Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

frazeologizmlerdiń arasında teńles eki komponentli frazeologizmler strukturalıq jaqtan bir-birine teń keletuǵın eki bólekten dúziletuǵın birlikler sıpatında ajıralıp turadı. Jazıwshı A.Begimov shıǵarmaları xalıq tiliniń kórkem úlgilerin ózinde jámlegen, tili ápiwayı, tásirli, obrazlı bolıp, onda teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń kórkemlik xızmetleri belgili orın tutadı.

A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanınıń tili teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń ónimli jumsalıwı, olardıń kórkemlik xızmetleri, obraz jasawdaǵı jáne personajdıń xarakterin, jaǵdayların, sezimlerin kórkem sıpatlawdaǵı áhmiyeti, variantların paydalanıwdaǵı ózgesheliklerge iye bolıwı menen ayrıqshalanıp turadı.

Teńles eki komponentli frazeologizmler – qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında ózine tán, ayrıqsha ózgesheliklerine iye birlikler. Ilimpaz G.Aynazarova óz jumısında teńles eki komponentli frazeologizm terminin usı topardı quraytuǵın frazeologizmlerdi ilimiy kóz-qarastan arnawli izertlew arqalı qaraqalpaq til biliminde dáslepki mártebe paydalandı.

Bunday frazeologizmlerdi úyreniwdiń áhmiyeti haqqında ózbek tili frazeologiyasın izertlewshi ilimpaz B.Ywldashev bılay dep jazadı: «G.Aynazarova qaraqalpaq tilindegi awıl aymaǵı menen, bota taylaǵı menen; aǵam barda, arqam tamda; boları bolıp, boyawı sińdi; qanatlıǵa qaqtırmay, tuyaqlıǵa teptirmey; óz úyim, óleń tósegim; esin bilip, etegin jawıp sıyaqlı eki komponentli simmetriyalıq frazemalardıń fonetikagrammatikalıq strukturası, funkcionalsemantikalıq hám stillik ózgesheliklerin tallaw jasadı.44 Keleshekte mine usınday jumıslardı basqa túrkiy tiller

81

tiykarında alıp barıw lazım boladı».52 Bunnan kórinip turǵanınday, teńles eki komponentli frazeologizmler jeke ózgeshelikleri, sıpatlı belgileri menen ajıralıp turadı hám olardı hár tárepleme izertlew, ásirese, kórkem shıǵarma tilinde

«Balıqshınıń qızı» romanı da usı kóz-qarastan baha bergende tiliniń frazeologizmlerge baylıǵı, bul til birliklerin paydalanıwda jazıwshınıń ózinsheligi menen sıpatlanadı. Shıǵarma tilinde jumsalǵan frazeologizmler mánilik jaqtan da, dúzilislik jaqtan hár qıylı bolıp, onda teńles eki komponentli frazeologizmler ayrıqsha orın iyeleydi.

A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanı qaraqalpaq xalqınıń tariyxındaǵı belgili bir dáwir ózgesheliklerin sóz etedi. Usıǵan sáykes til birliklerin de orınlı paydalanadı. Olardıń arasında teńles eki komponentli frazeologizmler shıǵarma tilinde onıń kórkemligin, obrazlılıǵın támiyinlewde áhmiyetli xızmet atqaradı. Mısalı: Ol qızdı toqal etip alıp ot penen kirip, kúl menen shıǵatuǵın dárejege jetkerip, atasın tanıttırıw lazım,

– dedi Turdı biy. (187-bet) Sonıń menen Qallibek balashaǵanıń ǵamı ushın baydıń úyine kelip, otı menen kirip, kúli menen shıqtı, oǵan bala shaǵaları da, ásirese, ele jap-jas inisi Meńlibek te qolınan kelgen járdemin berdi. (23-bet) Qallibek Turdınıń qolında attay bes jıl júrdi, otı menen kirip, kúli menen shıqtı. Qarız ústine qarız mine berdi. (79-bet) Sonlıqtan, qalay bolmasın, bala-shaǵanı

52 Ywldashev B. O’zbek frazeologiyasi va frazeografiyasi masalalari. Toshkent, «Muharrir», 2013, 22-bet.

82

asırawdıń ǵamına kirip, kimi balıq awlap, kimi duzlap, kimi sholan salıp baylardıń otı menen kirip, kúli menen shıǵıp, ne de bolsa keshke jutqanday bir tislem nan tabıwdıń ǵamın kóretuǵın edi. (166-bet) Bul frazeologizmdi G.Aynazarova isháreketti bildiretuǵın teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń qıyınshılıq kóriw, azap shegiw mánisin bildiretuǵın túrleriniń qatarında kórsetedi53. Bul frazeologizm qanday jumıs, qanday miynet bolsa da májbúrlikten islew, qattı qıyınshılıqqa ushıraw, azaplı miynet etiw mánisin ayqın kórsetedi.

