Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

111

Al Davıdov óziniń burınǵı matroslıq sıpayılıǵına salıp, iyildi de, ókshesin tars ettirdi:

-Piyada barıwdın ne keregi bar, kempirler? Mına arba sizlir ushın ákelinip otır, minip barıń da ház etip shoqınıp qaytıń. Sizlerdi Ustin Mixaylovich aparıp qaytadı. Shoqınıw tamam bolǵansha sol jerde kútip turıp, xutorǵa ákelip taslar.

Hár bir minut oǵada qımbat, kempirlerdiń kelisimin kutip turıwdıń keregi joq edi! Davıdov olardıń qollarınan tartıp, úlken arbaǵa qaray júrdi. Atamanchukovtıń kempiri ólgenshe keyin sheginley berip edi, Ustin áste-aqırın ǵana húrmet etken túrde onıń artınan iyterdi. Óytip-búytip kempirlerdi arbaǵa mingizdi. Ustin dizgindi ońlap qolına alıp atırıp áste, áste bolǵanda da júdá áste:

-Shaytanday hiyleker ekenseń sen, Davıdov! - dedi.

Sonsha waqıttan beri ol birinshi ret baslıǵınıń familiyasın aytqanı.

Davıdov bunı ishten esapqa alıp qoydı da, mıyıq tartıp kúlip qoydı uyqısız túr hám bastan keshirgen tátárrikleri tásir etip, onı eriksiz túrde uyqı basayın dedi.

XIV BAP

-Pay bıyılǵı jılı pishenniń oǵırı pitik bolǵanın ay! Eger jawın búldirip ketpese, ıssı-jıl qurǵaqlıqta orıp bola qoysaq pishennen ishimiz túsedi! - dedi Agafon Dubcov Davıdovtıń bir jón sazlanǵan kabinetine kirip, sharshaǵan túrde hám ǵarrılarǵa tán ulı-pısıldı menen skameykaǵa barıp otırdı.

Jaylasıp otırıp bolǵannan keyin ǵana ol kún alıp ketken bas kiyimin qaptalına qoydı da, shıt kóyleginiń jeńi menen ıssıǵa qarawıtıp ketken bujır betinen aqqan terdi surtti. Davıdovqa hám onıń menen birge stolda otırǵan esapshıǵa, Yakov Lukichke qarap kúlimsiredi:

-Sálem, baslıq, sálem keńse tıshqanları!

-Dubcov diyxan kelipti ǵoy! - dep gúrk etti esapshı, - Mına otaǵasıǵa anıqlap qarap qoyıń, joldas Davıdov! Qaydan júrgen diyxansań sen, Agafon?

-Senińshe kim dep ediń? - Dubcov shorshınıp tigilip qaradı esapshıǵa.

-Basqa kim bolsań, ol bolıwıń múmkindaǵı, biraq diyxan emesseń.

-Solay da bolsa?

-Hátteki seniń kim ekenindi aytıw da qolaysız... Dubcovtıń qabaǵı úyilip, túnerip qoya berdi. Sonıń saldarınan burınnan qap-qara beti onnan beter qap-qara bolıp ketkendey boldı. Buǵan hesh qanday shıdap tura almay bılay dedi:

-Qáne, sen meniń menen oyındı qoy, senińshe kim ekenimdi jıldam ayt. Eger sózge túyilip qalǵan bolsań, onda jawırınıńa áste qoyıp jibereyin, sonnan soń dárhal ayta qoyasań!

-Haqıyqat cıgansań sen? - dedi esapshı anıqlap.

-Ol ne degeniń, men cıganman ba? Nege cıgan bolaman?

-Aytıp otıratuǵın hesh nársesi joq, áytewir.

-Burge de áytewir shaǵa bermeydi, bir nárseni oylay shaǵadı. Qáne sen mına meniń janıma tiyip, ne oylap aytıp otırǵanıńdı maǵan túsindir.

Esapshı kóz áynegin kózinen alıp, qálemi menen qulaǵınıń artın qasıdı.

-Seniń ashıwıń kelmesin, Agafon, sen meniń sózime túsinip al. Diyxan degen atızda isleydi ǵoy-a? Al cıganlar bolsa xutor aralap, tilenedi... qolayı kele qoysa urlıq qıladı... Sen de sonday: xutorǵa nege kelip otırsań? Urlıqqa kelip otırǵan joqsań ǵoy? Demek bir nárse tileneyin dep kelgenseń. Solay emes pe?

-Endi tilenip... qalpallıq penen gúbirlendi Dubcov. Ne, sizlerdi kórip keteyin dep keliwge bolmay ma maǵan? Áytewir keliwge bolmayma, ya bir jumıs penen keliwge bolmay ma? Sen maǵan qadaǵan etejaqsan ba, kóz áynekli tıshqan?

-Durısında da nege keldiń? - dep soradı kúlimsirep Davıdov.

Biraq Dubcov onıń sorawın esitpegendey boldı. Ol qarańǵılaw bolıp turǵan

112

ójireniń ishin kewil qoyıp sholıp shıqtı da qızǵanshaqlıq penen gúrsindi:

-Áne adamlar qanday dáwran súredi! Terezeleri jabıq, ójiresiniń ultanına salqın suw sebilgen: tınısh, qarańǵı, sap-salqın, bir shıbın joq, ıń etken súyir shıbınnıń dawısı esitilmeydi...

