Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

92

tıǵıp taslaymız. Bul oyın nárse emes. Al jata beriń! Men azanda kelip xabar alaman.

Ol ekinshi qulıptı keńseniń sırtqı qapısına urdı da, esik aldında kútip turǵan Nagulnovqa bılay dedi - onıń dawısınan ótinish bilinip turdı:

-Makar, men bulardı úsh sutkadan artıq tutıp tura almayman. Óziń bil, biraq usınnan Davıdov bile qoysa, - ekewimizdiń de mańlayımız qurısın!

-Bilmeydi. Atlardı ornına aparıp qoy, sonnan soń waqıtsha tutqınlarǵa jegendey bir nárse aparıp bererseń. Al, raxmet men úyge kettim...

... Joq, qulan atqan tań qarańǵılıǵında Gremyamyachiy Logtıń jansız tar kósheleri boylap júrip kiyatırǵan bul bayaǵı sımbatı, kelisken ǵoshshaq jigit Makar Nagulnov emes edi... Ol azıraq iymeyeyin degen, úlken keń alaqanın waqtı-waqtı kókireginiń shep tárepine basıp, basın tómen salıp múlgip adım atıp kiyatır...

** *

Nagulnov Davıdovtıń kózine túsip qalmaw ushın kúndizgi kúnleri oraqta ótkerip, tek túnde ǵana xutorǵa qaytatuǵın edi. Ekinshi kúni kesh qurın buqqı taslawǵa túserden aldında ol Razmyotnovqa kelip:

-Meni Davıdov izlemedi me? - dep soradı.

-Joq, izlegen joq. Men ózim de onı derlik kórgenim joq. Eki kúnnen beri japtıń kópirin dúzetip atırmız, qılatuǵın isimniń bolǵanı kópirde bolıw, tutqınǵa alınǵan qatınlardı juwırıp barıp kórip qaytıw.

-Olar qalay?

-Keshe túnde Lushka júdá qutırdı! Esikke jaqınlaǵanım sol-aytpaǵan nársesi joq. Nálet jawǵır qatın tap más kazaktan beter awızına kelgenin aytıp sóginedi! Onday sózlerdi qaydan úyrengenligin bilmeymen! Zorǵa toqtattım. Házir tınıshlanayın dedi. Jılap atır.

-Jılasa jılasın. Kóp uzamay gúm boladı.

-Timoshka kózge tuspes, - dep gúdiksindi Razmetnov.

-Keledi! - dep Nagulnov mushı menen dizesine urıp jiberdi, neshe tún uyqısız júrgenlikten isken kózleri jarq etip ketti, - Oǵan Lushkadan qutılıw qayda? Keledi.

... Timofey de keldi. Saqlanıp júrgenligin esinen shıǵarıp, ol úshinshi kúni túngi saat ekiler shamasında sheten tutpanıń ótkelindi kórinip qaldı. Onı xutorǵa qızǵanshaqlıǵı aydap keldi me, ashlıq aydap keldi me, belgisiz.

Múmkin ekewi de aralas shıǵar, áytewir shıdam bere almay kelip qalıptı.

Ol jap betten shıqqan soqpaq penen jırtqısh haywanday bolıp sılt etpesten, ayaǵın ǵaz-ǵaz basıp kiyatır edi. Makar onıń ayaǵınıń astındaǵı kesektiń qıtırlısın da, quwraq boyan shaqasınıń shıtırlısın da esitken joq. Bes adımday jerde aldına qaray áste ǵana enterilgen adamnıń qarası qápelimde kórinip ketken waqıtta ol ańsızda dir ete qaldı.

Oń qolında mıltıǵı, Timofey qozǵalmastan bar ıqlası menen tıń tıńlap tur edi. Makar demin almastan zıǵırdıń arasında jata berdi. Júregi azǵana waqıt ústi-ústine urdı da, keyin bir qálipine tústi, solayda awzınıń ishi uwday bolıp, nárse hól qalmaǵan edi.

Jap betten jılqıshınıń shıńǵırǵan dawısı esitiledi. Xutordıń uzaǵıraqtaǵı shetinde sıyır móńireydi. Japtıń arǵı jaǵındaǵı pishenlikte bódene shırıldap ústi-ústine sayraydı.

Makarǵa atıwǵa júdá ońay edi: Timofey gewdesin ońǵa taman burıńqırap, shep qabırǵasın tutıp bar ıqlası menen bir nársege ele qulaǵın turip tur.

Makar shep qolına shıǵanaǵın búgip nagannıń tutesin qoydı. Sırmaǵınıń jeńi shıq penen suw-suw bolıp qalǵan edi. Makar azıraq waqıt toqtap turdı. Joq, Nagulnov bir aqmaq kulaklarday bolıp bildirmey dushpanına oq jumsaytuǵın adam emes! Sonlıqtan ol sol turǵan qáddin ózgertpesten:

93

- Ólimge betińdi beri qarat, sur jılan! - dep baqırdı.

Tap tramplin kóterip taslaǵanday bolıp Timofey aldına qaray bir shetke sekirdi de, mıltıǵına asıldı, biraq Makar shaqqanlıq qıldı. Silbirlengen jım-jırtlıq ishinde nagannıń onsha qattı emes, uyań dawısı esitildi.

Makarǵa Timofey qolınan mıltıǵı túsip, dizesin búgip áste-aqırın shal ortasına qulaǵanday kórindi. Ol Timofeydiń júre-júre tas bolıp qalǵan soqpaqtıń ústine jelkesinen gúrs etip qattı tiygen dawısın esitti.

