tesiginen tuppa-tuwrı túsip turǵan kún nurınan basqa hesh nárse kórgen joq, al sonıń ala pishenniń ústinde uyqılap atırǵan SHukar ata menen onıń qaptalında ayaǵın bawırına alıp jatırǵan Trofimdi kórdi.

-Azannan beri qolına qamshısın alıp tekeni quwıp júrip edi, kórdińbe endi birge uyıqlap atırǵanın - dedi endi dawsın kóterip Yakov Lukich.

SHukar ata dárriw oyandı. Biraq ol ele shıǵanaqlap tura almay atırǵanda-aq, Trofim prujina tórt ayaǵınan teńdey kóterip taslaǵanday shanshıla jerge túsip, moynın gújireytip, kóp nárselerden xabar berip turǵanday bolıp úrpeyip, urısıwdı qumar etip, bir neshe jola saqalın shayqap-shayqap qoydı.

-Kórdińiz be, xalayıqlar, qanday múyizles bále? - dep urısıwǵa tayarlanıp turǵan Trofimdi kórsetip bosan hálsiz dawıs penen soradı SHukar. - Tuni menen gúdiniń ústinde awnap, pısqırıp gúyis qaytarıp sandalıp júrdi. Meni bir sekund ta uyıqlatpadı, náleytiy. Azanda onıń menen neshe mártebe ayqastıq, al házir kórdińbe qasıma kelip uyıqlap atır, - qasıma kelmey qalǵır, al oyanıwdan dárriw maqaw urısıwǵa tayarlanıp kiyatır. Usınday quwdalawshılıq astında meniń jasawım múmkinbe? Joq, bul jerde ólimniń iyisi shıǵıp turıptı: ya men onıń basına suw quyaman da, ya ol meni shaqına ildiredi. Áne sonnan keyin SHukar ata degen kim edi dey beriń! Gáptiń pos gellesi, bul múyizli bále menen bizler ekewimizdiń isimiz jaqsılıqqa barmaydı, bul sharbaqta qashan bolmasın birewimiz ólemiz...

SHukardıń qolında kútpegen jerden qamshı payda bolıp, onı kóterip úlgermey-aq Trofim dárhal eki sekirgenniń ózinde saraydıń qaranǵı múyeshine barıp qalıp, shaqırǵanday tuyaqların tepsinip, ol jerden SHukardı tesip baratırǵan jap-jarıq kózlerin tigip qaradı. Ǵarrı qamshısın qaptalına qoyıp, qapalanǵan túrde basın shayqadı. Kórdińizbe, qanday sezgir maqluq ekenin? Onnan tek qamshı menen ǵana saqlanaman, onda da bárhá emes, sebebi ol, maqaw, meni tap sol ońbaǵır joq shıǵar-aw degen jerde ańlıp turadı! Bárháma usılayınsha kúni-tuni qolımnan qamshım túspeydi. Bul tekeden men hesh qanday tabıla almadım. Mısalǵa tek keshegi kúndi-aq alayıq dım irkiwge bolmaytuǵın ullı mútájlıq penen saraydıń eń shettegi múyeshine barıwım kerek boldı, jan-jaǵıma qarasam teke joq eken. Qudayǵa shukir, Trofim bir salqın jerde dem alıp yamasa sharbaqtıń sırtında ot shópke jayılıp júrgen shıǵar, - dep oyladım, Sóytip men hawlıqpay saraydıń sırtına shıǵıp, jańa ǵana qádimley baslay bergenimdeke qasıma kelip tur, ayaqların sermep basadı, shekelep, maǵan qaray kem-kem jaqınlasıp, dúgiwge iyegin qasıp kiyatır. Ilaj qansha, maǵan turıwǵa tuwra keldi. Men onı qamshılap-qamshılap quwıp jiberip, qaytadan jaylasıp otıra bergenim, al ol

124

múyeshten taǵı shıǵıp kiyatır... Ol usılayınsha maǵan neshe mártebe topıldı deyseń! Eń izinde meniń dalaǵa shıqqım da kelmey qaldı. Usınnan kún kórgen bolama? Meniń eki ayaǵımda revmatizm bar, sońlıqtan soldatlardı úyretkendey qayta-qayta otırıp tura beriwge men jas emespen. Qayta-qayta otırıp tura bersem, onda meniń ayaqlarım qaltırap, belim shanshıp awıradı. Men usı Trofimniń dártinen den sawlıǵımdı joytıp boldım dep aytıwǵa boladı endi tek áytewir bir dáretke shıqqan jerde ólip qalıwım múmkin. Burın men yarım sutka órre qaqayıp túra alatuǵın edim, al endi meniń qoltıǵımnan súwep tur dep birewden járdem soramasam, bolmaydı... Áne meni qanday uyatsızlıqqa shekem jetkerdi, bul náletiy Trofim! Tfu!

SHukar qáhárlenip túpirindi de, qolı menen pishenniń arasında bir nárseni tintip atırıp, uzaq waqıt gúbirlenip, sógindi.

