Mixail Sholoxov - Ashılǵan tıń

Mixail SHOLOXOV

ASHÍLǴAN TÍŃ

I BAP

Jer jamǵırlı lámgershilik penen kópshidi, samal bultlardı ısırıp-ısırıp jibergende, jaynaǵan quyash astında balqıp, kókshil puwlardı pısqıtıp shıǵaratuǵın edi. Azanda, dáryadan uyıqlı hám batpaqlı oylıqlardan duman kóteriledi. Olar buwdaq-buwdaq bolıp tolqınlanıwı menen Gremyachiy Log arqalı jumbarshaqlanıp ótip, dalańlıqtaǵı dóńlerge qaray jol tartadı, sol jerge barıp tarqaladı da, jumsaq ǵana kógis puw bolıp kózge kórinbesten erip ketedi. Al tereklerdiń japıraqlarında, jaylar hám háwlilerdiń qamıs penen bastırılǵan tóbelerinde, qullası derlik barlıq jerde bolsa qızdırılǵan pıtıra yańlı shashılıp jatırǵan qorǵasınday awır bolasınlı shıq shóplerdi iyip túske shekem jatatuǵın edi.

Dalada ajırıq dizeden joqarı kóterilgen. Jaylawdıń arǵı jaǵındaǵı donnikler gúllep tur. Onıń xosh iyisi keshke qaray pútkil xutorǵa jayılıp, qızlardıń ıntıqqan júreklerin tolqıtatuǵın edi. Gúzlik biydaylar qoyıw kók tústegi tegis diywalday bolıp kók jiyekke tutasıp ketken, al jazlıqlar bolsa jılda bola bermeytuǵın bir tegis náli menen kózińniń otın aladı. Boz jer ayqasqan mákke pashalarınıń jas shińgirikleri menen qalıń qorshalǵan. Iyunniń birinshi yarımınıń ayaǵına qaray hawa rayı birotala jónlesti, aspanda bir de bult kórinbeydi, jawın menen juwılǵan, gúllengen dala quyash astında ájayıp gózallıqqa enip qulp urıp tur! Mine endi ol emiziwshi jas anaday bolıp kórinedi, kútá kórkem, mómin, azıraq sharshaǵan hám ájayıp, baxıtlı pák analıq kúlim menen jaynap tur.

Yakov Lukich Ostrovnov hár kúni azan menen, kún shıqpastan burın-aq tozǵan brezent plashın iynine jelbigey salıp, biydaylıqqa qarap mashqı etiw ushın xutordıń sırtına shıǵatuǵın edi. Ol shıq penen shaǵılısa kóringen gúzlik biydaydıń baslanǵan jerdegi taptıń qasında uzaq waqıt turadı. Boldırǵan ǵarrı at qusap basın tómen salıp qozǵalmastan turadı da, bılayınsha oyǵa ketedi: «Eger sútke aylanar waqtında

«qalmaq1» samalı turıp, biydaydı ıssı urıp ketpese, qudaydan tapqır kolxoz ǵállege mıylıǵınan batıp qalatuǵın túri bar! Bádbaq. Sovet vlastınıń qolınıń keliwin qara! Jeke xojalıq tusında neshshe jıl óz waqtında jawın bolmay atır edi, endi mine bıyıl nóserlep quyıp tur. Al endi jaqsı zúráát bola qoysa, kolxozshılardıń miynet kúnine mol-moldan tabıs tiyedi, áne sonda olardan júzin teginlikte Sevet húkimetine qarsı qaratıw múmkin be? Ómirde de múmkin emes! Ash adam - toǵaydaǵı qasqır, qálegenińdi isleteseń, toq adam aslawdıń qasındaǵı shoshqa, onı ornınan da qozǵalta almaysań. Gospodin Polovcev ne oylaydı eken-áy, olar neni kútip júr, hayranman, aqılım jetispeydi! Házir Sovet vlastın solq ettiriwdiń naǵız paytı ǵoy, al olar bolsa suwısıp baratır...».

Polovcev tárepinen wáde etilgen tóńkerispekti kúte-kúte sharshaǵan Yakov Lukich ashıwı kelgenlikten, álbette, usılay oylaǵan edi. Ol Polovcevtıń birotala suwıp

1 Qalmaq dep qubla-túslik tárepten esetuǵın samalǵa aytadı.

2

ketpegenligin hám áytewirden-áytewir qanday da bir nárseni kútip otırmaǵanlıǵın júdá jaqsı biledi. Tawdan tap Ostrovnovtıń baǵına kelip taqalǵan tikjardan ótip, uzaqtaǵı xutorlar menen stanicalardan derlik hár kúni túnde shabarmanlar keletuǵın edi. Olar atların toǵaylı jardıń ústinde qaldırıp, ózleri jayaw keletuǵın bolsa itimal. Olardıń shártli túrde áste ǵana tıqıldatqan sestin esitip Yakov Lukich qapını ashıp olardı shıra jaqpastan Polovcevtıń ójiresine ótkerip jiberetuǵın edi. Ójireniń háwlige qaraǵan eki tárezesiniń qaqpaǵı da kúni-túni jabıq turadı, al ishten bolsa tas etilip sur reńdegi qalıń kiyiz tutılǵan. Hátteki bultsız ashıq kúni de jer tóledegidey tas qarańǵı, onda tóledegidey kógergen nárseniń, ızǵardıń hám hawası anda-sanda tazalanatuǵın jaydaǵıday sasıq, jaman iyis shıǵıp turatuǵın edi. Kúndiz Polovcev ta, Latevskiy de jaydan shıqpaydı, erikli tutqınlardıń dáret sındırıwına taxtası alınǵan poldıń astındaǵı cinklengen shelek xızmet atqaratuǵın edi.

Yakov Lukich urılarsha kelip-ketip atırǵan adamlardıń hár qaysısına kirer bólmede shırpı shaǵıp júrip ǵana kóz taslaydı, biraq ele hesh bir - júzi tanıs adamdı ushırata almadı, olardıń hámmesi de bóten, túrine qaraǵanda, uzaq jerden kelgen adamlar. Bir kúni Yakov Lukich shabarmanlardıń birewinen táwekel etip áste ǵana:

- Sen qay jerdenseń stanicalı? - dep soradı.