Belgili bir dáwirlerde otın jaǵıw, kúlin tasıw degen erkin sóz dizbegi túrindegi is-háreket basqa da kóplegen jumıslar menen birge islene berip, keyin ulıwma qıyınshılıq kóriw, azap kóriw, qıynalıw, awır, qıyın jumıslardı islew mánilerin ulıwmalastırıp, jıynaqlap, usı frazeologizm ańlatqan mánilerge ótip ketetuǵın sıyaqlı. Mısalı: Dosbergen dayısınıń qolına kelgen soń dáslepki kúnleri dayısına kómek berip hár kimniń otın jaǵıp, kúlin tasıdı. Jaz bolsa nawqan, masaq terdi. Birewlerge jarnaqlasıp balıq awladı, qullasında, ırıw-tırrıw menen kún kórip, dayısınıń tabısına tabıs qosıp, eki jartı bir pútin bolıp kúnlerin keshirdi,… (94-bet)

Shıǵarmadaǵı waqıyalardı, oǵan qatnasıp atırǵan personajlardıń is-háreketlerin kórsetiwde bunday frazeologizmler jazıwshı tárepinen sheber paydalanıladı. Mısalı: Sol kúndegi tóbelesten nan jawıp otırǵan hayallar úlken is atqardı, basqı tawıp qashqan Turdınıń awılınıń adamlarında hesh qanday turıs bolǵan joq, palapan basına, turımtay tusına boldı. (84-bet) Tum-tusınan qorshaǵan erlerge shıdam bere almaǵan jawızlar palapan basına, turıntay

53 Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2015, 39-bet.

83

tusına…(330-bet) – Olay demeń, usı qızdıń jolına janımdı pay tikkenim de kesilmey jazdırıladı degendi qoy, aspanǵa ushsań ayaǵıńnan, jerge kirseń tóbeńnen tartaman. (147-bet) – Ózim paspanda bolsam da, kewlim ál aspanda degen. Mátmurat, bunıń qolınan ne keledi dep oylamańız, aspanǵa ushsań ayaǵıńnan, jerge kirseń tóbeńnen tartaman, «sıylaǵandı sıy bilmes, sıypaǵandı eshek bilmes» etpeńiz. (185-186-betler) Dáslepki frazeologizm adamlar arasında bolǵan jánjel, tóbelestiń qanday dárejede bolǵanın, adamlardıń keyninde bas sawǵalap, hár jaqqa qashıw háreketlerin kórsetse, keyingi mısallardaǵı frazeologizm kúsh kórsetiw, ózin ústem sanaw, doq urıw, óziniń ústemligin, kúshin kórsetip qoyıw mánilerinde keledi.

«Frazeologizmlerdi óz ornında jumsay biliw kórkem sóz sheberiniń sóz quraw sheberliginen, xalıq tili ǵáziynesin qansha meńgergeninen derek beredi»54. A.Begimovtıń bul shıǵarması tilinde paydalanılǵan frazeologizmler de onıń til sheberligin kórsetip turadı. Teńles eki komponentli frazelogizmlerdi jazıwshı oy-pikirdi tereń, tásirli jetkerip beriwde orınlı paydalanıladı. Mısalı: Ol da say-súyegin sırqıratıp, jerden alıp, jerden saldı. (192-bet) Ernazardı jerden alıp, jerden saldı.

Sóziniń arasında seniń janıńdı dúnya alar, usı peyliń bolsa, qara basıń qańǵırıp dalada qalarsań, – dep te qoydı. (144-bet) Qattı urısıw, baqırıw, orınsız azap beriw mánilerindegi teńles eki komponentli bul frazeologizmniń ayırım komponentleri qısqartılıp ta paydalanıladı, solay bolsa da, máni pútinligi tolıq saqlanadı, túsiniledi. Mısalı: Aǵa, qalay boldı, jas edim, isim awırlap ketti ǵoy, – degeninde Ernazar jerden alıp saldı, kórmegen aqıretlerdi kórsetti. (89-

54 Pirniyazova A., Sársenbaev Q. Kórsetilgen miyneti, 3-bet.

84

90-betler) Bul «qattı ǵarǵap jaman sózler aytıp urısıw, nársesin qoymay urısıw»55 degen mánilerdi bildiretuǵın jerden alıp jerden salıw frazeologizmi usı «aqıretledi, qıynadı; urıstı, baqırdı»56 degen mánileri menen suwdan alıp, suwdan salıw variantına da iye bolıp keledi.