Al dalada bolsa, qayda azannan keshke shekem kún qaǵadı, kúndiz sona malday etip qıp-qızıl qanıńdı shıǵaradı, hár qıylı tentiregen shıbın tınıshıńdı alǵan qatınıńnan beter saǵan kelip jabısadı, al túnde bolsa súyri shıbın tınıshıńdı bermeydi. Súyri shıbın bolǵanda da qádimgi súyri shıbın bolsa eken - aw, káramat. Isenbeysiz inilerim hár qaysısı tap shımshıqqa jete qaba, al endi qanǵa toyǵan waqta onnan da úlken bolıp ketedi, shın aytıp otırman! Ol súyri shıbınnıń sıqılı bir túrli sarǵısh, áp-áshiy, tumsıǵı yarım súyemnen kem emes, ras uzın kamzoldıń arası menen tumsıǵın urıp jibergende, quday ursın, tap etińe tiyedi! Ushıwshı hár túrli bálelerden sonsha azap kórip, sonsha qan tógip júrmiz ǵoy, men saǵan aytayın, tap grajdanlıq urıstaǵıdan kem emes!

-Pay ótirikti sulqıytasań-aw sen, Agafon! - dep táslim qılıp kúlimsiredi Yakov Lukich. - Sen ótirik aytıwdan kóp uzamay SHukar atanı mına jerde qaldırıp keterseń.

-Ótirik aytıp ne qılayın? Sen ornıńnan qozǵalmay salqın jerde otırsań, atızǵa barıp kórseń bilesen, - dep gúrk etti Dubcov, biraq hiylelik penen súzilgen kózlerindegi kúlki ushqınları kóp waqıtqa shekem óshpedi.

Ol brigadadaǵı mútájlıqlar, awır miynetler tuwrasındaǵı óziniń ótirikke janı ashıǵansıp otırǵan áńgimesin ele de dawam ete jaq qiyalı bar edi, biraq Davıdov onı toqtatıp tasladı:

-Jetkilikli! Sen bul jerde túlkilik qılma, jılanba, hár jaqtı bir sholıp burma, tuwrılap ayt; nege keldiń? Járdem sorawǵa keldiń be?

-Ol shep bolmas edi...

-Nen kemis, jetim: ákeń be, ya anań ba?

-Oyın dálkekke sen zorsań, Davıdov, bizlerdi de jılap otırıp emes, kúlip otırıp dóretken:

-Ras sorap otırman: ne jetispeydi? Adamlar ma?

-Adamlar da jetispeydi. Sen óziń de kórdiń ǵoy, Ternovaya balka qıyamayındaǵı shópler degeniń mayday jumsaq, oraq mashinaların janbawırlarǵa, dińgeleklerge salıp atırǵanıń joq, al qol menen orıp júrgen oraqshıń joqtıń qasında. Sonday ot-shóptiń esheyin jerde shirip keteyin dep turǵanına janıń ashıydı!

-Múmkin ele saǵan birinshi brigadadan alsaq ta taǵı eki-úsh oraq mashinasın jiberermiz? - dep sınaǵanday bolıp soradı Davıdov.

Dubcov qapa bolıp awır gúrsindi de, qayǵılı túrde sın kózi menen Davıdovqa uzaq waqıt qarap turdı. Juwap beriwden irkilińkirep aqırǵı ret taǵı bir gúrsindi de bılay dedi:

-Oǵan qarsılıǵım joq. Ǵarrı qız qıysıq kúyewden de qashpaydı degen... Men solay túsinemen: biziń kolxozda jumıs artel tártibinde, hámmeniń paydası ushın islenedi, sonlıqtan da basqa brigadanıń beremen degen járdemin alıwdı men álle qanday bir kelispeytuǵın nárse dep esaplayman. Durıs pa?

-Sen durıs túsinip otırsań. Al endi bóten birewdiń atların jegip alıp eki sutkaǵa shekem oraq orıw kelispeytuǵın is emes pe?

-Qanday bóten atlar? - Dubcov dawısında shın mánisindegi tańlanıw sezilip tur edi - Davıdov kúlmey zorǵa kaldı.

-Tap bilmey turǵan shıǵarsań? Lyubishkinniń tórt atın jayılıp júrgen jerinen quwıp alıp ketken kim, bilmeyseń be? Biziń esapshı durıs aytadı: seniń cıganǵa qusaǵan bir ádetiń bar: tilengendi jaqsı kóresen, kisiniń atlarına emeshiń qurıydı da turadı.

Dubcov teris burılıp, jek kórgen túrde túpirip jiberdi.

-Solardı da at deydi-aw! Ol samqallardıń ózleri biziń brigadaǵa adasıp keldi ǵoy, olardı hesh kim urlap aydap kelgen joq, aytpaqshı, olar biziń kolxozǵa tiyisli bolsa,

113

qalay kisiniki boladı?

-Ol samqallardı dárriw nege úshinshi brigadaǵa berip jibermey, tap iyeleriniń ózleri kelip bosatıp alǵansha tutıp turdıń?

Dubcov shaqalaqlap kúlip jiberdi:

-Iyelerine bolayıq! Awılıńda jurgen atların eki sutkaǵa shekem izlep taba almaptı a! Sonday hám iye bola ma eken? Iye emes, kúye olar! Qoy endi, bul ótip ketken is, biz Lyubishkin menen kelistik, ótip ketkendi eske túsiriwdiń qájeti joq. Men bul jerge járdem sorap kelip otırǵanım joq, bir áhmiyetli is penen kelip otırman. Ayrıqsha áhmiyetli is bolmaǵanda oraqtan qolım jırılatuǵın ba edi? Eń bolmaǵanda hesh qanday járdemsiz-aq jónge túsirip, óz kúshimiz benen orıp shıǵamız. Al meni mına qartayǵan tıshqan Mixeich-esapshı dárriw cıgansań dep júr. Bunısın orınsız dep esaplayman! Biz júdá kerek bolıp qalǵanda ǵana, onda da tislene-tislene zorǵa járdem sorap keliwimiz múmkin, basqa waqta biziń hújdanımız barmaydı. Haw, mına biyshara Mixeichtiń ózi awıl xojalıǵında bir nársege túsine me eken? Ol schetı menen tuwıldı, sol schetı menen ólip ketedi. Sen, Davıdov. onı maǵan bir hápte berip tur. Onı ǵana lobogreykaǵa otırǵızıp, ózim atlar menen bolayın, áne sonnan soń oǵan qalay islewdi úyretemen! Haw axırı bul ómirinde onıń da hesh bolmasa kóz áynágine bir ret ter aqsın da!