Shırpınıń jıltıldaǵan jaqtısı malaqay astında egede bolǵan kazaktıń saqallı, túrine qaraǵanda, haq kewilli júzin kórsetti. Yakov Lukich onıń qısılǵan kózleri menen sıqaqlap kúlgendegi jarqırap kóringen appaq tislerin de kórip qaldı.

-Ol dúnyadan, stanicalı! - dep, kelgen adam tap sonda áste sıbırlaǵan dawıs penen juwap berdi de, sózin dawam etip: - Tezirek bizlerdi sol kisige alıp bar, bizler menen onsha isiń bolmasın! - dedi buyırǵan túrde.

Eki kúnnen son sol saqallı kisi menen jasıraq jáne bir kazak taǵı keldi. Olar dálizge qanday da bir awır nárseni alıp kirdi, biraq júrgende áste ǵana, ses shıǵarmastan adım atıp júre basladı. Yakov Lukich shıranı jaǵıp jiberip edi, saqallı kisinin qolında eki oficerlik er menen iyninen asırıp taslanǵan gúmis naǵıslı júwendi kórdi; ekinshisi qara júnles burkaǵa oralǵan uzın, kelisiksiz bir nárseni iynine kóterip tur.

Saqallı kisi Yakov Lukichke burınnan tanıs adamday kózin qısıp qoyıp:

-Jayında ma? Ekewi de úyde me? - dep soradı da, juwabın kútip turmastan ishke qaray ketti.

Shırpı Yakov Lukichtin barmaqların kúydirip, ushına shekem janıp pitti. Qarańǵıda saqallı kisi bir nárselerge súrinip, áste ǵana gúbirlenip sóginip aldı.

-Toqtap tur, házir shaǵaman, - dedi Yakov Lukich iykemge kelmeytuǵın barmaqları menen shırpı qutısınan shırpı alıp atırıp.

Polovcev esikti ózi ashıp, áste ǵana:

-Kirińler. Qáne, kiriń endi, ne qılıp atırsız ol jerde? Sen de kir, Yakov Lukich, seniń maǵan qeregiń bar. Tınıshlanıń men házir shıra jaǵaman, - dedi.

Ol jarǵanat panıstı jaqtı, biraq onıń joqarısınan gúpini pana qılıp, poldıń oxra menen boyalǵan taxtalarına jaqtı qıyalap túsip turatuǵın azıraq ǵana sańlaq qaldırdı.

Kelgenler húrmet penen sálemlesip, alıp kelgen zatların esik betke qoydı. Saqallı kisi aldına qaray eki adım atıp, ókshesin sart etkizip qaqtı da, qoynınan shıǵarılǵan paketti sozdı. Polovcev konvertti ashıp, onı fonarǵa tutıp dárriw oqıp shıqtı da:

-Sedoyǵa raxmet ayt. Juwabın bermeymen. Onnan on ekisine shekem xabar kútemen.

-Kete biriwińizge boladı. Jolda-aq tań atıp ketpes pe eken?

-Jaq-á, jetip baramız, atlarımız jaqsı, - dep juwap berdi saqallı adam.

-Meyli, jónep ketińler. Xızmetlerińizge raxmet.

-Qullıq!

3

Ekewi de bir adamday birden burılıp, ókshelerin tars etkizdi de, shıǵıp ketti. Yakov Lukich hayran qalıp: «Áne, úyrenip shıqqanlar usınday boladı, háreketlerinen-aq kórinip tur, áskeriy xızmette eskishe tárbiya alǵan-dá!... Al endi olar onıń atın ne ushın hesh qanday atamaydı a?...

dep oyladı.

Polovcev Yakov Lukichtiń qasına kelip, zildey, ap-awır qolın onıń iynine saldı. Yakov Lukich jawırının tiklep, qolın eki qaptalına tuwrı qısıp, eriksiz túrde ózin qálipke túsirdi.

-Kórdiń be qıranlardı? - Polovcev áste ǵana kúlip qoydı.

-Bular qolaysız jaǵdayda qaldırmaydı. Bular men otqa taslasam, otqa, suwǵa taslasam, suwǵa taslaydı. Voyskovoy xutorındaǵı geypara haramzadalar menen hesh kimge isenbeytuǵınlarday emes. Qáne endi bizge olardıń ne alıp kelgenin kóreyik...

Polovcev bir dizerlep, bekkem shandıp qúndaqtay etip buwǵan aq qayıstı tez-tez sheshti de, burkanı ashtı, ondaǵı belek-bólek etip salınǵan qol pulemettiń bóleklerin, may-may kenepke oralıp emeski jıltıraǵan tórt diskanı aldı. Onnan keyin áste ǵana eki qılıshtı shıǵardı. Olardıń birewi ısılıp tozıwı jetken qınǵa salınǵan qádimgi kazaksha qılısh, ekinshisi gúmisten islengen dástesiniń basına qarawıtqan georgiylik taspa ótkerilgen, qara naǵıslı gúmis qını bar, kavkazsha qara portupeyalı qılısh edi.

Polovcev saqqa júginip, gúmistiń gúńgirt nurına súysinip turǵanday bolıp basın shalqaytıp, sozılǵan qollarınıń alaqanında, qılıshtı uslap turdı da, onnan keyin qılıshtı kókiregine basıp dirildegen dawısı menen:

-Janım gózzalım! Meniń ozaldan hadal ǵamxorım! Sen ele maǵan haq, hadal xızmet eteseń!

-dedi.

Onıń úlken astıńǵı jaǵı dir-dir etip kemseńledi de, qáhár menen quwanıshtan kózine jas keldi, biraq ol eplep ózin tutıp, qanı qashıp quwarıp tırısqan júzin Yakov Lukichke qaratıp, qattı ashshı dawıs penen:

- Sen bunı tanıdıń ba, Lukich? -... dep soradı.

Yakov Lukich túpirigin jutıp qılǵındı da, úndemesten basın iyzedi, ol bul qılıshtı tanıdı, onı bir mıń toǵız júz on besinshi jılı Avstriya frontında jas hám alıp deneli xorunjiy Polovcevta birinshi ret kórgen edi...

Biyparwa keyip penen hátte únsiz jatırǵan Lyatevskiy jalań ayaqların salbıratıp jatqan ornınan turdı, buwınların shıtırlatıp keriliwi menen túnergen jalǵız kózin jılt-jılt etkizdi.

-Tásir kórinis eken! - dedi ol qırıldap. - Bılayınsha aytqanda, kóterilisshilik idilliya. Men bunday orınsız kórinislerdi jaqsı kermeymen.