Makar taǵı on bes mnnuttay ornınan qıymıldamay jattı. Bir qatınǵa toparlasıp barıwǵa bolmaydı ǵoy, bálkim, onıń dosları japtıń qasında jasırınıp kútip qalǵan shıǵar? - dep oyladı, ol barınsha qulaǵın turip. Biraq dógerek tilsiz jım-jırt edi. Oq atılǵannan keyin tınıshlanǵan jılqıshı taǵı qaytan abaylap, bólip-bólip shıńǵırıp qoyadı. Tań sarǵayıp atıp kiyatır. Kók aspannıń túslik bet shetindegi qızǵısh jer ulǵayıp qulashın jayadı. Japtıń arǵı jaǵındaǵı qızıl tallardıń shaqaları da kem-kem kórinip kiyatır. - Makar orınnan turıp Timofeydiń qasına keldi. Ol oń qolın jayıp qalay bolsa solay shal ortasına jatır edi. Onıń shegireygen, biraq ele jaynap atırǵan kózleri baqırayıp atır. Olar, bul óli kózler, sónip baratırǵan emeski juldızlarǵa da tómengi ernegi áste ǵana gúmistey dónip tóbede tarqalıp baratırǵan qońır bultlarǵa da, móldir siyrek duman qaplaǵan kók aspanǵa da qarap tilsiz suysinip, máz-mayram bolıp atırǵanday.

Makar ólikke etiginiń basın tiygizip, áste:

- He, gezip-gezip bolǵanıń ba, gezende? - dep soradı.

Ólse de xoshirey edi, bul qatınlardıń erke áshirepisi. Bir tutam qara shashı kún tiymegen taptaza, appaq mańlayına túsip atır, tolıqtan kelgen júzindegi jeńil qızǵısh ele ketpegen jumsaq qara murt penen jabılǵan dombay joqarǵı erni azıraq kóterilip, jıltıraǵan tisleri kórinip atır, barlıǵı bolıp azǵana kún ǵana Lushkanı shorpıldatıp súygen kórkem erinlerinde mıyıq tartqan kúlkiniń ushqını jasırınıp tur. «Degen menen semirip ketken ekenseń, jigit», - dep oyladı Makar.

Ólikti elewsiz kózden ótkerip atırıp Makar ózi lip sharshawdan basqa ya jańaǵı ashıwdı bólip, ya kewil jámlegen bolıp hesh nárseni sezbedi. Uzaq kún, kóp jıl dawamında onıń tınıshın alǵan bir waqıtları onıń qanın qızdırıp, ashıwın keltirip, qızǵantıp, ishin ashıtqan nárselerdiń barlıǵı Timofeydiń keliwi menen artına qaramastan kózden ǵayıp bolıp umıtıldı.

Ol mıltıqtı jerden alıp, jerkenishli túrde murnın jıyırıp, qaltaların tintip kerdi, kamzolınıń shep jaqtaǵı qaltasında onıń qolına gidir-budır bolǵan «limon» - granata tiydi, al oń jaqtaǵı qaltasında mıltıq patronlarınıń tórt oboymasınan basqa hesh nárse joq eken. Timofeydiń qasında hesh qanday dokumenti kerinbedi.

Keterden aldın Makar aqırǵı iret kóz taslap, onıń ústindegi naǵıslı kóyleginiń jańa juwılǵanın, sarǵısh kók reńli shalbarınıń dizesi páp-pákize etip torlanǵanın abayladı. Hayal adam torlaǵan bolıwı itimal. «Seni júdá qasterlep baqqanǵa qusaydı» dep pushayman jegen túrde oylap qoydı Makar ótkelge zordan-zorǵa ayaǵın salıp atırıp.

Júdá erte bolıwına qaramastan Razmyotnov Makardı esik aldında kútip aldı, onıń qolındaǵı mıltıqtı, patronlardı hám granatanı alıp, kewli tolǵan túrde bılay dedi:

-Demek, uzınına saldıń ba? Batır jigit edi, hesh nárseden qorıqpaytuǵın edi... Men seniń naganıńnıń dawısın esitip túrgelip kiyinip turǵanım. Sen betke qaray juwıra qoyayın dep edim, sen óziń kiyatır ekenseń. Boyım jep-jeńil bolıp qoya berdi.

-Maǵan awıl sovettiń keńsesiniń giltin ber, - dep soradı Makar.

Razmyotnov ne ekenligin oylap bilse de:

-Lushkanı shıǵarıp jibere jaqsań ba? - dedi.

-Awa.

-Biykar qılasań!

-Sestińdi shıǵarma, - dedi Makar uyań dawıs penen. - Kalay degen menen de men ol jaramas qatındı jaqsı kóremen...

94

Ol giltti alıp, dım undemesten burıldı da etigin súyrep basıp awıl sovettiń keńsesi betke qaray ketti.

* * *

Qarańǵı dálizdiń ishinde Makar kulıptın awzın dárriw taba qoymadı. Ójireniń qapısın ashıp, ol áste dawıs penen:

- Lukerya! Azǵana shıǵıp ket, - dep dawısladı. Múyeshte sabannıń shıtırlaǵan sesti esitildi.

Lushka dım úndemesten esikke kelip turdı da, erinsheklik penen basındaǵı aq oramalın dúzetip qoydı.

- Esik aldına shıq. - Makar shetke shıǵıp oǵan jol berdi.

Lushka esik aldında qolın artına salıp, dım úndemesten jaqlawǵa súyenip turdı. Súyenish izledime? Dım úndemey kútip tura berdi, ol da Andrey Razmyotnov qusap túni menen uyıqlamay tań aldında uyań shıqqan oqtın dawısın esitken edi. Lushka, bálkim, házir Makar oǵan ne tuwralı xabar beretuǵınlıǵın pámlese kerek. Júzi quwarıp, gúńgirt tartıp shuńireygen qurǵaq kózlerinde Makarǵa tanıs emes bir jańa nárse sezilip tur edi.