Qırǵız tili izertlewshisi A.S.Saparbaev bılay dep jazadı: «Leksikalıq variantlar eki ǵana emes, bir neshe varianttan da turıwı múmkin: janı oozuna kaptaluu — janı oozuna kelúú — janı oozuna tıgıluu (katuu korkuu); jerden alıp kórgó uruu — jerden alıp jerge uruu — kórdón alıp jerge uruu — kórdón alıp kórgó saluu (abiyirin ketire tildóó) t.b.»57

Er adam hám hayal-qızlarǵa baylanıslı paydalanılatuǵın frazeologizmlerde de olardıń unamlı yamasa unamsız kelbeti kórinedi.58 Ayırım frazeologizmler kóbirek hayal-qızlar tárepinen paydalanıladı. Bul shıǵarma personajları ushın da tán bolıp keledi. Mısalı: – Shıraǵım, men qızdıń ózin tuwsam da, minezin tuwǵanım joq. Awzıńnan aq iyt kirip, qara iyt shıǵa bermesin, kerek dese, mennen bergenin alar, – dedi. (192-bet) «Urısıw, jaman sózlerdi aytıp baqırısıw»59 mánisindegi frazeologizm eki personajdıń sóylesiwinde paydalanılıp, sol arqalı ekinshi personajdıń xarakterin ashıp beriwge xızmet etedi, onıń unamsız minez-qulıqtaǵı, awzı patas,

55Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 75-bet.

56Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 140-bet.

57Saparbaev A. S. Kırgız tilinin leksikologiyası jana frazeologiyası. Jogorku okuu jaylarının filol. fak. studentteri úchún okuu kitebi. — B. :

«Kırgızstan — Soros» fondu, 1997. 193-bet. /Elektron resurs/.

58Nasrullaeva N. Z. Ingliz va o’zbek tillarida olamning frazeologik manzarasida gender konceptlarining shakllanishi. Filologiya fanlari doktori (DSc) dissertaciyasi avtoreferati. Toshkent, 2018, 24-bet. /Elektron resurs/.

59 Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2005, 85-bet.

85

turpayı, hayal ekenligin kórsetedi. Usınday jaǵdaylardı kórsetiwde «Frazeologiyalıq sóz dizbeklerindegi astarlı, obrazlı hám ótkir mánilerdi payda etiw ushın xalıq hár qıylı haywanlarǵa, olardıń ayırım minezqulıqlarına, qásiyetlerine baylanıstırıp turaqlı sóz dizbeklerin payda etken».60 T.Djumamuratov bul frazeologizmniń sinonimlerin de kórsetedi: «Metat gromı molnii – awzınan aq iyt kirip, qara iyt shıǵıw, aytpaǵan sózi qalmaw, jerden alıp jerden salıw» 61

Joqarıdaǵı mısallardan da kórinip turǵanınday, frazeologizmlerge tán bir qásiyet – olardıń bir neshe

jazıwshınıń qaraqalpaq tiliniń baylıǵınan paydalanıwdaǵı ózine tán bir usılın kórsetedi. Mısalı: Taǵı da sonı oylanıw kerek, usınsha jerden qayıqlı barıp, Tórtkúldi qorǵaw bul oyǵa sıyarlıq nárse emes. Sonlıqtan, úyish qulaqtan tınısh qulaq, – degen emes pe? – dep bir qoydı. (258-bet) G.Aynazarovanıń miynetinde «Ash qulaǵım, tınısh qulaǵım» túrinde berilgen teńles eki komponentli frazeologizmniń variantı bolıp, hesh nársege aralaspaw, ózin saqlaw, ózine qolaylı, tınısh bolatuǵın tárepin oylaw mánilerin ańlatadı.62

60Xojanov Sh., Tursınbaev A. «Góruǵlı» dástanında frazeologizmlerdiń qollanılıwı. – Tilshunoslikdagi zamonaviy ywnalishlar: muammo va echimlar mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy onlayn konferenciya materiallari. 2020 yil, 28 yanvar Andijon, Andijon davlat universiteti kichik bosmaxonasi. 745-bet. /Elektron resurs/.

61Djumamuratov T. Kórsetilgen miyneti, 126-bet.

62Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2015. 61-bet.