Oyın-dálkek kem-kem ırasqa aylanıp, gegirdeklespege eteyin dep edi, biraq Davıdov asıǵıslıq penen soraw berip, onıń aldın aldı:

-Áhmiyetli is degeniń qanday is ol, Agafon?

-Ol is, qalay endi. Biz ózimiz ushın ol, álbette, áhmiyetli, biraq oǵan sizlerdiń qalay qaraytuǵınlıǵıńız bizlerge dım belgisiz... Qullası, men sizlerge sıya menen jazılǵan úsh arza ákelip otırman. Ózimizdiń esapshımızdan qurttay bir sıya qálem alıp, bul em dárini jıllı suwǵa eritip, arzamızdı jazıp aldıq.

Dubcovtıń bul «berseń jeymen, ursań ólemen»dep turǵan keypi ushın Davıdov oǵan qattı keyimekshi bolıp edi, biraq kewili awdarılıp:

-Qanday arza? - dep soradı.

Dubcov onıń sorawına kewil awdarmastan sózin dawam etti.

-Meniń oyımsha bul arzalardı Nagulnovqa alıp barıwım kerek edi, biraq ol úyinde joq, birinshi brigadada eken, sonlıqtan bul qaǵazlardı saǵan bere qoyayın dep oyladım. Arzalardı qaytıp áketiwge bolmaydı ǵoy?

-Arza ne tuwralı? - dep soradı shıdamsızlıq penen Davıdov.

Dubcovtıń shınlap qoya bergen júzinde jańaǵı kúle shıray beriwshiliktiń izi de qalǵan joq. Ol asıqpay-saspay tós qaltasınan súyekten islengen jartı taraǵın aldı da, ter menen jabısıp qalǵan shashların joqarı qarap taradı, áne sonnan soń ǵana boyın tutıp, ózine kelip, aytatuǵıń sózin jaqsılap oylanıp alıp bılay dedi;

- Bizler úshewimiz, buǵan qushtar bolıp júrgen úshewimiz eken, úshewimiz de partiyaǵa kirejaqpız. Ánekey bizler ózimizdiń Gremyachiy yacheykasınan bizlerdi bolshevikler partiyasına qabıl etiwin soraymız. Neshe túnler uzaq waqıt oylastıq, keńestik, óz-ara talasıp-tartıstıq, sóytip partiyaǵa kiriwdi bir awızdan maqul dep tawıp otırmız! Hár kúni keshte jatar aldında, maydanǵa shıǵıp ketip bir-birimizdiń anawımızdı-mınawımızdı aytıp kritikalaymız, solay da birewimiz birewimizdi partiyaǵa jaramlı dep tawıp otırmız, al endi bunı ózlerińiz qalay sheshseńiz solay sheshiń. Qasımdaǵılardıń birewi men aqlarǵa xızmet etip edim dey berdi, sonda men oǵan: «Sen aqlarǵa eriksiz túrde jay ásker bolıp bes ay xızmet ettiń, onnan keyin óz erkiń menen Qızıl Armiyaǵa ótip, bólimsheniń komandiri bolıp eki jıl xızmet islediń ǵoy, demek, qeyingi xızmetiń dáslepkini juwıp ketti, partiyaǵa jaraysań» - dedim. Ekinshisin sen, Davıdov, óziń qashshan bayaǵıda partiyaǵa kiriwge shaqırǵan qusaysań, biraq ol jeke menshigindegi ógizlerin qıymay baylanıwdıń sebebinen onnan qashıptı. Házir onıń ózi: «Kulaktıń qaldıqları mıltıqqa asılıp, eski turmıstı ornatpaqshı bolıp atırǵan bolsa, jekemenshikke baylanıw degen ne ózi, burın jeke

114

menshigimde bolǵan ógizlerimnen hám taǵı sondaylarımnan haq kókiregim menen birotola keshtim. Bunnan on jıl burınǵıday etip sovet vlastın kommunistler menen bir sapta turıp qorǵap qalıw ushın partiyaǵa jazılaman!» - dep otır. Meniń pikirim de sonday. Áne sonlıqtan bizler arza jazıp kelip otırmız. Rasın aytsam, hámmemizdiki birdey túsinikli jazılǵan emes solayda... - Dubcov shırp etip Mixeichka qıyalap qaradı da sóziniń keynin aldı, - bizler esapshı, xatshı bolayıq dep oqıǵan joqpızǵoy aqırı, solay da úykelegenimizdiń ishinde haq sózimizdi jazıp otırmız.

Dubcov dım úndemey qaldı, mańlayındaǵı quyılǵan terdi alaqanı menen taǵı bir ret sıpırdı da, shep jaǵına qıysayıńqırap, shalbarınıń oń qaltasınan gazetaǵa oralǵan arzalardı eplilik penen suwırıp aldı.

Bunın bári de kutilmegen jerden bolıp otırǵanlıqtan, ójireniń ishi siltidey tınǵan edi. Otırǵanlardıń birewi de ıń demedi, solayda olardıń hár qaysısı Dubcovtıń sózlerin ózinshe qabıl etti: esapshı jazıp otırǵan gezekli maǵlıwmatın qoyıp, ań-tańı shıǵıp, kóz áynegin mańlayınıń ústine kóterip qoydı, kirpigin qaqpastan hayran qalǵan túrde áziz kózlerin Dubcovtan ayırmay qarap tur: Yakov Lukich ashıwı kelip, tek jek kórip mıyıǵın tartıp otırǵanın jasıralmay burıldı, al Davıdov bolsa quwanıshlı kúlim menei jayray túsip, artına shalqayıp taslap jibergende, astındaǵı stul qattı qozǵalıp ayanıshlı túrde shayqıldadı.