-Saraydıń anyaq-mınyaǵına juwıra bergenshe, dárátxanadan paydalanıp, mádeniyatlı túrde jasaw kerek, ata, - dep kúlińkirep násiyat berdi Davıdov.

SHukar oǵan qapalanıp qaradı da qolın ókinish penen bir siltedi. Múmkin emes! Janım tózbeydi. Men qala adamı emespen. Men ómirimshe dúzde, aynala dógeregimnen samal esip turatuǵın jerde dáret sındırıp úyrenip qalǵanman! Qısta qattı suwıq bolıp turǵanda da meni dáretxanaǵa kirgize almaysań, egerde sizler aytqan orınǵa kire ǵoysam, onda men jaman iyisten talıp jıǵılıp qalaman, sonı bayqa!

-Olay bolsa, men saǵan hesh qanday járdem bere almayman. Qálegenińshe jaǵdaylasa ber. Al házir atlarındı arbaǵa jek te, tanapshını alıp keliw ushın stanicaǵa ket. Ol bizlerge júdá kerek. Lukich, sen Shportnoydıń qay jerde kvartirada turatuǵının bileseń be?

Juwap bermegen soń Davıdov artına aylanıp qaradı, biraq Ostrovnovtıń qarası da kerinbeydi. Ol SHukardıń keter waqta burınnan sońǵı gúymeńlep kóp júretuǵın bolǵanlıqtan atlardı arbaǵa qosıw ushın atqoraǵa ketken edi.

-Stanicaǵa men bir sekundta kete alaman, meniń ushın ol esheyin nárse, - dep isendirdi. SHukar ata.

-Biraq sen, joldas Davıdov, bir nárseni túsindir ne ushın bunnan burın kulaklardiki bolǵan barlıq haywanlar, bári birden qosılıp minezi jaǵınan ózleriniń burınǵı iyelerine usap, múmkinshiligi bolǵanınsha sonday zıyańlı hám hiyleker bolıp keledi? Máyli mısalǵa mına dushpan Trofimdi-aq alıp qarayıq: ne ushın ol qırǵıyday bolıp, aytayıq Yakov Lukichtiń eń bolmasa bir jola da maylı jerine súzbeydi, al bárhama meni dúkkishley beredi? Sebebi, ol onda óziniń kulaklıq aǵayinshiligin sezedi, sonlıqtan ol oǵan dım tiymeydi, al men dese aza boyı tikke turadı.

Yamasa kulaktıń qálegen bir sıyırın-aq alayıq: ol óziniń konfiskalanǵan iyesine qansha sút bergen bolea, kolxoz sawınshısına sonsha sútti ómirinde de bermeydi. Bir jaǵınan bul durısta; sebebi, úy iyesi hayal onı hám láblebi, hám qalǵan-qutqan hám taǵı sonday jemisler menen awqatlandıratuǵın edi, al sawınshı bolsa ótken jıldan qalǵan bir qısım quwraq pishendi aldına salıp, qashan sút shaǵar eken dep emsheginiń astında qalǵıydı da otıradı.

Jáne taǵı sen qálegen kulaktıń kópegin-aq alıp qara ne ushın ol ústine jırtıq kiyim kiygen jarlılarǵa ǵana umtıladı? Máselemkiden, aytayıq, ne ushın maǵan? Kewil awdarǵanday másele. Bul qalay dep men Makardan sorap edim ol: «Bul klasslıq gúres», - deydi. Biraq klasslıq gúres degenniń ne ekenin túsindirmesten kúlip, óz jumısına ketip qaldı. Ózim xutorda hár bir kópekke qorqıp qarap zordan júrgende, maǵan klasslıq gúres degennin ne keregi bar? Kópeklerdiń hesh qaysısınıń mańlayına jazılmaǵan: ol haq niyetlime yamasa konfiskalanǵan sosloviyadan ba? Eger ol, kulaktıń kópegi, Makardıń aytıwı boyınsha meniń klasslıq dushpanım bolsa, sonda meniń ne islewim kerek? Konfiskalawım kerek pe? Onı qalay konfiskalaysań, terisin tiriley ústinen sıyırıp alıw kerekpe? Hesh mumkin emes! Aldı menen ol seniń terińdi erterek sıyırıp aladı. Demek másele túsinikli: aldı burın sol klasslıq dushpannıń

125

moynına qurıq salıp, alıp, sonnan keyin terisin sılıw kerek. Makarǵa men jaqında sonday usınıs etip edim, ol maǵan «Búytip sen, ladan ǵarrı, xutordaǵı iytlerdiń jartısın asıp óltirip bolasań», - dedi. Tek bizler ekewimizdiń qaysımızdıń ladanıraq ekenimizdi kim biledi-ol ele belgisiz, aldaǵı másele. Menimshe, mennen góre Makar azmaz ladanıraq shıǵar deymen... Shiyki zat tayarlaw bólimi iyt terisin qabıl eteme? Etedi! Onda gúllán elde konfiskalanǵan, iyesiz hám hesh qanday qarawsız qańǵırıp júrgen qansha kópekler júr dep oylaysań? Milen! Egerde olardıń báriniń terisin sıyırıp alıp teletin islegende, al júninen shulıq toqır bolǵańda ne bolar edi? Onda Rossiyanıń xalqınıń yarımı xrom etik kiyip, al iyt júninen shulıq kiygenleri ómirinshe revmatizmnen birotala qutılǵan bolar edi. Bunday emdi men ózimniń kempir apamnan esittim, ırasında da onnan jaqsı em dúnyada joq, bilgiń kelse. Bul jerde onı túsindirii otırıwdıń dım da keregi joq, sebebi, men ózim revmatizm menen kóp awırdım. tek iyt júninen toqılǵan shulıqlar ǵana janımdı alıp qalıp júr. Sod bolmaǵanda men qashan-aq enbeklep jurgen bolar edim.