-Toqtatsash endi! - dedi Polovcev keskin túrde.

Lyatevskiy iynin qısıp:

-Ne ushın toqtatar ekenmen? Neni toqtatıwım kerek? - dedi.

-Toqtatıńızshı, ótinemen, - dedi Polovcev áste túrgelip, kátke qaray tap jasırınıp baratırǵan adamday adımın ańlap basıp.

Onıń qaltıraǵan shep qolında qılısh, al oń qolı menen, bolsa sur tolstovkasınıń ilgegin jazdırıp jaǵasın julqıy berdi. Yakov Lukich Polovcevtiń qutırınıp, kózi uyasınan shıǵıp baratırǵanına, isingen júzi tolstovkasınıń túrindey bolǵanına úreylenip qaradı.

Lyatevskiy jay-paraxat, asıqpay-saspay qolların basınıń astına qoyıp, kátke barıp jattı.

-Teatrdaǵıday háreket eken! - dedi kek etip mıyıǵın tartıp, jalǵız kózin ójireniń tóbesine tikti. - Men onıń bárin de ońbaǵan provinciallıq teatrlarda bir emes, bir neshe ret kórgenmen. Bul júdá janıma tiydi!

Polovcev onnan eki adım beri barıp toqtadı da, júdá silikpesi shıǵıp sharshaǵan háreket penen qolın kóterip, mańlayındaǵı jibisken terdi sıpırıp tasladı. Keyin ıqtiyarsız bosasqan qolı tómenge qaray salt etip tústi.

4

-Nervim... - dedi ol túsiniksiz, tili gúrmelmeytuǵın adamday bıljıraqlap. Al mıyıq tartqan kúlkige usaǵan sozılıńqı tutalıq bolsa betin sırtqa qaray bura berdi.

-Buǵan da júdá qanıqpan. Qatınday bola bermeniz Polovcev! Tutıń ózińizdi.

-Nerv... - dep gúbirlendi Polovcev, - nervlerim tırısıp atır... Bul tas-túnek, bul qábir... meniń

de janıma tiydi.

-Tas-túnek - danıshpanlarǵa dos. Ol ómir haqqında filosofiyalıq oylanıwlarǵa járdem etedi, al nerv tutlıqpası tek qanı az, betlerin bezew basqan qızlar menen ishinde sóz turmaytuǵın, basınıń saqıynası bar hayallar da ǵana boladı. Nerv tutlıqpası - oficer ushın shermendeshilik hám húrmetsizlik! Siz jógishilik qılıp otırsız, Polovcev, sizde hesh qanday nerv tutlıqpası joq, bul tek ǵana juwhalıq! Men sizge inanbayman! Haqıyqat oficerlik sózim sol - inanbayman!

-Siz oficer emessiz, al malsız!

-Men sizden bunı talay sapar esitkenmen, biraq bári bir sizdi duelge shaqırmayman, jumısıńızǵa bara berińiz! Bunıń bári tozıwı jetken, orınsız gáp, bunnan da áhmiyetlirek isler bar. Onnan qalsa, áshirepi, álle qanday kórip kókireginizge basıp otırǵan mına policeyskiylerdiń temir-tersegi menen emes, al haqıyqat qılısh penen alısatuǵınlıǵı sizge belgili bolsa kerek. Men, eski artillerist, qurı sawlattıń bunday túrin jek kóremen. Sizdi duelge shaqırmawdıń taǵı bir dálili bar: siz shıǵısıńız boyınsha qarapayımsız, al men bolsam áyyemnen belgili familiyadaǵı polshalıq aq suyeklerdiń biri men, yaǵnıy...

-Beri qara sen... shlyaxtich! - dep Polovcev turpayı túrde onıń sózin bólip jiberdi, dawısı ádettegidey qattı, ótkir hám buyrıqlı túrde kóterińki esitildi. - Georgiylik quraldı masqaralamaqshımısań? Taǵı bir nárse dediń bar ǵoy, ólimińdi shıbın shelli kórmesten shawıp taslayman.

Lyatevskiy káttiń ústinen tura keldi. Onıń erinlerinde jańa ǵana kóringen astarlı kúlkiniń izi de joq edi. Ol shını menen jay ǵana

-Mine bunıńa inanaman! Siziń ashıq hám jaqsı niyetlerińiz dawısıńızdan-aq bilinip turıptı, sonlıqtan da men únimdi óshiremen, - dedi.

Ol kátke qaytadan jattı da, paxtadan toqılǵan góne odeyaldı iyegine barǵansha tartıp qoydı.

-Bári bir men seni óltiremen, - dep ójetlik penen qaytaladı. Polovcev káttiń qasında buǵaday moynın gújireytip. - Tap usı qılıshtıń ózi menen bir aq súyek haywandı ekew etip shıǵaraman, qashan ekenin aytayın ba? Donda Sovet vlastı quladıma, boldı, dárriw!

-He, olay bolsa men tap ábden jasımnıń ushına jetkenshe tınısh ómir súriwime boladı eken, múmkin ele máńgige jasarman, - dep Lyatevskiy kúldi de, boqlanıwı menen júzin diywalǵa qaratıp burılıp jattı.

Yakov Lukich ıssı shoqtıń ústinde turǵanday tınıshsızlanıp, esik bette bir ese bir ayaǵına, bir ese bir ayaǵına minip turdı. Ol bir neshe ret jaydan shıǵıp ketpekshi bolıp edi, biraq Polovcev qolın siltep toqtata berdi. Aqırında ol shıday almay:

-Húrmetli mırzalar, maǵan shıǵıp ketiwge ruxsat etseńiz, meni bosatsańız! Kóp uzamay mine tańda atadı, al men bolsam azanda atızǵa erte ketiwim kerek, - dep ótindi.

Polovcev stulǵa otırdı, qılıshtı dizesine qoyıp, qolları menen qılıshqa súyendi de, tómen búgilip uzaq waqıt úndemey otıra berdi. Tek onıń murnın tartıp awır dem alıwı menen stol ústindegi úlken qalta saattıń shırtıldaǵan dawısı ǵana esitilip tur. Yakov Lukich Polovcevtı qalǵıp otır dep oylap edi, biraq ol óziniń awır, tutas denesin stol ústinen birden kóterip aldı da:

-Lukich, sen erlerdi kóter, men qalǵanların alaman. - Qáne, júr, barlıǵın da bir isenimli, qurǵaq orınǵa jasırayıq. Bálkim, anaw, qalay edi ele..., atıń qurǵır... seniń tezek jıynalǵan jayına jasırsaq qalay bolar eken, a?