-Men Timofeydi óltirdim, - dedi Makar onıń jábir kórgen qara kózlerine tuwra tigilip. Ol Lushkanıń hayran qalǵanday demde eki sutkanıń ishinde nazlı júzine isenimli túrde ornasıp alǵan ǵayrı ájimlerge kewlin awdardı. - Házir úyińe barıp anaw-mınawlarıńdı bir tuyinshikke túyip al da, xutordan birotola ket, bolmasa jaqsılıq kórmeyseń... Seni sudlaydı.

Lushka dım úndemey tur. Makar hawlıǵıp, qaltasınan bir nárseni izley berdi. Sonnan keyin barıp alaqanı menen jıyırılıp kóp waqıttan beri juwılmay kirden sorı shıǵıp ketken naǵıslı qol sharshısın oǵan uzattı.

-Bul seniki. Mennen ketkenińde qalǵan edi... Má, endi onıń maǵan keregi joq...

Lushka sup-suwıq barmaqları menen qol sharshını alıp jıyırılıp qalǵan kóyleginiń jeńine tıqtı. Makar solıǵın basıp:

- Xoshlasqıń kelse bar, siziń qoranıń ótkeliniń arǵı jaǵında jatır, - dedi. Olar endigiden bılay birin-biri ómirde kórmeytuǵın bolıp tarqastı. Makar esik aldındaǵı teksheden tómen túsip baratırıp áytewir ǵana basın iyzep qoydı da, al Lushka bolsa oǵan kóz jiberip biraz qarap turǵannan keyin tákabbır basın tómen iydi. Bálkim olardıń ómirindegi aqırǵı iret ushırasıwında bárqulla qatal hám adam jaqtırmaytuǵın kisi oǵan basqasha bolıp kóringen shıǵar? Kim biledi...

XII BAP

Ashıq shıjǵırǵan kúnler qurıǵan oypatlardaǵı pishenlerdiń jetilisiwin tezletti, aqırında oraqqa Gremyachiy kolxozınıń keyingi úshinshi brigadası da kiristi. Bul brigidanıń oraqshıları pishen orıwǵa juma kúni azanda júrip ketken edi. Al shembi kúni keshqurın Davıdovtıń jayına Nagulnov keldi. Ol sońǵı kúnleri qartayıp qalǵanday bolıp búkireygen edi, saqalları ósip ketken, kelgennen keyin uzaq waqıtqa shekem dım úndemedi. Onıń qara túk basqan alqımınıń astında Davıdov birinshi iret qırawdan aq qırpıqlardı kórip qaldı.

On minutqa shekem ya úy iyesi bolıp, ya qonaq bolıp ıń dep awızın ashpastan shılım shegiw menen bola berdi, olardıń hesh qaysısı sol waqıttıń ishinde birinshi bolıp sóz baslaǵısı kelmedi. Solay da keterden aldın Nagulnov:

-Lyubishkinniń barlıq adamları oraqqa shıǵıp ketkenge qusap edi, sen tekserip kórgen joqsań ba?

-Kim bólip shıǵarılǵan bolsa, sol oraqqa ketken. Sonda ne?

-Sen erteń azan menen onıń brigadasına barıp, jumıslarınıń qalay ekenligin

95

kórseń bolar edi.

-Ketkeni sol, tekseriwge kirisemiz be? Ele erte emes pe? Erteń ekshembi.

-Ekshembi bolsa ne?

Nagulnovtıń qurǵaq erinlerinde zorǵa sezilerliktey kúlkiniń ushqınları kórinip ketti:

-Onıń brigadasındaǵı adamlardıń bári derlik shirkewdiń márgiyasına duwshar bolǵan, quda jolına túsken qurbanlar, ayrıqsha - yubka kiygenleri sonday. Ketiwge ketti de, biraq barǵan menen bayram kún hesh nárse de islemeydi! Qarap tur, qatınlardıń ishinen birewleri Tubyansk shirkewine qaray tartsa da mennen kórme, jumıs bolsa qalıp baratır, hawa rayı da pánt beriwi múmkin, áne sonnan keyin pishenniń ornına iyittiń astına tóseytuǵın samtıqqa iye bolıp qalatuǵınımız turǵan gáp.

-Meyli onda, men azan men erte barıp tekserip kóreyin. Hesh qanday jumıstı taslap ketiwge jol qoymayman! Eskertkeniń ushın raxmet. Sen nege tek ǵana Lyubishkinniń brigadasındaǵılardıń bári shetinen qudanıń jolına tusken qurbanlar dep otırsań?

-Bunday báleler basqa brigadalarda da jetkilikli, biraq úshinshi brigadada olar kóbirek tabıladı.

-Túsinikli. Erteń sen ne qılmaqshısan? Múmkin, birinshige de barıp kelerseń? Nagulnov nemquraydı túrde juwap qaytardı

-Hesh jaqqa da barmayman, bir neshe kún úyde bolaman. Dım ayaq-qolım sal bolıp tur. Tap súyrep taslaǵandayman...

Gremyachiy yacheykasında dala jumısı kúnleri hár bir kommunist atızda bolıwı tiyis degen nárse ádet bolıp ketken edi. Ádette ol jaqqa raykomnan kórsetpe almastan burın-aq atlanıp ketedi. Bul ret Nagulnovtıń brigadalardıń birewinde bolıwı zárúr edi, biraq Davıdov joldasınıń ishki sezimlerin jaqsı túsingenlikten bılay dedi:

-Meyli, Makar, onda úyińde qala ber. Usılay etkenimiz jaqsı da bolar: anaw-mınaw jaǵdaylar ushın xutorda basshılardıń birewi bolǵanı da maqul ǵoy.

Keyingi gápti Davıdov Makarǵa óziniń rehimi kelip turǵanlıǵın ashıqtan-ashıq bildirgisi kelmegenliginen aytqan edi. Nagulnov ta tap sol nárse ushın ǵana kelgendey bolıp, xoshlaspastan shıǵıp ketti.