-Ata, sen bugin stanicaǵa barıwdı oylaysań ba? - dep soradı Davıdov.

-Barǵanda qanday, biraq sen meniń sózimdi bóle bermey izin tıńla. Áne sóytip jańaǵı iyt terisi tuwralı oyıma ullı pikirler túsip men qatarınan eki kún uyıqlay almadım, hámmesin oylay berdim, meniń usı pikirimnen mámleketke, onnan da beter ózime qansha aqshalay payda bar deyseń? Pay neteseń, qolım qaltıramaytuǵın bolǵanda bunı oraylıq húkimetke ózim-aq jazıp jiberer edim, múmkin meniń aqıllılıǵım bahalanıp, álle qaytıp, húkimetten bir nárse shıǵa qoyarmedi. Sońınnan bunıń bárin Makarǵa aytıwdı oyladım. Men sıqmar emespen. Keldim de hámmesin Makarǵa jayıp saldım: «Makarjan! Men ǵarrı adamman, maǵan hesh qanday kapitaldıń, sıylıqtıń túkke de keregi joq, al seni ómirinshe baxıtqa bólegim keledi: sen meniń pikirlerim tuwralı oraylıq húkimetke jaz, áne sonda urısta alǵan ordenińdey taǵı bir orden alasań. Eger soǵan qosıp aqsha-paqsha bereǵoysa ekewimiz teńdey etip bólisip alamız. Egerde sen qáleytuǵın bolsań ózińe orden sora, al maǵın ya qashar, ya baspaq alǵanday aqsha berse boladı, sonıń menen de kewilim pitedi», - dedim.

Onıń ornında basqa birew bolǵanda ayaǵıma bas iyip maǵan alǵıs aytar edi. Al Makarjan bolsa raxmetin ayttı... Has, otırǵıshtan sekirip turıp, meni anadan qaytarıp sógip júr! «Sen, - dep kiyligedi ol maǵan, - qartayǵan sayın aljıp baratırsań! Seniń basıń bas emes, al bos tostaǵan! Al ózi olay dedi bulay dedi ústiústine dóndirip aytpaǵan sózi joq! Bunın bári de «seniń aqılıń joqtıń» izi. Ózi qarıqtay, aytatuǵınına qara! Aqıllı bolǵanına bolayın! Ózim de hesh nárse emespen, kisinin sóziniń de keregi joq. Bunıń úni qashan ósher eken dep kútip otıra berdim.

«Kiylekseń kiylik, aytsań ayt, quyrıǵıńdı bayaǵı suwıq jerińe óziń-aq basarsań», - deymen ishimnen.

Makarjanım endi sógip-sógip sharshasa kerek, otırıp bolıp, - Boldıńba endi?, - deydi maǵan. Áne sonda onıń menen bizler ekeumiz jımjıma dós bolsaqta, men oǵan ashıwlandım. Egerde, - dedim men oǵan - sharshasań demindi al, qaytadan baslarsań, men asıqpayman, kúte turaman. Hau Makar-aw sen nege kóterileseń? Men saǵan jaqsı bolsın dep otırman Seni usınday pikir ushın Rossiyadaǵı barlıq gazetalarǵa basıp shıǵaradı!» Biraq ol, tap men onıń dambalına qaynaǵan suw serpkendei, qapını tars etkizip jaydan shıǵıp ketti!

Keshte men oylasaǵoyayın dep muǵallim Shpınǵa bardım, degen menen ol oqımıslı adam ǵoy. Men oǵan bárin aytıp, Makardıń ústinen shaǵındım. Biraq usı oqımıslı adamlardıń shetinen esalaq-aw, júdá esalaq-aw! Ol maǵan ne dedi dese! Jımıyıp kúlip:

«Barlıq ullı adamlar ózlerinin oyları ushın quwǵınǵa ushırap edi, sen de sazayıńdı tart, ata», - dedi maǵan. Oylasqan adamıma bolayın! Muǵallim emes, pes ol! Shıdamlılıqtıń maǵan ne paydası bar? Sıyır bolsa meniń qolıma kireyin dep tur edi, áne endi hátteki sıyırdıń qarasın da kóre almay qaldım... Bulardıń bári Makardıń jamanlıǵınan! Qolıńa ǵarǵa tıshpaǵır, ol da ashnańman deydi-aw; Tek sonıń

126

sebebinen úydiń ishinde de gileń bir kelispewshilik. Meniń aqıllılıǵım ushın, bálkim, jaratqan yar bolıp bizlerge bir siyır jiberiwi múmkin dep men kimpirime maqtanǵanımdı qáyteyin. Jibergende de jaqsılap jiberdi, etegińdi kóbirek jaya ber! Al kempirim meni qudaydıń qutlı kúni: «Qáne seniń sıyırıń? Sen taǵı aldadıńba?»- dep pıshqıday qıyqalaydı da otıradı. Kempirdiń de hár qıylı quwdalawına kóniwge tuwra keledi. Egerde barlıq ullı adamlar quwdalawǵa shıdaǵan bolsa, onda maǵan sirá qudanıń táǵdiri shıǵar.