-Bizlerdiń qaǵazlarımızdı qabıl etińiz, joldas Davıdov - Dubcov gazetanı ashıp irsek-tirsek úlken háripler menen jazılǵan jazıwı bar oqıwshı dápteriniń bir neshe betin alıp Davıdovqa berdi.

-Arzanı kim jazdı? - dep soradı Davıdov kúshli dawıs penen.

-Besxlebnov Kishkene, men hám Qondrat Maydannikov.

Davıdov arzalardı qabıl etip atırıp, biraz tásirlenińkirep bılay dedi:

-Bul, joldas Dubcov, sen hám joldas Maydannikov penen Besxlebnov ushın da, biz Gremyachiy partyacheykasınıń aǵzaları ushın da júdá ájayıp, úlken waqıya. Sizlerdiń arzalarıńızdı búgin Nagulnovqa beremen, al házir brigadaǵa qayta ber, jollaslarıńa arzalarıńızdı ekshembi kúni keshte ashıq partiya jıynalısında qaraytuǵınımızdı aytarsań. Jıynalıstı mektep jayında, keshki saat altıda baslaymız. Hesh qanday keshigip keliw degen bolmawı tiyis waktında keliń. Aytpaqshı, sen bundayǵa óziń de puxtasań ǵoy. Tústen baslap, atlardıń táwiriregin qosıń da, xutorǵa keliń. Taǵı da, jerdiń basında arbalardan basqa mingendey bir nárse bar ma?

-Brichka bar.

-Áne soǵan miniń de, xutorǵa keliń. Davıdov taǵı bir ret baladay bolıp jayıla kúldi. Sóytti de máddál Dubcovqa qarap kózin qıstı: Jıynalısqa kiyewdey bolıp sazlanıp kiyinip keliń! Bunday nárse degen, aǵayinlerim ómirinde bir ret gezlesedi. Aǵayinim bunıń ózi sonday waqıya... Bul shıraǵım, jaslıqtay: ómirinde jalǵız-aq keledi.

-Ol aytıwǵa sóz jetkere almasa kerek, apalaqlap, úndemey qaldı da birden kóterilip:

-Brichka túrine qaraǵanda kórikli me ózi? - dep soradı.

-Kórikli, tórt dóńgelekli. Onıń menen dáris tasıwǵa boladı da, biraq kúndiz adam minip juriw uyat, tek túnde qarańǵı da ǵana júriw múmkin Arba ańsaq-sańsaǵı shıǵıp ırım-jırım bolıp qalǵan, jası meniń menen qatar shıǵar dep oylayman. Kondrat Maydannikov biziń xutordıń kazakları onı Moskvanıń janında bayaǵı Napoleonnan tartip alıp qalǵan eken deydi...

-Bolmaydı, - dedi keskin túrde Davıdov, - sizlerge ressorlı arba menen SHukar ǵarrını jiberemen. Bunday waqıya ómirinde bir ret gezlesedi dep otırman ǵoy.

Ol janınday jaqsı kórip, ózi isengen adamlarınıń partiyaǵa kiriwin barınsha saltanatlıraq etip ótkergisi keldi. Sonlıqtan bul ardaqlı kúndi jasandırıp jibere alatuǵın taǵı ne bar eken dep oylandı.

-Ekshembige shekem mektepti sıbap aqlap tap jańa salınǵan mekteptey etip qoyıw

115

kerek - dedi aqırında, ol alaǵadalıq penen Ostrovnovqa qarap.

-Dógereklerin tazalap, maydanshasına, sharbaǵınıń ishine qum sebiw kerek. Esitip tursańba, Lukich? Ishindegi partalardı, edendi jaqsılap súrtip, tóbesin juwıp, hawasın tazalap, qullasımurınǵa suqqanday qılıp koyıń!

-Eger adam kóp bolıp, barlıǵı mektepke de sıymasa ne qılamız? - dep soradı Yakov Lukich.

-Klub salǵanımızda qanday jaqsı bolar edi!- dep oyǵa ketip juwap beriwdiń ornına qıyal súrip áste gúbirlenip qoydı Davıdov. Biraq dárriw-aq qıyal súrgenin qoyıp: - Mayda balalardı jıynalısqa kirgizbeń, sonda hámmesi jayǵasadı. Qalay bolǵanda da bári bir mektepti, qádimgi, qanday desem bolar, bayramdaǵıday desem be, shıraylı túrge keltirip qoyıw kerek!

-Minezleme berip usınıwshılarımızdı ne qılamız? Biziń ómirimiz ushın kim qol qoyar eken?

-dep soradı Dubcov keterden aldın.

Davıdov onıń qolın qattı qısıp mıyıq tartıp kúldi:

-Sen minezleme berip usınıwshılar dep otırsań ba? Tabılıp qaladı! Búgin keshte sizlerge minezleme jazamız, fakt! Al jolıń bolsın. Barlıq oraqshılarǵa bizlerden sálem ayt, olarǵa saydaǵı pishenler orılmay kóbirek quwrap ketpesin dey gór. Ekinshi brigadaǵa isene bersek bola ma?

-Bizlerge barlıq waqıtta isene ber, Davıdov, - Dubcov ózine tán emes shıntlıq penen juwap berip, iyildi de, shıǵıp ketti.

** *

Ekinshi kúni azanda erte Davıdovtı jaydıń iyesi oyattı:

- Tur jigit, saǵan sawash maydanınan atlı xabarshı kelip tur. Albay-jalbası shıǵıp, tayaq jegen Ustin Bespalıy jadaǵa atqa minip úshinshi brigadadan keldi... Jaydıń iyesi awzı qulaǵına jetkenshe ırjıyıp kúldi, biraq Davıdov uyqılı-oyaw onıń ne dep otırǵanın túsinbedi. Jumbarjaqlanıp qalǵan kópshiginen basın azıraq kóterip, mıńǵırlap itibarsızıq penen:

-Ne kerek? - dep soradı.