-Qolaylı orın, júr, - dep turǵan jerden qayılshılıq bildirdi ójireden qalay shıǵıp ketiwdiń esabın taba almay turǵan Yakov Lukich.

5

Ol bir erdi jańa ǵana qolına ala bergeni, máddál kátten jan iynine ot túsip ushıp turǵan Lyatevskiy qutırǵanday kózi qızarıp:

-Ne qılıp atırsız ózińiz? Men sizden sorap turman, siz ózińiz ne qılıp atırsız?

-dep baqırdı.

Burka ústine eńterilip turǵan Polovcev boyın tikledi de, salqın ǵana:

-Ne bolıp qaldı? Siz bunshama nege tınıshsızlanasız? - dedi.

-Nege siz túsinbeysiz? Erler menen mına temir-tersekti qaysı jerge jasırsańız, sol jerge aparıń jasırıń, biraq pulemet penen diskalardı taslap ketińiz! Siz jan kúyerińizdiń dachasında turǵanınız joq, pulemet bolsa bizlerge qálegen minutta kerek bolıp qaladı. Siz bunı tusinersiz deymen?

Azıraq oylanıwdan keyin Polovcev kelisimge keldi:

-Há, radzivilli haramı, bunıńız durıs. Onda hámmesi de usı jerde qala bersin.

Bar, Lukich, uyıqla, saǵan ruxsat.

Eski áskeriy ádetlerdiń súyegine sonshama sińip ketkenine qara! Yakov Lukich ele bir nárse tuwralı da oylap úlgermey atırıp, jalań ayaqları ózinen ózi eriksiz shalt aylanıp, ısılǵan tabanları esitiler-esitilmes bolıp bir-birine súykelisti. Bunı abaylaǵan Polovcev jılmayıp mıyıq tartıp kúlip qoydı, al Yakov Lukich esikti jabıwdan óziniń jańılıs is islep qoyǵanlıǵın túsinip, qısınǵanınan qızarıp ketti de: «Mına saqallı shaytan óziniń áskeriy tutımı menen meniń miyimdi aynaldırdıaw!»- dep oyladı.

Ol tań atqansha kirpik qaqqan joq. Kóterilistiń tabıslı bolıp shıǵıwına bolǵan ondaǵı isenim endi onıń qulawı haqqındaǵı qorqınısh hám Polovcev penen Lyatevskiy qusaǵan isi pitken adamlar menen aqılsızlıq qılıp óziniń táǵdirin baylanıstırıp alǵanı tuwralı waqtınan keyin payda bolǵan ókinishler menen almastı.

«Waq, asıǵıslıq qılıp, bálege sazıwar bolǵan ekenmen! - dep qınjılıp oylandı Yakov Lukich. - Men ǵarrı aqmaq, aralaspay kútip, bir shetkey turǵanda, Aleksandr Anisimovichke dáslepten hesh nárse demegen de bolatuǵın edi. Olar kommunistlerdiń ústine shıǵa qoysa, sol waqıtta házirge-mázir bolıp dárriw qosılıwǵa bolatuǵın edi, al bul turısınan olar meni ap-ańsat ǵana soqırday etip shuqanaqqa aparıp salatuǵını sózsiz turǵan gáp... Al bılay oylap qarayıq: eger men de, ekinshi birew de, úshinshi de ózin shetke tuta bergende, onda ne bolıp shıqpaqshı? Sovet vlastın óle-ólgenshe arqamızǵa mindirip ótemiz be? Bul da kelispeydi! Ol ózi jaqsılıq penen arqamızdan túspeydi, háy sirá túspes! Tezirek bir jaǵına shıqsa bolar edi... Aleksandr Anisimovich shet elden desant túsiriledi, kubanlılar járdem beredi dep wáde etip, til menen taw qoparıp atır, aqırı qalay bolar eken? Bunı qudanıń ózi biledi! Al eger awqamlaslarımız biziń jerimizge desant túsiriwden bas tartsa ne qılamız, onda qalay boladı? On toǵızınshı jıldaǵıday anglichan shinellerin jiberip, ózleri úylerinde araq-sharaplar iship, qatınları menen máz-mayram bolıp házligin qura berse, - onda olardıń shinelleri menen ne is pitiremiz? Sol shinellerdiń etegi menen murnımızdan aqqan qandı sıpıramız, - sol bolǵanı. Bolshevikler bizlerdi urıp jenshedi, olla, urıp jenshedi! Bul olardıń ádeti. Áne sonda solarǵa qarsı turǵan hámmemiz de qurıymız. Don topıraǵı kúl bolıp aspanǵa ushadı!»

Bul oylardan Yakov Lukich qayǵıǵa túsip, ózin qattı ayap ashındı. Ol uzaq waqıt ıńırandı, gúrsindi, Duwa oqıp shoqındı. Sonnan keyin barıp tınımsız oyları házirgi awhallarǵa qaytadan kelip oraldı: Aleksandr Anisomovich mına qıysıq polyak penen nesin bólise almay júr eken? Olar nege udayı ilinise beredi? Aldımızda eń ullı isler tur, olar bolsa bir ketektegi eki qabawıq kópek qusap kelispeydi. Kóbirek mına bir kózli ózi barıp tiye beredi, ótirikshi, birese olay deydi, birese bulay deydi. Ońbaǵan adam, men oǵan dım isenbeymen. «Soqırǵa, búkirge hám ózińniń qatınıńa iseniwshi bolma» degen naqıl áytewir aytılǵan emes. Aleksandr Anisomovich óltiredi onı. Quday bir, óltiredi! Meylı, óltirse óltirsin. Bári-bir ol biziń dinimizden emes».

6

Usı táselle beriwshi qıyallar menen Yakov Lukich aqırında uzaqqa sozılmaǵan, awır uyqıǵa ketti.

II BAP

Yakov Lukich quyash shıqqannan keyin barıp uyqısınan oyandı. Bir saattıń ishinde ol bir neshshe tús kórdi - olardıń bári de bir-birinen mánissiz, biri-birinen jaman túsler edi.