Biraq azdan keyin qaytadan jayǵa kirip ayıplı túrde mırsıldap kúldi:

-Meniń esim tesik qaltanıń túbindey bolıp ketken, hátteki seniń menen xoshlasıwdı da umıtıp baratırman. Lyubishkinnen qaytqannan keyin úyge kelip ol jerdegi quda jolına túskenlerdiń qalay jasap atırǵanı, kózleri qayda qaraytuǵınlıǵı tuwralı aytıp bererseń: atlardıń ayaǵınıń astınama eken, ya Tubyansk shirkewiniń basındaǵı krestkeme eken. Sen sol shoqınǵan májgúnlerge túsindirip ayt. Iysa tek áyyemgi adamlarǵa ǵana asharshılıq jılı, onda da sonsha jıllardıń ishinde bir iret aspannan untaq jarma jawdırǵan, al endi ol kazaklarǵa qısqa ot-shóp tayarlap bermeydi, oǵan isenip júrmey-aq qoysın! Qullası ol jerge barıp dinge qarsı úgitnásiyattı tolıq júrgizerseń. Onday jaǵdayda ne aytıw kerek ekenligin óziń de bileseń ǵoy. Seniń menen birge kete almaytuǵınım bolıp tur, bolmasa men saǵan dinge qarsı jumısta kóp payda keltirer edim. Men, álbette, onsha onday kúshli orator emespen dá, solay da, aǵayinim, mushım kerek bolıp qalǵanda hár qanday diskussiyaǵa jaraydı! Bir iret basıp jibersem, maǵan qarsılasatuǵın adam qarsılasa almay qaladı, sebebi tik turıp qarsılassań bir gáp, sulap atırǵanda onda qanday qarsılasıwlar bolıwı múmkin? Jıǵılıp jatırıp, kórsetken qarsılıq esapqa alınbaydı.

Nagulnov birden shaqqanlasıp, kewilli tásir payda bolǵan kózleri jaynap usınıs etti:

-Qáne, Sema, men de seniń menen birge barıp qaytayın! Qatınlar menen diniy túsinbewshilik máselesi boyınsha talasıp tartısıp qala qoyǵanıńda, meniń saǵan júdá keregim bolıp qalar! Sen biziń hayallardı bilesenǵoy bayaǵı iret shoqıp-shoqıp óltire almay qalǵan bolsa, endigi sapar sózsiz óltiredi. Al men bar jerde, saǵan hesh gáp

96

bolmaydı! Men bul shaytanlar menen qalay sóylesiwdi bilemen!

Kúlip jiberiwin bar kúshi menen toqtatıp Davıdov shoshınıp ketken túrde qolın siltedi:

-Joǵ-á, joǵ-á! Olay demese! Maǵan seniń hesh qanday kómegińniń keregi joq, ózim dádimal aytıp shıǵaman! Bálkim, ele qurı qorqıp júrgende shıǵarsań? Kolxozlasıwdıń dáslepki aylarındaǵıǵa qaraǵanda xalıq házir ádewir ańı kireyin dedi, fakt! Al sen bolsań, Makar, onı bayaǵı qálipke salıp júrseń, bul da fakt!

-Óziń bil, barıwıma da, barmawıma da boladı. Bálkim, keregim bolıp qalar dep barsam bara qoyayın degen edim, sen bunday menmensigen batır bolsań - óziń basqar da, óziń qoy.

-Makar, seniń kewilińe kelmesin, - dedi kelisim bergen túrde Davıdov. - Biraq sennen diniy úrip-ádetlerge qarsı gúresetuǵın jaqsı gúressheń kelip shıqpaydı eken, bul másele ústinde isti birotola tebiwiń múmkin, tepkende de, kelistireseń!

-Bul másele boyınsha men seniń menen gegirdekleskim kelmeydi, - dedi salqın túrde Nagulnov. - Biraq abaylı bol, waq dep júrme! Sen keshegi jekemenshikshilerdiń awzın ańlıwǵa úyrenip qalǵansań, al men bolsam olardı ózimniń partizanlıq hújdanımnıń talabına bola úgitlep kiyatırman. Al men kettim. Saw bol!

Olar kóp waqıtqa shekem bir-birin kórmeytuǵınday qushaqlasıp, erkeklershe qattı qol qısıstı. Nagulnovtıń qolı tastay qap-qattı, sup-suwıq edi, al jańa ǵana masayrap turǵan kózlerinde ashıp taslanbaǵan sırlı bir ashınıw qaytadan payda boldı. «Oǵan házir ańsat bolıp turǵan joq»... - dep oyladı Davıdov ózindegi birden rehimi kelgen sezimdi kúsh penen basıp.

Esiktiń zulpınan uslap Nagulnov Davıdovqa burıldı, biraq kózi Dazıdovta emes, al basqa bir tárepte edi, sóylegen waqıtında dawısında jeńil bir qırıldı seziledi.

-Meniń bayaǵı qatınım, seniń jorań xutordan bir jaqlarǵa shıǵınıp ketti.

Esitippe ediń?

Lushkanıń Gremyachiy Log penen bawır basıp, esinen shıqpastay bolıp qalǵan jerleri menen bunnan bir neshe kún burın-aq birotala xosh aytısqanınan ele xabarı joq Davıdov ań-tań bolıp isenbey bılay dedi:

-Múmkin emes! Ol dokumentsiz qayda baradı? Timofey tuwralı gáp-sóz basılsın dep apasınıkinde kútip jatırǵan shıǵar. Durısında da házir oǵan xalıqtıń betine qaraw qolaysız ǵoy. Timofey menen qılǵan isi kelisiksiz bolıp shıqtı onıń.