-Ólgenshe tayaq jegen bir shabarman kelip tur deymen, járdem sorap kelip tursa kerek...

Davıdov onıń ne aytıp otırǵanının mánisnne zorǵa degende barıp túsinip, shaqqan-shaqqan kiyine basladı. Dálizge barıp túni menen tursa da jaǵdaysız jıpjıllı bolıp turǵan suw menen betin shala-púla juwdı da, esiktiń aldına shıqtı.

Tómengi tekshede bir qolında dizgini, ekinshi qolın shabıstan haplıǵıp kelgen jas baytalshaǵa qarap siltep Ustin Rıkalin tur. Ústindegi kún alıp ketken shıt kók keyleginin kóp jeri tap etegine jetkenshe parra-parrası shıǵıp jırtılıp, iynine zorǵa ilinip tur, sol jaq shekesi iyeginin astına shekem qara talaǵı shıǵıp ketipti, shep kózi qızarıp isken, al oń jaqtaǵı kózi elerip ashıw menen jaltıldaydı.

-Seni qay jerde búytip talap júr? - dep birden sorap qoya berdi Davıdov esik aldındaǵı minberden túse bergende, hátteki sálemlesiwdi de umıtıp.

-Talaw, joldas Davıdov. Talaw, tartıp alıw bul, awa! - dep qırıldap baqırdı Ustin. - Haw, iyttiń perzentleri bolmasańlar, bul ne qılǵanlarıń, a? Tur-r deymen saǵan, ǵarǵıs atqır! - Ustin ayaǵın basıp ala jazlaǵan atına qarap qáhárlenip taǵı qolın siltep qoydı.

-Túsiniklirek etip ayt, - dedi Davıdov.

-Túsiniklirek etip aytatuǵın hesh nársesi joq, qońsı deydi-aw, qabıssın bul jatıp isherler! Sen jaqsı kórerme ediń sondaydı! Mına biziń tubyanlı qońsılarımız, awzına qum quyılǵırlar, búgin túnde Kalinov Muyeshke urılarday jasırınıp kelip, pishen gúdsheklerimizdiń otızdan kóbisin alıp ketipti. Tań atqannan keyin qarasam keshigińkirep qalǵan eki arbasına biziń ózimizdiń, qádimgi

116

ózimizdiń pishenlerimizdi júklep atır, dógeregi qırman taqır balıp, bir gúdshek te kózge túspeydi! Atqa ushıp minip olardıń qasına shawıp bardım. «Bul ne qılıp atırsız, ońbaǵanlar?! Biziń pishenlerimizdi arbańızǵa júklewge kim ruxsat etti?» dedim, Al olardıń ishinen maǵan jaqın arbadaǵı birewi-kúledi, way ońbaǵan:

«Sizlerdiki edi - endi bizlerdiki boldı. Birewdiń jerindegi pishenlerdi ormań» - deydi. Birewdiń jerindegisi qalay? Kózińdi ashıp qara, shegara aǵash qayda turǵanın kóziń kórmey me?» Ol maǵan! Sen óziń ashıńqıra kózińdi, aǵash artında tur ǵoy; Bul jer burınnan biziki, tuban jeri. Orıp bergenińiz ushın alla ráhim etsin» - deydi. Ha solay ma? Shegaraǵa qaqqan aǵashlar menen gázzaplıq qılıp tursan ba? Ras, men onı ayaǵınan súyrep arbadan túsirdim de, óz jerin birewdiń jeri menen aljastırmay, kózi anıǵıraq kersin dep, mańlayınıń ortasına shontıq qolım menen birdi taslap jiberdim... Kelistirip turıp berip jibergenimde, ol ushıp tústi, taban tirep tura almadı. Áne sol waqta qalǵan úshewi juwırıp keldi. Taǵı birewin tumsıǵı menen jer tiretip edim daǵı biraq onnan arjaǵına waqıt bolmadı, óytkeni olar meni tórtewlep ketti. Haw, aqırı jalǵız adam tórtewine tótepki beriwi mumkin be? Biziń adamlar tóbeleske kelemen degenshe olar meni paskadaǵı máyektey etip ǵojalaǵımdı shıǵarıp tasladı, kóylegimdi de kelistirip parra-parra qıldı, naǵız haramılar degen solar emespe? Endi men hayalıma qalay kórinemen? Ursa ursın, oǵan sózim joq, al endi jaǵaǵa jabısıp, kóylekti nege jırtadı? Bul ne dártke jaraydı endi? Ogorodtaǵı qaraqshıǵa jumsawǵa, bunday alba-julbanı kiyiwge qaraqshı da uyaladı, qızlarǵa lenta qılıń dep jırtıp beriwge, qızlar onı taqpaydı, lenta bolatuǵın material emes... Usı tubyanlı kazaklardan birewi dalada maǵan jekpe-jek bir ushırassa bolar! Tap mendey bolıp ol da hayalına ǵojalaǵı shıǵıp qaytıp baradı!

Davıdov Ustindi qushaqlap kulip jiberdi:

-Partıń shıǵa bermey-aq qoysın, kóylek degen hesh nárse emes, toyǵa shekem etińniń kógi de ketedi.

-Seniń úyleniw toyına shekem be? - dedi Ustin shaǵıp sóylep.

-Xutordaǵı birinshi toyǵa shekem. Men ele hesh kimdi ayttırǵanım joq. Saǵan ekshembi kúni aǵańnıń ne degeni esińde bar ma? «Urısqaq qorazdın kekili bárhá dal qaraǵanda».

Davıdov mıyıq tartıp kúldi de, ishinen: «Bul ne degen ájayıp nárse, Ustin janım, sen ózińniń menshigińdegi, pishen ushın emes, kolxozdıń pisheni ushın tóbeleske urınıp júrseń. Bul júdá súysinerli nárse ǵoy!» - dep oyladı.