Túsinde ol birese shirkewdiń ishindegi minberdiń qasında jas jigittey bolıp kiyinip, kúyewdey bolıp tolıq sılanǵan túrde tur, al qaptalında ózi menen birge appaq bulttay bolıp fata menen oranǵan neke qıyǵanda kiyetuǵın uzın aq hayal kóylegin kiygen Lyatevskiy ayaqların birim-birim shaqqan tıpırlatıp kúlimsiregen kózin oǵan qadap alǵan hám hámme waqıt uyatsızlıq penen shaqırıp turǵanday bolıp kózin qısa beredi. Yakov Lukich oǵan mınaday dep atırǵanday: «Vaclav Avgustovich, biz ekewimizdiń nekemizdi qıyısıwǵa bolmaydı: sen qansha jaman bolsań da erkekseń. Bunnan da gáp boldı ma? Onnan qalsa men úylengenmen. Kel bunıń bárin popqa aytayıq, bolmasa ol bizlerdi qosıp salıp duyım jurtqa kúlki bolarmız!» Biraq Lyatevskiy supsuwıq qolı menen Yakov Lukichtiń qolınan uslap, oǵan qarap eńkeyip isenim bildiretuǵın túrde «Sen úylengeniń tuwralı hesh kimge hesh nárse deme! Men saǵan sonday jaqsı qatın bolaman, Yashajan, sen tap hayran qalasań!» - dep sıbırlaydı. – «Qarań batsın seniń, aqmaq qıysıq!» dep baqırmaqshı boladı Yakov Lukich qolın Lyatevskiydiń qolınan tartıp alıwǵa talaplanıp, biraq qolın tartıp ala almaydı, Lyatevskiydiń barmaqları sup-suwıq muzday, tastay qap-qattı. Al Yakov Lukichtiń bolsa hayran qalǵanday dawısı shıqpaydı. Erinleri paxtadan islengendey juwıspaydı...

Qattı ashıwı kelip, Yakov Lukich túpiriniwi menen oyanıp ketedi. Onıń saqalı menen dastıǵında jelimdey silekey.

Shoqınıp táwbe qılıp astapıralla-astapıralla dep sıbırlanǵanı sol ol taǵı tús kóredi. Onda ol birese balası Semen, Agafon Dubcov hám basqada da xutorlasları menen birge aq kiyimler kiygen jas hayallardıń basshılıǵı menen pomidorlar julıp júredi. Yakov Lukichtiń ózi de, dógeregiidegi barlıq kazaklar da, nege dur tır jalańash, biraq onnan basqa hesh kim de óziniń tır jalańash júrgenligine hesh qanday uyalmaydı. Dubcov oǵan arqasın berip, pomidor túbine qaray eńteriledi, al Yakov Lukich kúle-kúle ishek-silesi qatqanlıqtan hám ashıwı kelgenlikten demigip, oǵan qarap: «Sen búytip eńkeye berme, shubar aqta! Hesh bolmasa qatınlardan uyalsańo!»- deydi.

Yakov Lukichtiń ózi bolsa qısınǵan túrde shońqıyıp otırıp tek oń qolı menen ǵana pomidor julıp, shep qolın shomılıwshılar suwǵa túser aldında qalay pana qılatuǵın bolsa, sonday pana qılıp otır.

Yakov Lukich oyanǵannan keyin kátinde uzaq waqıtqa shekem meń-zeńi shıǵıp elergen kózleri menen aldına qarap otırdı. «Bunday jaman túsler jaqsılıqqa alıp kelmeydi, bir bále boladı!» degen pikirge keldi ol, júreginde ashınarlı awır nárseni sezip, kórgen túsleri esine túsip ketkenniń ózinde jerkenip qoya beredi.

Ol júdá qapa bolǵan túrinde kiyimlerin kiydi, erkelep kelip súykengen pıshıqqa azap berdi, azanǵı awqatın jep hayalına jipa-jeksiz «aqmaqsań» dedi. Al awqatlanıp otırıp xojalıq máseleleri tuwralı áńgimege orınsız aralasqan kelinine ádewirge kelgen hayal emes, tap kishkene qızday, sezip qasıq siltedi. Ákesiniń ózin tuta almawshılıǵı Semenniń kúlkisin keltirdi: ol qorıqqanday bet-ápsherin tırıstırıp, jıyırıp, qatınına kózin qısıp qoydı, al qatını bolsa sestin shıǵarmay selkselk etip ishinen kúledi. Bul Yakov Lukichtiń birotala ashıwın keltirdi: ol stoldıń ústine qasıqtı ılaqtırıp jiberip, qáhári kelgenlikten dirildep shıqqan dawısı menen;

- Írjıyısasız-á múmkin, ele kóp uzamay jılarsız da dep baqırıp jiberdi. Awqatın tolıq jep bolmastan-aq ol hámme kórsin dep stoldan turıp keteyin dep atırǵan edi, dárriw peylinen kóringendey tabaqtın shetine alaqanın tirep jiberip,

7

ele iship bolınbaǵan ıssı borshtı shalbarına awdardı da aldı. Kelini betin qolı menen basıp dálizge qaray juwırıp ketti. Basına qolın tirep Semen stolda otırıwı menen qala berdi, onıń etli jawırını kúlkiden selk-selk etip, bolasınlı iyin súyekleri qıymıl-qıymıl etedi. Hátteki Yakov Lukichtin udayı ózin saldamlı tutıp juriwshi qatını da kúlkiten óziń tutıp tura almadı.

-Aǵası-aw saǵan ne boldı!- dep soradı ol kúliwi menen -Shep jaǵıńnan jatıp turdıń ba, ya bolmasa jaman tús kórip shıqtıń ba?

-Qartayǵan albaslı. Onı sen qaydan bileseń? - dep qutırınıp baqırdı da, Yakov Lukich birden ornınan ushıp turdı.

Ol asxanaǵa kirer awızda qapınıń qaptalınan shıǵıp turǵan mıyıqqa ilinip, sátiyinnen tigilgen tap-taza kóyleginiń jeńin shıǵanaǵına jetkenshe qaq ayırdı. Óziniń ójiresine qayta kirip, arshanı ashıp, basqa kóylek izley basladı, sol máddel diywalǵa ońlap súyelmegen arshanıń qaqpaǵı túsip ketip, jelkesine qalay bolsa solay tars ete qaldı.