Makar mırs etip kúlip: «Seniń menen, meniń menen onıń isi kelisiklilew bolıp shıǵıppa edi?» demekshi edi, biraq onı qoyıp bılay dedi...

-Pasportı qolında, xutordan shárshembi kúni shıǵıp ketti, men saǵan ırasın aytıp otırman. Tań atar atpastan úlken jolda ketip baratırǵanın ózim kórdim - qolında úlken túyinshigi bar, kiyim-kenshegi bolsa kerek, dóńniń basında xutorǵa azıraq qarap turdı da, kózden ǵayıp boldı, albaslı basqır! Apasınan: Lukerya qayda ketti dep sorastırıp kórip edim, biraq ol hesh nárse de bilmeydi eken. Lukerya oǵan basımnıń awǵan jaǵına qaray ketip baratırman degen qusaydı. Bar bolǵanı sol. Bul náletiy buzıqtın ómiri kelip-kelip usılay boldı...

Davıdov úndemedi. Makardıń aldında burınǵı uyalıp, óziń qolaysız sezip jurgen sezimi onıń boyın jańa kúsh penen qaytadan biylep aldı. Biyparıwa qaraǵanday bolıp bul da bir jaqlarǵa kóz jiberip turǵan bolıp, áste:

-Jolı bolsın! Onı hesh kim ayamaydı, - dedi.

-Ol ómiri tuwıp birewdiń ayawına mútáj bolǵan joq edi, biraq ıshqı máselesi boyınsha Timoshka bizler ekewimizdi de mına jerge qaldırıp ketti, aǵayinim. Bul seniń aytıwıń boyınsha, fakt! Haw sen nege murnıńdı jıyırasań? Jaqpay ma? Aǵayinim bul ńárseniń maǵan da jaǵatuǵın jeri joq. Ílaj qansha, shınlıqtı jasıra almaysań! Lukeryanı seniń menen meniń qoldan shıǵarıp alıwımız hesh nárse emes. Sebebi ne? Sebebi sol, ol shaytannıń shaytanı, qatın emes. Áne ol

sonday qatın. Sen onı dúnya júzi revolyuciyası ushın janı ashıdı dep oylaysań ba? Ómirde de janı

97

ashımaydı. Kolxozıńnıń da, sovxozınıńda sovet húkimetiniń ózi de oǵan bir atım nasıbaydın da keregi joq! Oǵan tek qıdırıspanı qurıp, az islep, kóbirek quyrıq tawlasa bolǵanı, onıń partiyasız barlıq programmasınıń bolǵanı áne sol! Bunday qatındı qasıńda saqlaytuǵın bolsań qolıńa qara may jaǵıp, yubkasına asılıp alıp kózińdi tarsa jumıp, dúnyadaǵı barlıq nárseden gúderińdi úzip júre beriwiń kerek. Men solay oylayman eger sál qalǵıp kettiń bar ǵoy, ol tap jılannıń qabıǵınan suwırılıp shıqqanınday bolıp, yubkasınan suwırılıp shıǵadı da, anadan tuwǵanday tırjalanash qıdırıspasına qaray zıp beredi. Qudaydıń qarǵısına ushıraǵan Lukerya degeniń áne sonday! Sonlıqtan da ol Timoshkaǵa barıp jabısıp alǵan. Timoshka qolında garmonı xutorda háptelep sandalıp júretuǵın edi. Meniń jayımdı dógereklep aylanıp ótetuǵın edi, áne sol waqta Lushka biysharanıń qaltıratpası tutıp meniń úyden shıǵıp ketiwime asıǵatuǵın edi. Biz seniń menen sol zıp berdi qatındı qalay tutıp turalatúǵın edik? Sol dep revolyuciya menen kúndelikli sovetlik jumıslarımızdı taslap ketemiz be? Pul jıynap garmon satıp alıwımız kerek pe? Haqıyqat nabıt bolıw degen sóz! Nabıt bolıw hám burjuaziyaǵa azǵınıp ketiw degen sóz! Joq, onıń ózi birinshi gezek shaqaǵa úsh iret asılıp ólse de, biraq sol ońbaǵan qatın ushın biz ekewimiz, Sema ózimizdiń partiyalıq ideyaıllıǵımızdan bas tartıwshı bolmayıq.

Nagulnov qaytadan shaqqanlasıp boyın tikledi. Júzine qızǵısh endi. Ol esiktiń jaqlawına súyenip turıp, shılımın oradı da eki-úsh ret qattı-qattı ishine tartqannan keyin sabırlılıq penen áste, geyde sıbırlanıp bılay dedi:

-Írasın aytsam, Semen, uzınına túsip atırǵan Timoshkanı kórip meniń bul bayaǵı hayalım baqırıp jılarma dep qorıqqan edim... Joq! Apasınıń aytıwına qaraǵanda, ol jılamastan, baqırmastan qasına barıptı da saqqa júginip áste ǵana: «Meniń suńqarım, maǵan qarap ushıp kiyatırıp ájelińe jolıqtıń... Seni ólimnen alıp qala almaǵanım ushın meni keshir» - depti. Onnan keyin basınan oramalın alıp, taraǵın suwırıp alıptı da, Timoshkanıń shashın taraptı hám oylanıńqırap erninen súyipti de ketip qalıptı. Sol ketisten artına bir de qaramaptı!

Azıraq dawam etken tınıspadan keyin Makar taǵı qattı-qattı sóyley basladı. Onıń qırıldańqıraǵan dawısında Davıdov qápelimde takappırlıqtın emeski iyisin sezip qaldı:

-Onıń xoshlasqanınıń bolǵanı áne sol bolǵan. Qalay, oǵada ájayıp nárse emes pe?

Náletiy qatınnıń júregi júdá tas eken! Al men kettim, saw bol!

