Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

pistedey murınları, jipek kóylekleri kúye bolıp, kórik te basatuǵın bolıp qaldı. (35-bet) Yarım aqshamda waqıt mánili frazeologizmi shıǵarma tilinde mezgil yarım aqshamǵa barǵanda túrinde paydalanılǵan. Ulıwma, waqıttı bildiriwde xalıqlıq ólshemler belgili orın iyeleydi. Shańqay túste degen frazeologizm mezgil mánisin bildiredi. Bular is-hárekettiń isleniwiniń belgili bir waqtın kórsetedi.

Ulıwma alǵanda, qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tilinde ráwish frazeologizmler jazıwshınıń ózine tán usılı, sheberligine sáykes paydalanılıp, kórkemlik, tásirlilik dóretiw ushın xızmet etedi.

K.SULTANOVTÍŃ «AQDÁRYA» ROMANÍ TILINDE SOMATIZMLER MENEN KELGEN FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QOLLANÍLÍWÍ

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń komponentlik quramı hár qıylı mánidegi birliklerden turadı. Olardıń arasında adam múshe atamaları yaǵnıy somatizmler menen keletuǵın frazeologizmler belgili orın iyeleydi.

Qaraqalpaq til biliminde adam múshe atamaları menen kelgen frazeologizmler E.Berdimuratov, G.Aynazarova hám t.b. miynetlerinde sóz etiledi.49 U.M.Rashidovanıń jumısında til biliminde somatizm hám somatikalıq frazeologizm túsinikleriniń payda bolıw tariyxı, bul terminlerdi dáslepki mártebe paydalanǵan F.Vakk va E.M.Mordkovichlerdiń izertlewleri, somatizmler menen kelgen

49 Berdimuratov E. Házirgi qaraqalpaq tili Leksikologiya. Nókis, 1994, 136- 137-betler; Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2015, 31-bet.

71

frazeologizmlerdiń ulıwmalıq izertleniwi máseleleri keń túrde sóz etiledi.50

Somatizmler menen kelgen frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda ónimli ushırasadı. Qaraqalpaq ádebiyatınıń kórnekli wákili K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde de somatizmler menen kelgen frazeologizmler kórkemlik, obrazlılıq sıpat beriwshi qurallardıń biri retinde paydalanıladı. Bunday frazeologizmlerdiń qatarında tómendegi birliklerdi kórsetiwge boladı:

Júrek sózi uytqı bolıp keledi: Onıń júregi suw etti. Shıbıq uslaǵan qolı qaltıradı. (35-bet) Júregi sazıp, ash bolǵanın sezdi. (81-bet) Jawınger jigittiń soldat qayısı qáliptey tartqan qarnın ıza-qayǵı kernep, júregi qabızına sıymaydı. (50-bet) − Balıq qalay? − dedi Sabırov júregi sháwkildep. (78-bet) Berilgen mısallarda júregi suw etiw frazeologizmi qorqıw mánisinde, júregi sazıw ash bolıwdı, júregi qabızına sıymaw dialektlik frazeologizmi ızalanıwdı, ǵázepleniwdi, júregi sháwkildew quwanıwdı bildirip, shıǵarmada personajdıń túrli halatların, sezimlerin, keshirmelerin kórkemlep jetkeriwde áhmiyetli orın tutadı.

Ókpe sózi uytqı bolıp keledi: Men… − Jámiyla bunnan sońǵı sózdi ókpesi isip ayta almadı. (9-bet) Ókpesi awzına tıǵılıp, demi qısadı, kózi záhárdey ashıydı. (142-bet) Sabırovtıń ókpesi óship, parǵa túskendey tula boyınan sıbaq ter aqtı. (80bet) Bunda ókpesi isiw, ókpesi awzına tıǵılıw, ókpesi óshiw frazeologizmleri ızalanıw, dem jetispew, sharshaw degen mánilerde paydalanıladı.

50 Rashidova U. M. O’zbek tilidagi somatik iboralarning semantikpragmatik tahlili (kwz, qwl va yurak komponentli iboralar misolida) Filologiya fanl. buyicha falsafa doktori (PhD) dissertaciyasi avtoreferati. Camarqand, 2018, 10-bet. /Elektron resurs/.