-Áy, nálet jawsın saǵan! Búgin ne bále boldı! - dedi shın kewli menen kúyinip. Yakov Lukich dimarsız taburetkaǵa otıra ketip jelkesinde dúmpiyip shıqqan náp-náhán isikti áste-aqırın sıypalap.

Ol borsh tógilgen shalbar menen jırtılǵan kóylegin awmastırıp eplep qaytadan kiyindi, biraq júdá sasıp asıqqanlıqtan shalbarınıń sádeplerin ildiriwdi umıtıp ketti. Sol bádbesher túri menen Yakov Lukich jolda ushırasqan hayallardıń sálemlesip bolıp, astarlı kúlimsiregeni, sóytip dárriw teris burılǵanı... nesi eken dep ózinshe hayran bolıwı menen kolxozdıń keńsesine shekem barıp jetti. Onıń túsinbey kiyatırǵan nársesin qarsı aldınan shıǵıp empeńlep kiyatırǵan SHukar ata ap ettirip ayttı da saldı.

-Qartayıpsań-aw, janım Yakov Lukich? - dep kirise soradı ol toqtap.

-Ha sen jasarıp baratırsań ba? Hesh jasarıp baratırǵan túriń joq! Kózleriń ata qoyannıń kózińdey qıp-qızıl, onnan qalsa suwlasıp tur.

-Meniń kózlerim túngi kitap oqıstan suwlasqan. Qartayǵan shaǵımda kitap oqıp, hár qıylı joqarǵı maǵlıwmatlardı iyelep atırman, solay da ózimdi puxta tutaman, al mine sen tap ǵarrılarday umıtshaq bolıp baratırsań...

-Meniń umıtshaqlıǵım nede, qáne?

-Sharbaqtıń esigin jabıwdı umıtıp ketipseń, malların shıǵıp baratır.

-Semyon bekitedi, - dedi Yakov Lukich kewil awdarmaǵan túrde.

-Seniń sharbaǵıńnıń esigin Semyon jappaydı... Jaǵımsız jumbaqlı gápten qutı qashqan Yakov

Lukich tómen qarap ah dedi de, dárriw-dárriw barmaqları menen iske kiristi. Usı qırsıǵına kelgen azanda oǵan jolıqqan barlıq apatlar menen baxıtsızlıqlardıń ústine Yakov Lukich tap keńseniń sharbaǵında kim bolsa da birewden túsip qalǵan úlken kartoshkanıń ústinen basıp alıp bersh ótkizdi de, tayıp ketip jerge qulashın jaya tústi.

Joq, bunısı oǵırı boldı, bunıń bári de áytewir bolıp atırǵan joq! Írımshıl Yakov Lukich qanday da bir úlken baxıtsızlıq kútip júrgenine júdá tereńnen isendi. Júzi quwarıp, erinleri dirildewi menen Davıdov otırǵan bólmege kirip keldi de:

-Awırıp turman, joldas Davıdov, meni búgingi jumıstan azat qılsańız. Meniń ornımda kladovshik islep turar.

-Mazań joǵıraq kórineseń Lukich, - dep ayanıshlı juwap berdi Davıdov. - Bar dem al. Feldsherge óziń barasań ba, ya bolmasa úyińe jibereyik pe?

Yakov Lukich úmitsizlik penen qolın siltedi:

-Feldsher maǵan járdem ete almaydı, ózim azıraq jatsam...

Úyinde ol terezelerdiń qaqpaqların japtırıp, sheshindi de, qaydan da bir jaqtan kiyatırǵan apattı sabırsızlıq penen kútip kátke jata ketti. «Bunıń bári mına nalet jawǵır húkimetten! - dep oyladı ol. - Kúndiz de, túnde de sonıń sebebinen tınıshlıq

8

joq! Túni menen burın ómirde kórmegen bir ońbaǵan túslerdi kórip, shıǵasań, kúndiz bir báleniń izinen bir bále shubırıp keynińnen qalmaydı... Bul hukimettiń tusında mańlayıma jazılǵan jastı jasamay-aq ólip ketetuǵın túrim bar! Jasım jetpey búgilermen sirá!

Biraq Yakov Lukichtiń qáweterlik penen búgingi kútip jatıwı biykarǵa kútiw bolıp shıqtı: apat bir jerde irkilip qalǵan, ol oǵan eki kúnnen keyin barıp kútpegen jaqtan kelip qaldı...

Yakov Lukich jatar aldında óziń batırıraq tutıw ushın bir stakan araqtı iship aldı, tús kórmesten túni menen tıp-tınısh uyıqlap shıqtı. Azanda ózin jaqsı sergek sezip quwanǵanınan: «ótti!» dep qoydı. Bul kúndi anaw-mınaw táshpish isler menen ótkerdi, al kelesi kúni ekshembide keshki awqatgıń aldında hayalınıń qanday da bir nársege tınıshsızlanıp júrgenin sezip:

- Sen maǵan burınǵıday emes, bir turlilew kórineseń, apası? Ya sıyır awırıp qaldıma? Keshe onıń padadan kewilsiz sılbırap kiyatırǵanın men de sezgen edim.

Anası balasına qarap:

-Sema, azıraq shıǵıp tur, meniń ákeń menen sóylesip alıwım kerek...

Ayna aldında shashın tarap atırǵan Semen narazılıq penen gúńkildep qoydı;

-Bul ne, sizler bir jasırın nárseler tuwralı sóylesetuǵın bolıp kettińiz? Miymanxanada bolsa basımızǵa bále bolǵan aǵamnıń mına dosları kúni-túni sıbırlasadı da jatadı, al bul jerde bolsa sizler... Sizlerdiń bul jasırın sóylesiwlerińiz bul úyde adamǵa tınıshlıq bermeytuǵın túri bar. Úy emes, hayallar monastırına aylanıp baratır. Qay jer bolsa, sol jer gúbir-gúbir, qay jer bolsa, sol jer sıbır-sıbır...

-Káne, seniń bunıń menen isiń bolmasın! - dedi qızıp Yakov Lukich, -Aytıldıma saǵan shıq dep, demek shıǵıp tur! Sen oǵada sóylemshek bolıp baratırsań... Abayla, qısqart tilińdi, bolmasa qırqıw ap-ańsat!

Semen qıp-qızıl bolıp ketti, ákesine qarap burılıp gubirledi:

-Al aǵa siz de kóp qorqıta bermeńiz! Biziń úyimizdiń ishinde qorqaq, náreste adam joq. Búytip bir-birimizge alıp topıla berip, sońında hámmemiz de masqara bolmayıq...