Meniń jaqsı pikirim usılayınsha bir atım nasıbayǵa da ótpey joq boldı... Ilaj qansha? Aspanǵa usha almaysań...

Davıdov qapınıń jaqlawına súyenip turıp únsiz kúldi, al SHukar, az-maz solıǵın basıp asıqpay kiyine basladı hám endi Davıdovqa hesh qanday kewil awdarmay, bárin de umıtıp ketip áńgimesin dawam ete berdi.

- Al iyttiń júninen islengen shulıqlar revmatizmnen qutılıwdıń eń isenimli shıpası!

Men ózim onı kiyip qıstan shıqtım, talay sapar biziń kempir iyt sasıp baratırsań dep meni jaydan quwıp shıǵarsa da, báhárge shekem ayaqlarıń putkilley shirip ketedi dese de, men sirá ayaǵımnan túsirmedim, al nátiyjede revmatizmnen jazılıp kettim hám bir ay dawamında mákiyenlerdiń arasındaǵı shóje qorazday shawıp jurdim. Al onıń qanday paydası boldı? Hesh qanday! Sebebi, báhárde aqılsızlıqtan ayaǵımdı suwǵa tiygizip, kesel qaytadan jabıstı da qaldı! Biraq bul - waqtıtsha nárse: men bul awırıwdan onshama qorıqpayman. Egerde men wańqıldamaytuǵın bir júnli baraq iytti uslap alaǵoysam, onıń júnin qırqıp alaman da sonnan soń revmatizmnen qamırdan qıl suwırıp alǵanday qutıla qoyaman! Házir meniń qalay adım atıp júrgenimdi kórip tursan ba? Arpaǵa gúpti bolǵan aqtadayman, shapahatlı shulıqlardı kiyeǵoysam - taǵı qaytadan diń-diń oynaqlayman. Tek bir jaman jeri biziń kempir iyttiń júnin iyirip maǵan shulıq toqıp beregisi kelmeydi. Iyttin iyisinen onıń miyi aylanıp, urshıq ustinde awzınan silekeyi aǵıp buwlıǵıp qaladı. Dáslep ol lıq-lıq ata beredi, ata beredi, sońınan buwlıǵıp qaladı, al eń izinde ábden haldan ketip barı joǵın aqtaradı da taslaydı. Sonlıqtan, quday saqlaǵay, men onı bunday jumısqa májbúrlemeymen. Júndi men ózim juwıp, ózim kúnge keptirip, ózim iyirip shulıq toqıp aldım. Zárúrlik, aǵayinim, túrli báleni úyreniwge májbúrleydi...

Bul ele hesh gáp, gáp meniń kempirimniń aynımaǵan jalmawızlıǵında. Ótken jıldan aldıńǵı jılı jazda meniń ayaǵım jaman qaqsap awırdı. Ne qılsa bolar? Sol waqta dárriw esime iyttin júninen toqılǵan shulıqlar túse qoydı. Bir kúni azanda qońsımızdıń qanshıǵın qatıp qalǵan nan taslap, aldastırıp, dálizge kirgizip aldım da, ólermen shashtárez qusap tırjalańash etip júnin qırqıp aldım. Tek bolǵanı sen ushın qulaqlarınıń tubinde bir-bir shoq jún, shıbınnan saqlanıw ushın quyrıǵınıń ushında bir shoq jún qaldırdım. Isene seń be, onnan qırqıp alǵan júnim yarım pudtay bar edi!

Davıdov betin qolı menen basıp, kúlkige tıǵılıp, gúrsinip:

-Kóbirek bolıp ketken joq pa? - dedi. Bunnan da shataq sorawlar SHukar atanı hesh waqıtta da qıyın awhalǵa túsirgen emes. Ol iynin biyqolay qıstı da haq kókireklik penen pásine qayttı:

-Múmkin, az-maz azıraq, on-oneki qadaqtay shıǵar, men onı tárezige salǵanım joq ǵoy. Bul qanshıq tap málshi qoyday júdá júnli eken! Onıń júni meniń ómirimniń aqırına shekem maǵan shulıq bolar dep oylap edim, joq ol aytqanım bolmadı, tek bolǵanı bir jubın toqıp-aq úlgerdim, al qalǵanların kempirim tawıp alıp, sońǵı jibine shekem qaldırmay sharbaqtıń ishinde ertep jiberdi Meniń kempirim, kempir emes, miyrimsiz jolbarıs ol! Peslik jaǵınan ol mına ońbaǵır tekeden qalıspaydı. Kempir menen mına Trofim ekewi, aldasam qudaylar ursın, tap bir sazdıń bózi. Qullası, barlıq jıynaǵan júnimdi ortep, nársemdi qaldırsesh! Men ol qanshıqqa

127

júnin qırqıp atırǵanımda tınısh tursın dep úlken bir qalta keptirilgen nanımdı bergenimdi qáyteyin, áne gáp sonday...