86

paydalanıladı, bunda da máni pútinligi tolıq saqlanıp, aytılajaq oy-pikirdi tásirli jetkeriwge xızmet etetuǵının kóriwge boladı. Mısalı: Jurtlardıń qurı sıpsıń sózi bolmasa, Ayqız benen Dosbergenniń tek dálkeklesip oynap júrgeni bolmasa, onday nárseler ekewi de sútten aq edi. (11-bet) Bul frazeologizm sútten aq, suwdan taza hám sútten aq, suwdan tınıq63 frazeologizmleriniń qısqartılǵan variantı bolıp esaplanadı.

Shıǵarma personajları kóz-qarasları, minezqulıqı, sırtqı kórinisleri, maqset-tilekleri, jas ózgeshelikleri jaǵınan da hár qıylı bolıwı tábiyiy. Sebebi, kórkem shıǵarmada pútkil, bir tutas turmıs, ómir ashıp beriledi. Qaharmanlardıń jasına baylanıslı ózgesheliklerdi, atap aytqanda, jası úlken, jası ótken degen mánilerdi bildiriwde teńles eki komponentli frazeologizmler de qollanıladı. Mısalı: Onıń bul jaslar menen ne isi bar eken, asarın asadı, jasarın jasadı. Endi buǵan ne joq? – dedi. (53-bet) Onıń qorqpawınıń sebebi – ózim bolsam qartaydım, bir ayaǵım jerde bolsa, bir ayaǵım górde, al hayalım bolsa tutqanaqlı kesel, bul awhallardı bolıs, aqsaqallar jaqsı biledi. (177-bet)

Ayırım frazeologizmler adektivlik sıpatqa iye bolıp, xarakter, minez-qulıq, qásiyet, sociallıq ózgeshelik hám t.b. bildirip keledi. Mısalı: Ol juwqıldaqtıń óziniń juwqıldatıp araǵa ot salıp júrgeni bolmasa, biykesh te otırar ornın, júrer jolın biledi. Sizge kerek abıray oǵan on ese kerek. (54bet) …«Bir awız sózdiń mıń awız liykini boladı, onseri shortannıń siyseri gúrtigi boladı» degen, men shortanımdı qalay durıslap jıya almay júrsem de, óz ornımdı, óler jerimdi biletuǵın shıǵarman, hám de

63 Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2005, 115-bet.

87

isim de orınlı shıǵar dep otırman, … (130-bet) Sebebi, Qallibektiń sol balıqtan bóten qoregi joq, kerek deseń, haramnan pıshıq, hadaldan tawıǵı da joq edi. (66-bet) – Sen meniń nemdi bileseń, házir qudaǵa shúkir, urlıq ya qarlıǵım joq. Awzıńdı tartıp sóyle, – dep taǵı da joq jerdegi sózlerdi terip, taǵı da Názigúl juwqıldap ketti. (54-bet) Bul sóz qızdıń jaqın juwıq aǵayinlerine tiydi, onıń ortasında Sayımnıń ózine gá palaqpan, gá saqpan bolıp júrgen Názigúlge de tiyip, ol ózi jeńge bolıp kelgen qızdı jaqlap:

– … bir bilmeslik bilgennen de, bilmegennen de ótedi. Onıń izin quwalay beriwdiń qansha qájeti bar, – dedi. (132-bet)

Frazeologizmlerdiń mánileri oǵada keń bolıp, bul máselege basqa da túrkiy xalıqlar til biliminde de úlken kewil bólingen. M.E. Kupjanov: «Qazaq, tatar jáne bashqurt mádeniyati adamdı jaǵımlı jáne jaǵımsız jaǵınan sıpatlaytuǵın frazeologizmlerdiń mazmunında keńinen kórinis tawıp, molınan iske asırılǵan. Mádeniy-milliy konnotaciyalardıń mánis-mazmunın anıqlay

mineztanıwshılıq ózgesheliklerin súwretleytuǵınına kóz jetkizdik»64 dep jazadı.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerde de adamdı unamlı yamasa unamsız tárepinen sıpatlawda oǵada úlken kórkemlik múmkinshilik bar bolıp, A.Begimov olardan bılay paydalanadı:

Shash al dese, bas alatuǵın bolıs, aqsaqallar arǵı sheti Aqbetkey, Dáwqara, mına sheti Tallıq túslik jaqtıń berjaǵı Nazarqannan baslap tayda