- Makar sonıń ushın kelgen eken daǵı. Davıdov onı sharbaqtıń esigine shekem shıǵarıp saldı da, shala qarańǵı ójiresine kelip, sheshinbesten tósekke boyın tasladı. Ol hesh nárse tuwralı esine túsirmesten, oylamastan, tezirek uyqılap qalıp hámmesin umıtqısı keldi. Biraq uyqısı kelmedi.

Ol óziniń oysızlıǵına, itibarsızlıq qılıp Lushka menen baylanısıp alǵanlıǵına ishinen bir neshe ret sógindi. Haw aqırı olar arasında súyispenshiliktiń tırnaqtay da belgisi joq edi ǵoy. Qápelimde Timofey payda bolıp, Lushka oylamastan Davıdovtan qol úzdi de, qaytadan Timofeydiń moynına asılıp, súygen adamınıń jılawın tartıp óte ketti. Birinshi súygen adamınıń esten shıqpaytuǵını ras qusaydı... Bir sóz aytpastan, xoshlaspastan xutordan shıǵıp ketipti. Durısında onı ne qılsın? Ol ózine qımbatlı óli adamı menen xoshlasqan, bunda Davıdovtıń ne jumısı bar? Hámme nerseniń óz ornı boladı. Lushka menen aralarında bolıp ótken bul waqıya mısalı tolıq jazılmay shala qalǵan xat penen birdey, Onnan basqa hesh nárse emes!

Davıdov kelte káttiń ústinde arı awdarıldı - beri awdarıldı, ıńırandı, eki ret turıp shılım shegip aldı, sóytip tań aldında ǵana uyqıǵa ketti. Kelte uyqı onıń boyın jeńiltken joq! Ol qattı más bolǵannan keyingi awırlıq penen ornınan turdı, shóllep, bası shıdam bermey awıradı, awzınıń ishi kewip qalǵan, hár waq-hár waq júregi alıp ta ketedi. Óldim azarda dizesine minip ol uzaq waqıt etigin qıdırdı. Káttiń astına, stoldın astına qolın sozıp sermelekledi, ishinde hesh nársesi joq quwraǵan

98

ójireniń múyeshlerine ań-tańı shıǵıp qarap turdı. Sóytip boyın tiklep etiginiń ayaǵında ekenligine kózi túskende ǵana qırıldap bılayınsha sıbırladı.

- Bolarıń bolǵan eken, matros. Qutlıqlayman! Bunnan arǵı jaǵında baratuǵın jer joq, fakt! Náletiy Lushka! Xutordan shıǵıp ketkenine tórt sutka bolsada, ele esimnen ketpeydi...

Ol qudıqtıń qasına kelip bel buwarına shekem sheshindi de, janıp terlep turǵan jawırınına muzday suwdı quyıp jiberdi, ahaladı, ıńırandı, basıp suwladı. Kóp uzamay boyın azıraq jeńil sezdi de kolxozdıń atxanasına qaray júrip ketti.

XIII BAP

Aradan bir saattay ótkende ol úshinshi brigadaǵa jaqınlap qalǵan edi, uzaqtan-aq brigadada kelisiksiz awhallardı bayqap qaldı: oraq mashinalarınıń jartısınan kóbi qarap tur, shiderlengen atlar maydanda ana jerde birewi, mına je de birewi otlap júr, shabılǵan pishenlerdi jıynap júrgen hesh kim joq, kózge kóriner jerge shekem jıynalǵan hesh nárse kórinbeydi.

Brigadanıń qosınıń janında uzınına jayıp taslanǵan alashanıń ústinde altı kazak soqtanıń basa-basın qurıp atır, jetinshisi-jırtılǵan sharıǵın jamap otır, segizinshisi-jumbarshaqlanıp kalǵan kir-kir brezent plashqa betin basıp budkanıń artqı dóngeleginiń qaptalındaǵı kólenkede ház etip uyqılap atır. Davıdovtı kórgennen keyin oyınshılar zorǵa degende ornınan turdı, shıǵanaǵına súyenip jambaslap jatqan birewi turmadı, jańaǵı utılǵanına ishi ashıp otırsa kerek, qolındaǵı soqtasın awır oylanǵan túrde áste-aqırın shawıp-shawıp aralastırıp otır.

Ashıwı kelgenlikten sup-surı shıǵıp ketken Davıdov oyınshılardıń qasına táp berip jaqınlap bardı da, julqınıp shıqqan dawısı menen;

-Bwl ne, jumıs pa? Nege shóp shappay otırsız? Lyubishkin qayda? - dedi.

-Búgin ekshembi ǵoy, - dep meyilsizlik penen gúnk etti oyınshılardıń birewi.

-Hawa rayı sizlerdi kútip tura ma?! Usıńnan jawın jawıp qalsa ne qılasız!?

Davıdov atın birden artına burıp jiberip edi, atı ısırılıp alashanıń ústine shıǵıp ketti de, ayaǵınıń astındaǵı bunday kórmegen nársesinen úrkip, aldıńǵı ayaqların aspanǵa kóterip bir shetke anaday jerge ózin attı. Davıdov zángiden ayaǵı shıǵıp kete jazlap qattı eńterilip jıǵılayın dep edi, biraq zorǵa erge asılıp jıǵılmay qaldı. Ol artına shirenip attıń jılawın tarttı da bir orında tıpırshılap tepsinip turǵan atın eplep-seplep meńgerip alıp, qattı dawısı menen taǵı baqırdı:

-Lyubishkin qayda deymen?!

-Ol ha anaw dóń bette shóp shawıp júr, soldan ekinshi at qosqan kosilka. Haw sen nege shawqım sala bereseń, baslıq! Dawısıńa abaylı bol, qırıldap qalarsań... dedi shaǵıp sóylep sepkil betli jumalaq júzliden kelgen aqshıl qasları bir-birine qosılıp ketken kelte boylı, ádewirge barǵan kazak Ustin Rıkalin.