Biraq qanshıqtıń da isi kelispegen eken. Júnin qırqıp bolǵannan keyin mennen jazdırılıp ketken waqıtta ol, men onı zıyat júnnen qutqarǵanım ushın quwanıp ketkendey bolıp, hátteki ráhátlenip ushlı quyrıǵın qıypanlatıp ta qoyıp edi, al sońınan tarbayaqlap ózekke juwırıp barıp, suwdaǵı óziniń pishinine qaraǵanı sol uyalıp ketip birden sıńsıp ulıp jiberdi. Sonıńnan adamlardan qanshıq jap jaǵalap júr dep esittim: arı kelip batıp-aq óleyin dep júrgen ǵoy, biraq biziń japtıń suwı shımshıqtıń dizesine de kelmeydi ǵoy, al ol qudıqqa taslawdı bilmegen, aqılı jetpegen. Oǵan ne derseń? Qalay degen menen de haywan, yamasa, jánlik ǵoy, aqılı shontıq adamday qayda...

Qatarınan úsh sutka boyı ol qońsınıń ambarınıń túbinde ulıp jattı, ulıy-ulıy meniń janımdı shıǵardı, biraq ambardıń túbinen bılay-bılay shıqpadı, demek, bunday pishinde adamlarǵa kóriniwge uyalıp, júriwge namısı jetpegen. Sóytip solayınsha kózge kórinbey xutordan shıǵıp, gúzge shekem joq bolıp ketti, son júni óskennen keyin barıp taǵı iyesine qaytıp keldi. Sonday uyatshıl qanshıq eken, geypara qatınlardan da beter, aldasam qudaylar ursın!

Sonnan beri men oylanatuǵın boldım: egerde maǵan taǵı da bir iyttiń júnin qırqıw kerek bolsa, onda qanshıqlarǵa tiymey, olardı úst kiyiminen ayırıp, uyatqa qaldırmawdı oyladım, al onıń ornına kópeklerden birewin tanlap alaman: olardıń tuxımı onsha uyalshaq emes, qálegenin tap páki menen qıra ber qulaǵın da qaqpastan tura beredi.

-Sen mıljınıńdı qashan tawısasań, - dep Davıdov SHukardıń sózin bóldi. - Seniń ketiwin kerek ǵoy. Bol tezirek!

-Házir! Házir ayaq kiyimdi kiyeyin, tayın bolaman. Biraq sen, meniń sózimdi quday ushın, bóle berme, bolmasa meniń pikirlerim miyimnen shıǵıp ketip, men ne tuwralı gáp aytıp atırǵanımdı umıtıp qalaman. Sóytip meniń aytıp otırǵanım: Makarjan meni aqshasız dep esaplaytuǵınday, biraq ol qattı qátelesedi! Maǵan qaraǵanda ol ele jas, sayız oylaydı, onıń ne barı sırtında, al meni, tájiriybeli aqmaqtı, qurıdanqurı aldastıra almaysań, joq, alday almaysań! Aqıl kerek bolsa mennen alsın. Awa.

Endi SHukardıń náwbetli sóylemshekligi tuttı. Razmyotnov aytqanday, SHukar «xod alıp ketti», endi onı toqtatıw qıyın degen ne, hesh toqtatıw múmkin emes edi. Davıdov, óz ómirinde sátsizlikke kóp ushıraǵan ǵarrıǵa bárhá ayanıshlı sezim menen qarap júrse de, tap usı jola onıń sózin bólgisi keldi:

-Toqta, ata basıl endi! Seniń toqtawsız stanciyaǵa, barıp, tanapshı Shportnoydı alıp keliwiń kerek. Sen onı bileseń be?

-Stanicada seniń Shportnoyıń tuwe, barlıq iytińe shekem barmaqtay sanawlı.

-Iytke qarasa sen mustaqsań, fakt! Biraq maǵan Shportnoy kerek. Túsiniklime?