Ol esikti tars ettirip jawıp shıǵıp ketti.

-Áne balań! Iyttin balasınıń batırlıǵına qara! - dedi ashınıp Yakov Lukich. Onıń

menen hesh waqıtta gápke talaspaytuǵın hayalı saldamlılıq penen:

-Lukich, oylap qarasań, mına seniń miyman haramtamaqlarıń bizge ańsatqa túsip otırǵan joq. Solar dep qılpıldınıń ústinde jasap kiyatırmız, azabı da ótti! Usınnan xutordıń hákimleri úyimizde tintiw júrgize qoysa, onda isimizdiń atı joq! Ómirimiz ómir emes, al ulı qılpıldı, hár bir tısırlıdan da, sesten de qorqıp janımız qalmaydı. Kudayım bunday etip turmıs keshiriwdi hesh kimniń basına salmasın! Sen tuwralı da, Smushka tuwralı da oylay-oylay ólerge keldim. Mına biziń jayda turıwshılardı bilip qoydı bar ǵoy, olardı da, olarǵa qosıp sizlerdi de alıp ketedi. Áne sonda bizler gileń qatınlar bolıp ne is pitere alamız. Iyinimizge dorba salıp haqlaymız ba?, - dedi.

-Boldı, - dedi Yakov Lukich onıń sózin bólip. - Sensiz de, Semkasız da ne isteytuǵınımdı bilemen. Sen ne demekshi ediń? Ayt!

Ol esikti beklep, hayalına jaqın barıp otırdı. Dáslep ol ózin qorshap alǵan qorqınısh tuwralı sır bildirmesten hayalınıń sózin tıńlap, aqırında ózin tutıp otıra almay orınlıqtan ushıp turdı da asxanada órden-ıqqa juwırıp ıqtiyarsız:

-Isimiz pitti! Tuwǵan anam basıma jetti! Bastan ayırdı! - dep sıbırlandı Azıraq tınıshlanıńqırap alıp, ol eki sarqım suwdı biriniń izine birin simirdi

de, awır oyǵa shómip, orınlıǵına otırdı. - Aǵası-aw, endi ne qılasań?

Yakov Lukich hayalınıń sorawına juwap qaytarmadı. Ol onıń sózin esitken joq...

9

Hayalınıń aytıwı boyınsha jaqında tórt kempir kelip, bizlerdi oficer mırzalarǵa alıp bar dep turıp alǵan. Kempirler Yakov Lukich jasırıp saqlap kiyatırǵan oficerler hám basqa da gremyachiyli kazaklardıń járdemi menen kóterilisti baslap, insapsız Sovet húkimetin qashan awdarıp taslaytuǵının asıǵıslıq penen kútedi eken. Yakov Lukichtiń hayalı úyimizde hesh qanday oficerler bolǵan emes, onday hesh kim joq dep olardı isendirmekshi bolǵan, biraq paydasız bolıp shıqqan. Buǵan juwap retińde beli búkir biyhaya kempir Loshilina túnerip oǵan bılay degen:

-«Meni aldawǵa shıraǵım, sen jassań! Bizlerge qıstan beri oficerler siziń jayda turadı dep eneńniń ózi ayttı. Olardıń adamlardan jasırınıp jasap kiyatırǵanın bilemiz, haw bizler olar tuwralı hesh kimge hesh nárse aytpayıq. Bizlerdi Aleksandr Anisimovich deytuǵın úlkenińe alıp bar!»

...Polovcev kiriwden-aq Yakov Lukichti qádimgi tanıs qaltıratpa tuttı. Ol Polovcev bolǵan waqıyanı esitip qutırınıp, mushına kúsh beredi aw dep oyladı, sońlıqtan iyt qusap qayılshılıq penen qaltırap jazalawdı kútken edi. Biraq qısınıwdan sasıp, shatasa-shatasa, solay da hesh nársesiń de jasırıp qalmastan hayalına esitkenlerin barlıǵın aytıp bergende Polovcev tek ǵana mırs etip kúlip qoydı:

-Aytatuǵın jeri joq, sizler sırdı jaqsı saqlaydı ekensizler... Ne qılamız, usını kútiw hám kerek edi. Demek, seniń anań bizlerdi satqan eken daǵı, Lukich? Senińshe qalay, endi ne islewimiz kerek?

-Sizlerdiń biziń úyden ketiwińiz kerek, Aleksandr Anisimovich! - dedi keskin turde onıń qabıl etiwinen ózin jedellirek tutqan Yakov Lukich.

-Qashan?

-Qansha tez bolsa, sonsha jaqsı boladı. Oylanıp otırıwǵa waqıt joq.

-Onı sensiz de bilemen. Al qayda ketemiz?

-Bilmedim. A qayda joldas... Keshirersiz gápimnen aljasqanım ushın! Mırza Vaclav Avgustovich qayda?

Ol joq. Túnde keledi, sen onı erteń baǵdıń qasında kútip alasań. Atamanchukov ta xutordıń shetinde tura ma? Qalǵan kúnleri endi sol jerde bolaman da... Meni alıp bar!

Olar jasırınıwı menen barıp jetti, ayrılısar aldında Polovcev Yakov Lukichke bılay dedi:

-Qáne, saw bol, Lukich! Sen anań tuwralı oylanıp kór, Lukich... Ol biziń isimizdiń bárin joqqa shıǵarıwı múmkin... Sen bul tuwralı oylanıp kór». Latevskiydi kórip, meniń qayda ekenimdi aytarsań.

Ol Yakov Lukichti qushaqlap, quwarǵan erinlerin onıń qırılmaǵan betine tiygizdi de, alıslap jaydıń kópten sıbalmaǵan diywalı menen birigip ketkendey bolıp qarasın joyılttı...

Yakov Lukich úyine qaytıp kelip, uyqıǵa jattı da, hayalın shetke qaray ádetten tıs qattıraq ısırıp:

-Sen beri qara... sen anama endi tamaq bergendi qoy... tap suw da berme... ol bári bir búgin bolmasa erteń óledi. - dedi.

Yakov Lukich penen uzaq hám qıyın turmıs keshirip kiyatırǵan hayalı hayranı shıǵıp:

-Yasha! Lukich! Sen onıń perzentiseń ǵoy!- dedi.