64Kupjanov M. E. Qazaq, tatar jáne bashqurt frazeologizmderinde adamnıń ziyatkerlik qábiletteriniń kórinis tabuı. – Gumanisticheskoe nasledie prosvetiteley narodov Evrazii v kulture i obrazovanii: materialı X Mejdunarodnoy nauchnoprakticheskoy konferencii 10 dekabrya 2015 g. – Ufa: Izdatelstvo BGPU, 2015. s. 91. /Elektron resurs/

88

hayalınıń keselligine hám Bektursınnıń jańa kelgenligine

Qaraqalpaq xalqınıń ózine tán turmıslıq ayrıqshalıǵı, turmıs tárzi, psixologiyası, til ózgesheligi, sózge sheberligi hám t.b. oǵada xarakterli bolǵan milliy sıpatlar teńles eki komponentli frazeologizmlerde de óz kórinisin tapqan bolıp, bunday birlikler jazıwshı tárepinen zárúr jerinde orınlı qollanılıp, kórkem, obrazlı oy-pikirdiń júzege shıǵıwın támiyin etedi. Mısalı: Ákesiniń awıldıń arasında bolǵan bir tóbeleste bası jarılıp daladay qan bolǵanı, aqırında Turdı biydiń, Mátmurattıń awılın muqatıw ushın usı jánjelden bir saat burın ólgen jaqın aǵayini Tájimurattıń balasın ákelip ortaǵa taslap balamızdı óltirdi dep jala jawıp, ol Ayqızdıń aǵasınıń moynına shógip, sońınan gúnakar bolıp aydalıp bir neshe jıldan keyin qutılıp jańa kelgen waqıtta mergenniń atıwına qulannıń qasınıwı tuwra kelgendey taǵı bir is payda boldı. (65-bet) Mergenniń atıwına qulannıń qasınıwı tuwra kelgendey, kún eteginiń qızarıp alamıshlanıp bozarıwı tap Esimniń qaytıs bolıwına tuwra keldi. (93-bet) …Aǵa, ol ne degeniń, seni otqa salıp, men kete almayman, tiri bolsaq, bir tóbe, óli bolsaq bir shuqır, – degen sóz benen qashpay qalǵan edi. (219-bet) Dosbergen menen birge

89

kóship kelgen Paleke menen Allambergen de tiri bolsaq bir tóbe, óli bolsaq, bir shuqır, biz de, – dep ortaǵa shıqtı. (260- 261-betler) – Sapargúl, – dedi Ayqız ashıwlı túr menen, – eki shesheńniń baylıǵına isenip ishken jegeniń, kiygen kiyimińdi aytıp meni jeńe almaysań. (189-bet) Álbette, báhár ayında juwannıń sozılıp, jińishkeniń úziletuǵını hámmege belgili ǵoy, onıń ústine eldiń ishin aralaǵan awırıw hár kún sayın úydi qurı qaldırǵan joq. (67-bet) …sol gezde birewi bólegirek shıǵıp atına qamshı urıp, ozıp qutırta shawıp, sırıǵın qolına alıp, kele bas demey, kóz demey urıwdı oylap, izindegi kiyatırǵanlarǵa tez júrińler, baylańlar, – dep baqıra umtılǵan waǵında… (102bet)

Hár bir xalıqtıń ótmishi menen baylanıslı tariyxıy ózgerisler, álbette, tilde, sonıń ishinde, kórkem shıǵarma tilinde óz sáwlesin qaldırıp baradı. A.Begimovtıń bul shıǵarmasında da kóbirek, folklorlıq shıǵarmalar tiline tán bolǵan frazeologizmler de paydalanılıp, pikirdiń sheber jetkerilip berilgenin kóriwge boladı. Mısalı: Eger de bunnan kim de kim erte qaytsa yamasa kún shıqpastan burın kelmey, kún shıqqan soń kelse, ol adam ózi ólimdar, mal múlki patshalıq bolıwı kerek eken. (282bet) Balanıń eti biziki, súyegi siziki boladı.

Soǵan qayıl bolsań, balańdı tasla da ket, – dedi. (86-bet) Bunda dáslepki frazeologizm ótmishtegi, belgili bir tariyxıy dáwirlerdegi patshalıq nızamǵa, buyrıqqa, tártipke boysınbaǵan jaǵdaydaǵı jazalaw túrine baylanıslı qollanılsa, ekinshisi balanı eski mektepke beriwde barlıq qıyınshılıqlarına, talaplarına qayıl bolıp, sonı moyınǵa alıp, boysınıw, ámel qılıw, bar erkin, oqıtıwshı mollanıń qolına tapsırıw mánilerin bildiredi.

90