-Ákelip beremen dedim be, kelinshekti nekege tartqanday etip ákelemen de beremen, tochka. Biraq sen meniń sózimdi bóle berme. Bul ne, bul qanday ádet, adamnıń sózin bóle beretuǵın? Sen, Davıdov, quday ursın, Makarjannan da jaman bolıp baratırsań! Nagulnov ǵoy Timoshkanı atıp óltirdi, ol márt kazak, sózimdi bólse bóle bersin, men onı bári bir sıylayman. Al sen sonday ne mártlik islediń? Ne ushın meniń seni sıylawım kerek? Írasın aytqanda sıylawdıń dım reti joq! Haw, hesh bolmasa livolvertten mına maǵan ómirinshe xorlıq kórsetip kiyatırǵan náletiy tekeni-aq atıp óltir, onnan soń seniń ushın ólgenime shekem qudayǵa jalbarınıp seni Makardan da beter etip basıma tigeyin. Al Makar bolsa - batır! Ol ilim dese aldına adam salmaydı, anglichan tilin de yadqa úyrenip atır ol bárine de mennen kem túsinbeydi, hátteki qorazlar shaqırıwınıń da birinshi túsimpazı. Lushkanıda quwıp jibergen sol, al sen bolsań onı aqmaqlıqqa salıp álpeshlediń ǵoy, satqın Timoshkanı da jalǵız oq penen-aq jazasın berdi...

-Qáne, tezirek ayaq kiyimindi kiy! Nege gúytikley bereseń, dedi shıdamsızlıq

128

penen Davıdov SHukar ata ıńqıldap pishennin ústinde awdarılıp tóńkerilip gúnk etti:

-Shoqayımnıń bawların baylap atırman, ne, kóziń kórmey me? Qarańǵıda qalay baylarsań

bunı!

-Haw, sen jaqtıǵa shıǵıp baylasańo!

-Usı jerde-aq eplep baylarmandaǵı. Awa-a-a, biziń Makarushka áne sonday, ol tek ózi ǵana úyrenip qoymastan, meni de úyretpekshi...

-Nege úyretpekshi? - dep kúlimsirep soradı Davıdov.

-Hár túrli ilimlerge, - dep qıypaqlap juwap berdi SHukar ata. Onıń ishin aqtarıp bárin qaldırmay aytaǵoyǵısı kelmedi. Sonlıqtan ol nemquraydı túrde qaytalap: - Hár túrli ilimlerge dep otırman ǵoy. Endi túsindiń be? Men házir shet tilge zor berip atırman. Sen qalay kereseń?

-Nárse túsinip otırǵanım joq. Qanday shet til aytıp otırǵanıń?

-Sen sonday túsinbeytuǵın geshe bolatuǵın bolsań, onda sorap otırıwdıń da keregi joq, - dedi ashıwǵa mingen SHukar ata. Ol usınday bolmaǵan sorawlardı berip otırǵanına ashıq túrde irenjip murnın tartıp qoydı.

-Shet tildiń saǵan keregi tap ólini bulawǵa salǵan menen birdey ata. Shaqqanıraq bol, - dep ótinish etti Davıdov qádimgishe mıyıq tartıwı menen.

SHukar ashıwı kelgen pıshıq qusap pısqırınıwı menen bılay dedi:

-Shaqqanıraq bol mısh! Gápine qara! Shaqqanlıq degen ya bir búrge uslamaqshı bolǵanda, ya bir birewdiń qatınına barıp, túnde qashıp kiyatırǵanda, kúyewi óksheletip izińnen quwıp kiyatırǵanda ǵana kerek bolatuǵın nárse... Mına qapılǵır qamshınıń tabılmay atırǵanına qara! Jańa ǵana qolıma uslap tur edim, qápelimde jer tartıp ketkendey hesh jerde joq. Qamshısız júreǵoyayın desem, ana tekeden ólerdey qorqaman... Qudayǵa shúkir, taptım! Shapkim qayda edi ele? Joldas Davıdov, meniń shapkim seniń kózińe túspedime? Jańa ǵana bosımda edi ǵoy... Háy, miyim. qurısın, tesik elewishten de jaman boldı... Qudayǵa shúkir, shapkim tabıldı. Endi, shekpenim tabılaǵoysa, tayın bolǵanım. Ha, haram qatqır Trofim! Ol shekpenimdi pishenge aralastırıp jibergen, endi keshke shekem izle de júr: Ha, esime tústi! Aytpashaq, shekpenim úyde qalǵan ekenaw... Hay, usınday ıssı da onıń ne keregi bar? Onı bul jerge ekelip ne qılaman?

Divıdov esikten sıǵalap edi, Ostrovnovtı arbaǵa jegilgen atlardı birimlep, ásteaqırın ǵana bir nárselerdi aytıp, múnáyım túrde sıypalap atırǵanın kórdi.

-Yakov Lukich bolsa qashan atlardı jegip boldı, sen ele tayın bolǵanın joq! Qashan gúytiklep bolasań, qartayǵan sılbır? - dedi ashıwlı túrde Davıdov.

SHukar ata dawısınıń barǵanınsha uzınnan uzaq sóginip aldı.