-Nege islemey otırıpsızlar?! Men hámmeńizden sorap otırman! - Davıdov hetteki qáhári kelip baqırǵanlıqtan demi tıǵılıp buwlıǵıp qaldı.

Azıraq waqıtqa sozılǵan samsazlıqtan keyin Davıdov penen xutorda qońsı otırǵan awırıwlawdan kelgen juwas Aleksandr Nechaev juwap berdi:

-At aydaytuǵın hesh kim joq, otırǵanımız sol, Qatınlar menen qızlar shirkewge ketip qaldı, awa, al bizler bolsaq qos jaqpay máslikti qurıp atırmız. Biz ol qarǵın tiygirlerge barmay-aq qoyıń dedik, biraq olar qulaq ta aspadı. Bılayınsha aytqanda hesh qanday tutıp tura almadıq. Olay jalındıq, bılay jalındıq, sózge isene ber, joldas Davıdov, qoydıra almadıq.

-Al isene qoyayın, sizler erkekler nege islemey otırıpsızlar? - dep azıraq pásine túsip, solay da ele de baqırıńqırap sóyledi Davıdov

-At tınıshlanar emes, ayaǵın búgip setemlenip, qulaǵın tikireytedi, terisiniń

99

astındaǵı qaltıratpa jılt-jılt etip dirildeydi. Davıdov attıń dizginin qattı tartıp toqtatıp, onıń jipektey jıltıraǵan, jıllı jalın sıypawı menen shıdamlı túrde ne dep juwap berer eken dep kútip turdı, biraq bul ret tınıspa uzaqqa sozıla berdi...

-Taǵı bári bir isleytuǵın adam joq. Qatınlar joq dep otırman ǵoy, - dep nemquraydı túrde tonqıldadı Nechaev basqalarına qaranıp, solardıń qollawın kútip.

-Isleytuǵın adam joǵı qalay? Sizler jumıs islemey otırǵan bul jerde segiz adamsız. Segizińiz tórt kosilkanı iske qospas pa edińiz? Kosar edińiz! Sizler bolsańız soqta oynap otırsız. Men sizlerden kolxoz isine usılay etip qaraydı dep kútken joq edim. Oylamaǵan edim, fakt!

-Sen ne dep oylap ediń? Sen bizlerdi adam emes, al kúsh kólik dep pe ediń? - dep qızıp seyledi Ustin.

-Sonıń menen ne demekshiseń?

-Rabochiylardıń dem alatuǵın kúni bar emespe?

-Bar, biraq zavodlar ekshembi kúnleri jumıssız toqtap qalmaydı, cexlardaǵı rabochiylar mına sizlerdey bolıp soqta oyınǵa kirispeydi. Túsindiń be?

-Ol jerde ekshembi kúnleri basqa smena jumısqa túsetuǵın shıǵar, bizler bolsaq bul jerde quday ǵarǵaǵandaymız; Dúyshembiden baslap shembige shekem qamıtqa kirip alasań, ol ekshembi kúni de moynıńnan túspeydi, bul qanday tártip ózi? Sovet húkimeti solay et dep otır ma? Ol miynet etetuǵın adamlardıń arasında alaǵula bolmasın dep otır, sizler bolsańız zańdı buzıp, ózlerinizdiń paydanızǵa qaray burasız da júresiz.

-Ne dep bılshıldap otırsań? Ne dep bılshıldap otırsań sen óziń? - dedi túrshigip Davıdov. - Men kolxozdıń barlıq malları menen sizlerdiń sıyırlarıńızdı qısqa otshóp penen támiyin ete jaqpan. Túsinikli me? Sonda sol-meniń paydam ba? Meniń jeke paydam ba? Sen óziń ne dep sandıraqlap otırsań, bıjıq?! Ustin jek kórgen turde qolın siltedi:

-Sizlerge uaqtında plan orınlasańız bolǵanı, basqası ne bolsa sol bolsın. Biziń mallar tusine enip te shıqpaydı! Men seniń usı aytqanlarına isene ǵoysam ba eken. Báhárge salım stanicadan Voyskovoyǵa tuxım tasıldı, sonda ne degen ógiz jaramay jolda ólip qaldı? Ol esapqa alınbaydı! Sen bul jerge kelip aldamaqshı bolasań!

-Voyskovoy kolxozınıń ógizleriniń jolda ólip qalǵanlıǵınıń sebebi saǵan qusaǵan ishkernelerdiń ǵálleni kómip taslaǵanınan. Kolxozǵa kirerin kirdińiz biraq, ǵálleni tıǵıp tasladıńız. Qayaqtan alsa da egiw kerek emes pe? Áne sonlıqtan sonsha qıyır jolǵa tuxım tasıwǵa ógizlerdi quwıwǵa tuwra keldi, ógizlerdiń ólgeni sol, fakt! Usınıń hámmesinen seniń xabarıń joq shıǵar?

-Sizlerge plan orınlasańız bolǵanı, sonlıqtan ot-shóp máselesinde shır-pırıń shıǵa beredi - dedi qasarısıp gúńkildedi Ustin.

-Sen ne dep otırsań, bul pishenlerdi men ózim jeymen be? Men hámmeniń paydası ushın shırlap júrmen ǵoy! Bul jerde plannıń qanday qatnası bar? - dep Davıdov shıdamay baqırıp jiberdi.