Biraq Ustin ókpelep teris burıldı:

-Sen, Davıdov, kúleseń, meniń bolsa barlıq qabırǵalarım shıtırlap tur. Kúlip qutılayın deme, onnan da atıńa min de Tubyanskiyge barın pishendi qaytarıp al. Bizler mına eki arbanı alıp qaldıq, ad túnde qanshasın tasıp aldı dep otırsań? Urlıq qılǵanı ushın biziń pishenimizdi xutorǵa ózleri ákelip bersin, áne sol dúrıs boladı.

-Ol qan-qan bolıp jenshilip, gúpshektey isken erinlerin zorǵa qozǵap mıyıq berdi: - kórerseń, pishendi tek qatınları ǵana alıp kiyatır, kazakları qonaqqa keliwden qorqadı. urlıq qılıwǵa gileń kazakları ǵana kelip edi. Sonday jaqsı qayırqom jigitleri jıynalıp kelgen, tap tórtewi birden meni mushqa tutqan waqta, hátteki meniń júregim loǵıp kete berdi. Jarılıp óle ǵoy, hasla jerge túsirmes, qulatpas! Biziń adamlar juwırıp kelgenshe meni qoldan qolǵa ótkerip urdı. Men de ózimniń shontıq qolımdı ayap qalǵanım joq, biraq kúsh atańdı tıńlamaydı ǵoy.

Ustin taǵı bir ret mıyıq tartıp kúlmekshi bolıp kórip edi, biraq tek beti jıyırıldı da, kúle almay, qolın siltedi:

-Sen, joldas Davıdov biziń Lyubishkindi kórgenińde kúlkiden ishek-sileń qatar edi: gá bizlerdiń dógeregimizdi aynalıp juwıradı, gá diywaldan endi sekireyin dep turǵan kópektey bolıp júresine shoń qayadı, barqıraǵan dawısı menen» «Jastańlar, jigitler, olardı! Urıń, men olardı bilemen, olar tayaqqa shıdamlı!» - dep baqırınadı da, biraq ózin tutıp tóbeleske aralasar emes. Biziń Osetrov aǵa bolsa shır-pırı shıǵıp

117

oǵan: «Haw sen, isek-aw, bizlerge kómeklessońo! Ya arqańda shıyqanıń bar ma?!» - deydi. Lyubishkin oǵan: «Járdemlese almayman, men axırı partiya aǵzasıman ǵoy, onnan qalsa brigadirmen! Jastańlar olardı, men eplep shıdap turarman!» - dep juwap beredi. Ózi dógeregimizdi aynalıp juwırıp júr gá, júresine shońkayıp otıradı, shıdamay tisin qıshırlatadı...

Waqıttı bosqa jiberiwdiń ne qájeti bar, qáne tezirek awqatlanıp al oǵan shekem men saǵan bir at tawıp ertlep bereyin, onnan keyin brigidaǵa ekewimiz birge ketermiz. Ǵarrılar maǵan senisiz qarańdı kórsetiwshi bolma degen edi. Bizlerdiń óz pishenimizdi jalańqaya jatıp isherlerge jiberejaq jaǵdayımız joq!

Tubyanskiyge ketiw haqqındaǵı másele sheshildi dep esapladı da, Ustin baytaldı esiktiń oń jaqlawına baylap, ózi keńseniń sharbaǵına kirdi. «Polyanicaǵa barıw kerek,

- dep oyladı Davıdov. - Eger pishendi sonıń ruxsatı menen alǵan bolsa, onıń menen jánjeldiń bolatuǵını sózsiz. Ol da eshektey ójet, ne qılamız, qalay bolǵanda da barıw kerek».

Davıdov miytini shıqqan bir tislem nandı shaynap ǵawzan - ǵuwzań etip bir sarqım sútti asıǵıp ishkeni de sol, ústinde taza kóylegi, burınǵıǵa qaraǵanda shıyraǵıraq Ustin Nagulnovtıń bazın minip esik aldına jetip kelgenin kórdi.

XV BAP

Olar raykomǵa barǵanda ǵana bir-biri menen barlıǵı bolıp bir neshe ret ushırasqan bolsa da, birin-biri kóbinese sırttan esitiw arqalı kóbirek tanıytuǵın edi. Soǵan qaramastan Dnepropetrovskiydegi metallurgiya zavodlarınıń birewiniń burınǵı tokarı, jigirma bes mıńshı, házirgi tubyanskiyli «Krasnıy luch» kolxozınıń baslıǵı Nikifor Polyanica kolxoz keńsesinde Davıdovtı eski tanısınday etip qabıl aldı:

- Ha-a-a, qımbatlı joldas Davıdov! Baltıqlı moryak! Barlıq jaǵınan artta qalıp qoyǵan bul biziń kolxozǵa qaydan kelip qaldıń? Bılay ótip, otırıń, qádirli qonaǵımız bolasız!

Polyanicanıń sepkilli jalpaq júzinde ótirikten shaytanlıq qılıq mıyıq tartqan kúlki jaynap kórinedi, kishkene qara kózleri júzeki jıllı júzilik penen jılmańlap tur. Bul ushırasıwdaǵı hádden tıs quwanısh Davıdovtı qáweterlendireyin dedi de, ol salqın ǵana sálemlesip, jaqınlap stolǵa barıp otırdı, asıqpay-saspay jay-paraxat dógeregine qarap ta aldı.

Davıdovqa kolxoz baslıǵınıń kabineti bir túrli ersi bolıp kórindi: keń ójireniń ishine sarı qızǵılt reńge boyalǵan aǵash sheleklerge hám gúzelerge ósirilgen shań basqan gúller kóplep qoyılǵan: olardıń aralarında aǵashtan iyip islengen stullar menen aralasıp kir-kir taburetkalar tur, kirer jerde túlep, tot basqan serppeleri sırtqa shıǵıp, ápsheri kelispey qalǵan bir divan tur: ójireniń diywallarına «Niva» kartinkaları hám Rustıń Kievtegi shoqınıwın, Sevastopol qamalın, Shipkadaǵı sawashtı, 1904-jılǵı. Lyaoyan túbinde bolǵan urısta yapon piyada áskerleriniń atakasın súwretleytuǵın hám bahalı litografiyalıq súwretler guj-guj bolıp jabıstırılǵan.