Áne sonda Yakov Lukich sonsha waqıt birge tatıw jasap kiyatırǵan jıllardıń ishinde tap birinshi ret kekse bolıp qalǵan hayalın kerilip kúsh menen taslap jiberdi de, tıǵılıp qırıldaǵan dawısı menen:

- Óshir únińdi! Ol bizlerdi qurtadı! Únińdi óshir! Jer awdarılıp ketpekshimiseń? - dedi. Yakov Lukich zorǵa degende ornınan túrgelip, sandıqqa iliniwli turǵan kishkene qulıptı aldı

da, áste aqırın jıp-jıllı bolıp turǵan dálizge ótip anası turǵan jayǵa qulıp urdı.

10

Kempir ayaqtıń dawısın esitip qaldı. Ol burınnan-aq balasın basqan ayaǵınıń dawısınan biliwge ádetlengen edi... Qalay ol, hátteki uzaqtan-aq perzentiniń basqan ayaǵınıń dawılınan ańlap qalıwǵa úyrenbesin? Bunnan eliw jıldan artıǵıraq burınol waqıtta ol jas hám sulıw kelinshek edi. Úy jumıslarınan, qazan-tabaqtan bosanıp, quwanıshlı túrde kúlimsirip, júriwdi jańa ǵana úyrengen eńbeklegen nárestesi tuńǵısh perzenti jalǵızı, kóz qıymıs qundızı Yasha janınıń qońsı jayda jalań ayaq ápil-dápil isenimsiz úzip-úzip atlaǵan adımınıń dawısına qulaq salıp turatuǵın edi. Soń-soń ol mektepten qaytqan kishkene Yashkasınıń sekirip-sekirip, esik aldında ayaǵın tapıldatıp júrip kiyatırǵan dawısın da esitti. Ol waqıtta Yashka xosh kewilli hám ılaqtay shaqqan bala edi. Ol Yashkanıń sol jılları jay adım atlap júrgenin hesh kórgen emes, - ol bárhá juwırıp, juwırǵanda da áytewir emes, tap ılaq qusap sekeleksekelek etip juwırıp júretuǵın edi... Basqalardaǵıday-aq ushı-qıyırı joq qayǵılarǵa bay, az ǵana kelip ketetuǵın quwanıshlarǵa jarlı ómir óte berdi. Endi mine ol jası barıp qalgan ana - óziniń ishtey maqtanısh etetuǵın ul, tulǵası kelisken jigit Yashanıń sırǵanap baratırǵanday jeńil ayaq basqanıń narazılıq penen túnlerde qulaq salatuǵın boldı. Ol qıdırıspadan kesh qaytqanda sharıqları polǵa tiymey baratırǵanday seziletuǵın edi. Onıń jaslıq qádemi sonday jeńil hám tez edi. Balası úlkeydi, úylendi, ana bunı sezbey de qaldı. Onıń júrisinde bir ǵoddaslı isenimlilik payda boldı. Mine xojalıq iyesi, ádewirge kelgen erkektin, derlik ǵarrınıń ayaq basqan dawısı biraz waqıttan beri qulaqqa kelip tur, biraq ana ushın ol qádimgi Yashenka, ana onı kishkene ǵana aqshıl sarı shashlı, shaqqan bala sıpatında tez-tez túsinde kórip turadı...

Mine házir ol balasınıń ayaǵınıń dawısın esitip uyańıraqtan kelgen kempir dawıs penen: - Yasha, senbiseń? - dep soradı.

Balası buǵan juwap bermedi. Ol qapınıń qasında azıraq turdı da negedur adımın shaqqanshaqqan basıp sharbaqqa qaray shıǵıp ketti. Qalǵıp otırıp kempir bılayınsha oyǵa ketti: «qudayǵa shúkir, jaqsı kazak, qayırxom xojalıq iyesin tuwdım, kamalǵa keltirdim! Hámme jım-jırt uyqılap atır, al ol qoraǵa ketti, xojalıq ruwzıgershiligi menen júr». Onıń reńi qashqan júzinde, quwraǵan erinlerinde maqtanıshlı analıq kúlki kúlim tarttı.

Mine usı túnnen baslap úyde awqal jaqsı bolǵan joq...

Dármanı ketken biyshara áziz kempir solay da jasay berdi; ol eń bolmasa bir tislem nan, bir jutım suw ber dep jalındı, al Yakov Lukich bolsa dálizden bildirmey ótip baratırıp onıń haldan ketken, derlik biliner - bilinbes: - Yasha janım! Perzentim! Gúnám ne? Eń bolmasa suw berseńiz ǵoy! degen sıbırlısın esitetuǵın edi.

...Usı úyde turıwshılardıń barlıǵı da bul keń jayǵa kiriwden qashatuǵın boldı. Semen hayalı menen kúndiz de, túnde sharbaqta kún keshirdi, al Yakov Lukichtin hayalı bolsa, eger xojalıqqa kerek nársesi májbur etip uyge kire ǵoysa eńkildep jılap shıǵadı. Biraq ekinshi kúni keshte keshki awqat ústinde otırǵanda Yakov Lukich suw serpkendey bolıp, kóp waqıt ótkergennen keyin barıp: «Házirshe mına jazǵı asxanada bola turayıq», - degen edi? Semennıń pútkil denesi silkinip, pát penen stoldan ushıp turdı da, maydanǵa shıǵıp ketti...

...Tórtinshi kúnge qaray úy tınısh bola basladı. Yakov Lukich qaltıraǵan barmaqları menen qulıptı ashıp bir waqları anası jasaǵan ójirege qatını menen birge kirdi. Olar ishke kirse kempir esikke jaqın poldıń ústinde jatır eken, pechtiń quwısında qısta umıtıp qalıp qoyǵan teri qolǵaptı ol qızıl iyegi menen shaynap taslaptı... Kóriniwine qaraǵanda, ol suwdı aynanıń tekshesine terezeniń arasındaǵı jarıqtan ótip, tuwrı tamıp turǵan, derlik kóz benen kóriwge, qulaq penen esitiwge bolmaytuǵın mayda jawınnan ámellese kerek. Múmkin bul dumanlı jazda shıq ta tusken shıǵar...

Marhum kempirdiń qurdasları onıń tırısqan, jıyrıq-jıyrıq denesin juwdı, duwa qıldı, jılastı, solayda jerlew waqtında Yakov Lukichten beter sonsha ashınıp,