-Sen baqırma, baslıq, meni baqırıp qorqıta almaysań, men artilleriyada xızmet qılǵanman. Al meyli, sen hámmeniń paydası ushın shırlap júrgen bola ǵoy, sonda adamlardıń súyegine mıń tayaq urıp nege kúni-tuni jumıs isle dep májbúrley bereseń? Áne plan sonda! Sen rayonnıń basshılarına jaranǵıń keledi, rayonlıq basshılar kraydıń basshılarına, al bizler bolsaq sizler ushın qırılıp-joyılıwımız kerek. Sen xalıq hesh nárseni kórmeydi dep oylaysań ba? Sen xalıqtı soqır dep oylaysań ba? Xalıq kóredi, biraq sizlerdey jaramsaqlardan qutıla almaydı! Máselen, seni ya saǵan qusaǵan taǵı birewlerdi bizler ornınan alıp taslay alamız ba? Ala almaymız! Mine sen oyıńa kelgen bolmaǵan nárselerdi islep otırsań, al Moskva bolsa-uzaq, Moskva sizlerdiń qanday nárselerdi shıǵarıp otırǵanıńızdan xabarı joq...

Davıdovqa Nagulnovtıń boljaǵanına qarama-qarsı qatınlar menen emes, al basqalar menen shayqasıwǵa tuwra keldi. Biraq bunnan másele jeńillespedi.

100

Kazaklardıń úrpeyisip dım úndemey turıwınan Davıdov baqırıspadan hesh nárse pitpeytuǵınlıǵın, kerisinshe jumısqa zálel keletuǵınlıǵın túsindi. Endi shıdamlılıq qılıp eń isenimli qural bolǵan isendiriw jolı menen háreket etiw kerek boldı. Ustinniń túnergen júzine kewilin awdarıp Davıdov kewlin jeńilirek sezgen halda: «Makardı alıp kelmegenim táwir bolǵan eken! Tumsıqqa taslaspa áne sonda bolar edi» dep oylandı.

Qalayda waqıt tawıp Ustin hám onı quwatlawǵa urınıwshılar menen bolatuǵın alısıwdıń planın oylap túsinip alıw ushın Davıdov:

- Meni baslıqqa saylaǵanda, sen maǵan dawıs berdiń be, Ustin Mixaylovich? - dep soradı.

-Joq, biytárep qaldım. Men saǵan ne dep dawıs bereyin? Seni pıshıqtay etip qapshıqqa tıǵıp alıp keldi...

-Men ózim keldim.

-Qapshıqqa salınıp kelgen pıshıq penen bári bir ǵoy, seniń qanday figura ekenińdi bilmey turıp, men saǵan qalay dawıs bereyin!

-Házir sen maǵan qarsımısań?

-Endi ne dep ediń? Álbette qarsıman.

-Onda meni bosatıw tuwralı ulıwma kolxoz jıynalısında másele qoy. Jıynalıs qanday qararǵa kelse, solay bolıp shıǵadı. Biraq ózińniń qoyǵai usınısıńdı dálille, bolmasa utılasań!

-Utılmayman, qátirjam bola ber, buǵan ele asıǵıslıq, qılıwǵa bolmaydı. Házirshe baslıǵımız sen-seń, qáne ayt: biziń dem alıs kúnimizdi qayda joq qıldıń?

Bunday sorawǵa juwap beriw nan jegennen de ańsat edi, biraq Ustin Davıdovqa awzın ashıwǵa pursa bermedi:

-Nege rayonda, stanicada degenim, xızmetker kelinshekler ekshembi sayın tumsıǵın boyap, betin pudra jaǵıp, kúndiz kóshede qıdırıp, keshte tancasın qurıp júr, kinoǵa baradı? Al biziń qatınlarımız benen qızlarımız ekshembi kúnleri de jumıs islep, qan sorpa bolıp júre beriwi kerekpe? - Jumıs waqtında, jazda.

-Bizlerge bárhá jumıs waqtı, jazda da, qısta da jıl boyı jumıs waqtı.

-Men bılay demekshimen...

-Bosqa tilińdi qatartpay-aq qoy! Aytatuǵın hesh nárseń joq!

Davıdov eskertken túrde qolın kóterdi: - Toqtap tur, Ustin!

Biraq Ustin ústi-ustine sóylep onıń gápin bóldi:

-Men seniń aldıńda xızmetshi qusap taqqa turman, sen bolsań bay qusap at ústindeseń.

-Toqtap tur endi, adam dep soranıp atırman ǵoy!

-Toqtap turatuǵın hesh nársesi joq. Toqtap tur, turma bári bir sennen durıslı sóz shıqpaydı!

-Sen sóyleteseń be, joq pa? - dep baqırıp jiberdi Davıdov qızarańlap.

-Sen maǵan baqırma! Men seniń Lushka Nagulnovań emespen; -Ustin murnın parrıytıp dem alıp bir túrli qaltıraqlaǵan dawıs penen qattı-qattı, tez-tez sóylendi: - Bári bir, bizler saǵan ótirik sóyletip qoymaymız! Jıynalısta qansha qáleseń sonsha awzıńdı jırta ber, gáp bári bir bizde. Sen, baslıq, bizdi soqta oynadı dep ayıplamay-aq qoy! Kolxozdıń iyesi ózlerimiz qálesek isleymiz qálemesekdem alamız, bizge kúsh penen jumıs islete almaysań, ishegiń úzilip ketedi!

-Sóylep boldıń ba? - dedi Davıdov zorǵa shıdamı jetip.

-Joq, sóylep bolǵanım joq! Men saǵan sózimniń aqırında bılay demekshimen: bizlerdegi tártiplerdi jaqtırmaytuǵın bolsań kelgen jaǵıńa qaray tart saldawıńdı! Xutorǵa saǵan hesh kim kele ǵoy degen joq, bizler quday berse sensiz-aq óytip-búytip kún keshirermiz. Saǵan diydarımız qurıp turǵan joq!

Bul ashıqtan-ashıq provakaciya edi. Davıdov Ustinniń gápti qaydan urıp turǵanın