- Nálet jawsın, búgingi kún bir qırsıǵına kelip tur! Anıǵında stanicaǵa barmayaq qoyǵanda da bolar edi. Kórinip turǵan belgilerdiń túri jaman! Óziń-aq oylap kór, shapkamdı tawıp alǵanım sol, endi temeki qaltamnın qayda ekenin bilmeymen. Usı jaqsılıqqa alıp kele me? Háy, bul sirá jaqsılıqqa ákelip soqpas. Jolda bir bále boladı, basqa hesh nárse emes... Mine temeki qalta endi tabılmaytuǵın jaqqa qaradı, bolǵan jeri áne sol! Onı jutıp qoyǵan Trofim emes

- Toqtawsız atlan, ǵarrı, - dep Davıdov qatal túrde buyırdı. SHukardıń úndemesten awır gúrsiniwi menen pishen gúdiden sırǵanap tústi de, ǵarrılarsha ayaǵın súyrep basıp, qamshısın izinen súyretip qarańǵı múyeshte zińireyip turǵan tekege seskene qaranıwı menen shıǵar awızǵa qarap ketti.

129

XVII BAP

SHukar atanı zordan shıǵarıp salıp Davıdov ekshembige shekem mektep jayınıń kózge tuserliktey bolıp sulıw kóriniwi ushın taǵı ne islew kerek ekenligin mektepke barıp óz ornında anıqlawdı sheshti. Taǵı da mektep baslıǵı menen ekewi sóylesip, mektepti remontlaw ushın qansha hám qanday qurılıs materialları kerek, jáne de mektep jayların oqıw jılınıń basına shekem onshama asıqpay hám múmkin bolǵanınsha jaqsılanqırap remontlaw ushın remontqa qashan kirisiw kerek ekenligin shamalap alǵısı keldi.

Davıdov ózi Gremyachiy Logqa kelgennen beri jumıstın eń qızǵan mapazınıń endi jaqınlap kiyatırǵanın tek sońǵı kúnleri ǵana anıq sezdi: ot-shóp orıw tamam bolmay atırıp, ǵálle jıynaw da kelip qaldı, kóz aldında gúzlik qara biydaylar da qarawıta basladı; solar menen bir waqıtta arpalar da pisip kiyatır; haram shópler ǵawlap ósip, jeke xojalıqqa tiyisli bólekshelerge qaraǵanda nayatiy úlken kálemdi alıp jatırǵan kolxoz ayǵabaǵarlıǵı menen mákkeligi ishinen tınıp, otaqtı talap etip tur, biyday oraq ta kelip qaldı.

Ǵálle jıyın terimi baslanǵanǵa shekem kóp nárselerdi islew kerek edi: xutorǵa múmkin bolǵanınsha kóp pishen tasıp alıw kerek, túyek aydaw ushın kerekli qırmanlardı tayarlaw kerek, burın kulaklarǵa tiyisli bolǵan teleklerdi bir jerge jıynap, kolxozdaǵı puw menen isleytuǵın jalǵız moltotilkanı da jónlestiriw kerek edi. Bunnan basqa da úlken kishi jumıslar tolıp atır, bulardıń bári de Davıdovtıń moynında, hár bir is ózine barlıq waqıtta úzliksiz hám kózdi ayırmay kewil bóliwdi qatan talap etip tur.

Davıdov shıyqıldawıq, eski tekshe menen mekteptiń keń jazıq basqıshına mindi. Qapıǵa kirer jerde jası onlarǵa kelgen, jalań ayaq, tıǵıp qoyǵanday dop-domalaq bir qız oǵan jol berip, bir shetke shıǵıp turdı.

-Sen oqıwshımısan, qaraǵım? - dep álpayımlıq penen soradı Davıdov.

-Awa - dep áste juwap berdi de qız tartınbastan tómennen joqarı Davıdovqa qaradı.

-Siziń mektep baslıǵıńız qay jerde turadı?

-Ol úyinde joq, olar hayalı menen ekewi ózektiń ar jaǵında baqshasında kapusta suwǵarıp

atır.

-Pay neteseń. Al mektepte kim bolsa da birew bar ma?

-Biziń muǵallim Lyudmila Sergeevna bar.

-Ol ne qılıp atır? Qız kúlimsiredi:

-Ol sabaqtan tómen balalar menen islesip atır. Kún sayın tústen keyin solardı oqıtadı.

-Demek, olardı basqalarǵa jetkere jaq eken ǵoy! Qız

dım úndemesten basın iyzedi.

- Júdá jaqsı! - dedi Davıdov xoshametlegen túrde, sóytti de qarańǵılaw bolıp túrǵan dálizge kirdi.

Uzınnan shubay sozılıp ketken dálizdiń arǵı basındaǵı túpkirde bir jerden balalardıń dawısı shıǵadı. Davıdov bos klasslardı asıqpay aralap, ǵamxorlıq penen kórip júrip, eń aqırǵı jayda ashılıńqırap turǵan qapıdan jılıstırılǵan partalardıń aldıńǵı qatarına jay paraxat jaylasqan onlaǵan mayda balalardı hám olardıń janında jap jas muǵallim qızdı kórdi. Orta boylı arıq turaqtan kelgen, tar iyinli, kelte etip qırqılǵan aqshıl hám buyra shashlı bul qız muǵallimnen góre jas óspirim kishkene ǵana nárestege usaytuǵın edi.