Baslıq otırǵan stoldıń ústinde Stalinniń sarǵayıp ketken portreti iliwli tur, al onıń qarsısındaǵı diywalda Morozovtıń jip fabrikasınıń shıbın qonıp alabajaǵın shıǵarǵan reklamalı súwreti. Súwrette jerden oyıp alǵanday bir toreador ústine qızǵısh kurtqa kiyip qutırınǵan ógizdiń shaqına bir qolı menen sabaqtan islengen ilmek taslap bos qolı menen tikke shapshıǵan haywandı kúsh penen uslap tur, al basqa birewi ońataysız túrde qılıshına súyenip tur. Toreadordıń ayaǵınıń astında jartısı jazdırılǵan úlken bir aq túte sabaq jatır, oǵan jabıstırılǵan qaǵazda № 40 degen jazıw ap-anıq bolıp kórinip atır.

Kabinettiń kórinisin aq qańıltırdan jol-jol naǵıslar oyılǵan múyeshtegi ulken arsha tolıqtırıp tur. Onı durısında da Polyanica kúymeytuǵın shkaf ornına paydalanatuǵın bolsa kerek: onda eń kerekli dokumentlerdiń saqlanatuǵınlıǵın

119

otırǵanınnıń qaysı pishen ekenin qaydan bileyin. Kalinov Múyeshte, bilmeymen, jańılıstıńlar ma, ya bilip isledińler me, biziń jerdiń pishenin orıp jiberipsiz. Biz bul pishendi tolıq zakonǵa súyendirip alıp otırmız. Túsinikli me, dostım?

-Joq, jalǵan dos, túsinbedim. Siziń ózlerińizdiń pisheniniz bolatuǵın bolsa, nege urılarday bolıp túnde alıp ketesiz?

-Bul brigadirdiń jumısı. Túnde jumıs islew mallar ushın da, adamlar ushın da qolaylı, salqın, múmkin, sonıń ushın túnde tasıp alǵan shıǵar. Ne, sizler túnde jumıs islemeysiz be? Biykar islemeydi ekensiz! Túnde, ásirese aydıń jırıǵında jumıs islew túste ıssı da islewden ádewir jeńil boladı.

Davıdov mırs etip kúldi:

-Házir túnde ay tas qarańǵı ǵoy, fakt!

-Bileseń be, túnde de qasıǵıńdı awzıńnan basqa jaqqa jibermeyseń.

-Ásirese qasıǵına basqanıń sháwlesi ilense...

-Onıńdı qoysańa, dostım! Esińde bolsın, seniń mına gúdikli tiydirmeń

«Krasnıy luch» kolxozınıń hadal, haqıyqat sanalı kolxozshılarınıń, kolxoz baslıǵı meniń de namısıma qattı tiyip tur. Qalay oylasań, olay oyla, biraq bizler, esińde bolsın, urı emespiz, miynetkeshpiz!

Davıdovtın kózleri shatnap sala berip edi, biraq ol ózin ele de tutıp bılay dedi:

-Sen, jalǵan dos, bunday kópirme sózińdi toqtat, qáne onnan da isti is qusatıp sóyleseyik. Kalinov Múyeshtegi saydın eki tárepine bıyıl báhárde úsh shegara aǵashtın kóterilip kómilgeni saǵan belgili me? Onı kóterip kómgen seniń hadal kolxozshılarıń shegaranı anadaydan salıp biziń keminde tórt-bes gektar jerimizdi qıpsırıp otır. Bul saǵan belgili me?

-Dostım! Onı qayaqtan aytıp otırsań? Esińde bolsın. Seniń gúmánshıllıǵıń hesh kanday gúnásı joq adamlardıń namısına qattı tiyip tur...

-Usı bılshıldıń menen quyrıq taslawın jetkilikli boldı endi, - dep eriksiz túrde qanı qızıp Polyanicanıń sózin bóldi Davıdov. - Sen meni aldap jiberetuǵın birew dep oylaysań ba? Seniń menen birew raslap sóylesip otır, al sen bolsań pıshıqtıshqan oynaǵanday qılıp namısıma tiyip tur dep quyrıq taslaysań. Men usı jaqqa kiyatırıp Kalinov Múyeshke ózim barıp kolxozshılardıń maǵan aytqanların ıraspaótirikpe eken dep tekserip kerdim: pishen urlanǵan, shegera aǵash kóshirilgen, fakt! Bul faktten sen hesh qayda da qashıp qutıla almaysań.

-Men ózimdi bir jaqqa qashıp qutılaman dep otırǵanım joq. Mine men. Usla, qáne, meni qurı qolıń menen, biraq... Uslawdan burın qolıńa qara may jaǵıp al! Uqshatıp jaq, dostım, qolıńa qara maydı, bolmasa, esińde bolsın, qolıńnan balıqtay jılısıp shıǵıp ketemen...

-Tubyanskiylilerdiń bul islep otırǵanı tartıp alıw degen sóz, bunıń ushın, Polyanica, sen juwap bereseń!

-Ho, dostım, ol shegara aǵashtı keshirdińiz degenindi ele dálillewiń kerek. Bul, dostım, seniń tiykarsız aytıp otırǵan jalań. Pishenińe belgi salıp qoyǵanıń joq.

-Qasqır en salınǵan qoydı da tartadı.

Polyanica biliner-bilinbes etip mıyıq tarttı da, biraq hay áttegene degendey etip basın shayqadı:

-Hey, ay-ay! Bizdi kasqırǵa da teńep atırǵanındı qara! Ne deseń, sol de daǵı biraq aǵashlardı qandayda birew qoparıp alıp basqa jerge kóshiripti degenińe isenbeymen.