Davıdov kóp waqtan beri mekteptiń bosaǵasın atlaǵan joq edi, al endi klass qapısınıń awzında shep qolındaǵı kúnge kúygen kepkasın qısıp turǵanda, onı bir túrli sezim biyledi. Tap usı minutları bayaǵı mektepke degen húrmeti menen balalıq

130

waqtınıń alıs jılları birden eske tsip ketkende payda bolǵan shiyrin júrek hallası onıń kókireginde oyanıp sala berdi...

Ol tartınıńqırap qapını ashtı da, tamaǵı qıshımasa da jótkirinip, muǵallim qızǵa áste ǵana:

-Kiriwge ruxsat etińiz! - dedi.

-Kirińiz, - degen jinishke qız dawısı esitildi.

Muǵallim qız Davıdovqa qaray burılıp, hayran qalıp qasın kótere bergende tanıy salıp qısınıńqırawı menen:

- Kirińiz - dedi.

Davıdov biyqolay túrde basın iyzedi.

-Sálem. Keshirersiz, men sizge azmaz kesent berdim, tek bir minutlıq... Men usı sońǵı klasstı da kóreǵoyayın dep edim mekteptiń remontı boyınsha júrmen. Azıraq kútip turıwıma da boladı.

Balalar orınlarınan túrgelip hár qaysısı hár jerden sálemge juwap qaytardı; Davıdovtıń qızǵa qaraǵanı sol mınaday dep oyladı: «Men bayaǵı qatal mektep iyelerindey bolıp kele qalıppandaǵı... Mınaw bolsa muǵallim qızdıń qorqıp qızarıp atırǵanı.Tap usı waqıtta kelip ne qılaman!»

Qız Davıdovtıń qasına keldi.

-Berman ótińiz, joldas Davıdov! Azıraqtan keyin men sabaqtı tawısaman. Otıra turıńız. Bolmasa Ivan Nikolaevichti shaqırıp keleyin be?

-Ol kim?

-Biziń mekteptiń baslıǵı Ivan Nikolaevich Shpın. Haw, siz onı bilmeysiz be?

-Bilemen. Mashaqatlanbay-aq qoyıńız, men irkile turarman. Siz oqıtıp bolaman degenshe men usı jerde bola tursam bola ma?

Qız Davıdovqa qarap turdı, onıń menen sóylesti biraq uyalǵanın hesh qanday toqtata almadı; Qız júdá qıylanıp qızardı, hátteki onıń palwan súyekleri de qızǵıltlanıp, al qulaqları birotala qıpqızıl bolıp ketti.

Davıdov áne tap usındayǵa shıdap tura almaytuǵın edi! Buǵan shıday almawınıń bir sebebi, qanday da bolmasın qızarǵan bir hayaldı kóre ǵoysa boldı, ne sebepten ekeni belgisiz, onıń ózi qızarıp sala beredi, áne usınnan burınǵıǵıdan da beter qısınıp, burınǵıdan da beter ózin qolaysız sezetuǵın edi.

Ol kishkene ǵana stoldıń qasındaǵı otırıńız dep kórsetken stulǵa barıp otırdı, al qız bolsa tereze betke taman barıp oqıwshılarǵa bólip-bólip dawıslap ayta basladı;

-Apam bizlerge awqat... Jazdıńızba, balalar? Aw-qat ta-yar-lay- dı. «Tayarlaydı»

degen sózden keyin tochka qoyıń. Taǵı qaytalayman...

Balar gápti ekinshi mártebe jazıp bolıp, qızıǵıwshılıq penen Davıdovqa qaradı. Ol murtın sıypap atırǵanday bolıp oyın retinde barmaqları menen ústingi erinin sıypadı da balalarǵa qarap kózin qısıp doslarsha ım qaqtı. Olar mıjırayısıp kúlip qoydı; olar menen bunıń arasında jaqsı qatnas dúzile baslaǵanday kórindi, biraq onıń arasında muǵallim qız qaytadan taǵı bir gápti ádettegidey sózlerdi buwınǵa ayırıp oqıy basladı, al balalar bolsa dápterlerine úńildi.

Klassta anda-sanda samallatılatuǵın jaydıń ishindegi sasıq iyistey iyis penen kúnniń hám shańnıń iyisi burqırap tur. Tap terezeniń aldında tıǵılıp turǵan siren hám akaciyalar hasla salqın samal jiberer emes. Samal menen japıraqlar shayqalıp, gidir-budır bolǵan edenge quyash nurları jılt-jılt etip túsip tur.

Davıdov oyın bir jerge jámlep mańlayın jıyrıp, bir nárselerdi oylap, esaplawǵa kiristi: «Edenniń jaman taxtaların awmastırıw ushın keminde eki kubometrdey qaraǵay taxta kerek. Aynanıń ramaları jaqsı eken, onıń eki qabatı da tap sol turısında barma, ya jokpa, biliw kerek eken. Bir yashik tereze shiyshesin satıp alsa boladı. Awıstırıp saqlap qoyǵan tereze shiyshesiniń bir japıraǵı da joq shıǵar, balalar sındıra bermesin dewge ol hesh múmkin emes nárse ǵoy, fakt! Pay qorǵasın reńli boyaw tabıla qoyǵanda jaqsı bolar edi aw, barlıq jaylardıń tóbelerin, ayna