-Sen inanbasań, óziń barıp kór. Haw aqırı belgilerdiń burınǵı ornı qalǵan ba? Qalǵan! Ol jerdiń topıraǵı da bos, shóbiniń de boyı kishkene, dóńgelek nárseniń ornınıń belgileri de tap alaqanǵa qoyǵanday bolıp kórinip atır, fakt! Al buǵan ne dey seń? Qáleseń, ekewmiz barıp kórip keleyik. Qayılmısań? Joq, joldas Polyanica, sen mennen qashıp qutıla almaysań! Qáne ne qılasań, baramız ba?

Davıdov juwabın kútip shılımın shegip tura berdi, sol bayaǵı mıyıq tartqan kúlkisin buzbay Polyanica da úndemey tur. Ishi gúlge tolı bul ójireniń ishi ıssı edi.

120

Bir qálipte ızıń salǵan shıbınlar terezeniń gúńgirt aynasına ushıp kelip urıp atır. Fikustıń kók jıltır awır kesik japıraqlarınıń arasınan Davıdov jası jetpey kóbirek semirip ketken bolsa da, ele sulıw, ele ústinde qısqa jeńli túnde kiyetuǵın kóylek penen góne yubkanı qosa kiygen jas kelinshekti kórdi. Ol alaqanı menen kózin kúnnen tasalap kósheniń uzınına állene bir jaqqa qarap tur edi, qápelimde birden shaqqanlasıp, jaǵımsız shıńǵırǵan dawıs penen qattı dawısladı:

- Fenka, tandırıń shıqqır, quw buzawdı! Sıyırdıń óristen kelgenin kórmeyseń

be?

Polyanica da iynine shekem jalańash; semizshik kelinshektiń ap-appaq qolına, oramalınıń astınan shıǵıp, samal menen jelkildep turǵan jumsaq sarı shashına terezeden qaradı da, negedur ernin qımıp gúrsinip qoydı.

-Bul jerde keńseniń sipsekeshi turadı, tazalıqtı tártipke salıp júr. Hayal - jaman emes ta, biraq sharbaya, hesh sharbayashılıǵın qoydıra almadım... Meniń atızǵa barıwımnıń keregi joq, Davıdov. Sen barıp kórgen bolsań, sonıń ózi jetkilikli. Men saǵan pishendi qaytarıp birmeymen dedim be, bermeymen, áńgimeniń toq eteri áne sol! Bul dawlı másele: bul jerde jer belgilew degenniń bolıp ótkenine bes jıl boldı, tubyanlılar menen gremyachiylilerdiń arasındaǵı bul tartıstı ekewimiz sheshe almaymız.

-Olay bolsa, kim sheshiw kerek?

-Rayonlıq shólkemler.

-Meyli, men seniń bunıńa kelisim bereyin. Al endi jer talası bul turǵan gáp, biraq pishenlerimizdi qaytıp beriń. Onı orǵan bizler, pishen bizlerdiki bolıwı kerek.

Polyanica óziniń kóz qarası boyınsha keregi joq bolıp kóringen áńgimeni tuwarıwdı oylasa kerek. Ol endi kúlimsiregendi qoydı. Stol ústine qalay bolsa solay qoyılǵan oń qolınıń barmaqları áste qozǵalıstı da, ásten túyilip bas barmaǵın eki barmaǵınıń arasınan shıǵardı. Onı kózi menen nusqap Polyanica bilmeymen - dep óziniń Ukrain tilinde ersili-qarsılı:

-Kórip tursań ba, ne mınaw? Bul - má saǵan. Áne saǵan meniń beretuǵın juwabım sol! Xosh kórgenshe, meniń jumıs islewim kerek. Saw bol! - dedi.

Davıdov mırs etip kúldi:

-Qarap tursam, sen óziń bir tamasha shataq adam ekenseń. Ne, sóz jetkere almaysań ba, tap abıraysız qatın qusap maǵan barmaǵıńdı uyat etip kórseteseń? Bul, aǵayinim, dálil bola almaydı! Ne qılamız, usı az-kem pishen ushın ústimnen prokurorǵa arız et dep otırsań ba?

-Kimge arız etseń soǵan arız et, meyliń! Qále prokurorǵa, qále raykomǵa arız et, biraq pishendi de, jerdi de qaytıp bermeymen, esińde bolsın, - dep juwap berdi Polyanica qaytadan rus tilinde sóylep.

Endi sóylesetuǵın hesh nárse qalǵan joq edi, sonlıqtan Davıdov ornınan túrgeldi de, oylanǵan túrde Polyanicaǵa qaradı.

-Men saǵan qarap, joldas Polyanica, júdá hayran qalıp otırman: sen, rabochiy, bolshevik, qalayınsha demniń arasında, ól dep mayda menshikshilikke túsip ketkenseń. Sen dáslep kulaklıq saltanatqa maqtanıp bul ójireniń sırtqı kerinisin saqlap qaldım dep atır ediń, menińshe onıń sırtqı kerinisin emes, al ishki mánisin de saqlap otır ekenseń, fakt! Sen óziń de yarım jıl ishinde sol keyipke túsipseń! Eger bunnan jigirma jıl burın tuwılǵan bolǵanıń da, sennen haqıyqat barıp turǵan kulaktıń ózi kelip shıqqan bolar edi, men saǵan aytıp otırman!

Polyanica iynin qısıp, jıyırılǵan qabaq terisiniń arasınan kózlerin sıǵırayttı.

-Mennen kulak shıǵarma edi, shıqpas pa edi, bilmedim, al endi seniń bar ǵoy, Davıdov, esińde tut, tap poptıń ózi bolmaǵan menen, shirkewdiń aqsaqalı bolıp shıǵıwıńa gumán etpes edim.