72

Alaqan sózi uytqı bolıp keledi: Tórebay da jańǵız balasın frontqa jiberip, qolı qurı alaqan qalǵan joq pa. (38-bet) Bunda qurı alaqan yamasa qurı alaqan bolıw/qalıw yamasa e tolıqsız feyili menen keletuǵın frazeologizm qollanılǵan bolıp, berilgen gápte usı pikir aytılǵan waqıtta hesh kimi, atap aytqanda, balası joq ekenligi túsiniledi. Bul frazeologizmniń alaqan komponenti almasıp, qol komponenti menen qurı qol, qurı qol bolıw túrinde de keledi.

Súyek sózi uytqı bolıp keledi: Tirimen degen eki eli qaǵazıń kelgende Jámiylanıń súyegi sipse bolǵansha jolıńda eki kózi sarǵaymas pa edi… (41-bet) Bunda súyegi sipse bolıw frazeologizmi bir nárseni uzaq, dawamlı islew, gápte qartayǵansha, ómiri dawamında, bir ómir kútiw degen mánilerdi bildiredi.

Bawır sózi uytqı bolıp keledi: Hár bir awılda bir dúrkin bolıp ósken jigittiń de, qızdıń da ózine tábiya tartıp, bawır basatuǵın qurdası boladı. (43-bet) Sáliyma oy bawırın úzip Jumabayǵa ashıq edi. (45-bet) Bawır basıw frazeologizmi úyreniw, úyirsek bolıw, jaqsı kóriw, jaqın kóriw mánilerin, al oy bawırın úziw frazeologizmi de usı mánige jaqın hádden tısqarı jaqsı kóriw, zar bolıw sıyaqlı máni bildiredi.

Bet sózi uytqı bolıp keledi: Sebebi, úsh jigittiń ortasındaǵı jalǵız qız dep áke-sheshesi jaslayınan betine jel tiygizbey, álpeshlep ósirdi. (46-bet) Bul frazeologizm barlıq aytqanın buljıtpay orınlap, asa erkeletip, áshirepilep degen máni ańlatadı.

Kóz, tis, tańlay, kegirdek hám taban sózleri uytqı bolıp keledi: … Sáliymanıń: − Apa! − dep attıń dizginin taslay sala qashıp kiyatırǵanına kózi tústi. (98-bet) Predsedatel álle nege batılı barmay turǵanday tis jarıp sóylemedi. (86-bet) Kúyewim paqır, dáryadan

73

suwdı da ózi ákelip, tabanımdı jıljıtpaytuǵın edi. (91-bet) «Kúni menen asay basıp keldi, shóllep tańlayı kepken shıǵar» dep ayadı ishinen. (65-bet) Frazeologizmler bul mısallarda kózi túsiw – kóriw, tis jarıp – hesh nárseni bildirmew, aytpaw, tabanın jıljıtpaw − jumsamaw, tańlayı kebiw – qattı shóllep qalıw sıyaqlı mánilerdi emocional-ekspressivlik boyawlar menen tásirli jetkerip beriwdiń quralı sıpatında xızmet etedi. Bunday frazeologizmlerdi jazıwshı óz shıǵarmasında óz ornı menen sheber paydalanadı.

K.SULTANOVTÍŃ «AQDÁRYA» ROMANÍ TILINDE SINONIM FRAZEOLOGIZMLERDIŃ

QOLLANÍLÍWÍ

Qaraqalpaq prozasınıń kórnekli wákili, talantlı kórkem sóz ustası K.Sultanov shıǵarmalarınıń tili qaraqalpaq tiliniń baylıǵın, kórkemligin kórsetip turadı. Onıń shıǵarmalarında qaraqalpaq tiliniń leksikasında bar bolǵan hár qıylı birlikler jazıwshınıń jeke usılına, sheberligine, sóz talǵamına, til baylıǵına sáykes qollanıladı.

Frazeologizmler kórkem shıǵarma qaharmanlarına hár tárepleme baha beriwde, xarakter, portret jasawda, tábiyat qubılısların súwretlewde jiyi paydalanıladı. Qanday maqsette paydalanılıwına baylanıslı frazeologizlerdiń sóz shaqaplarına qatnası boyınsha túrleri – atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil frazeologizmler qollanıla beredi. Tilde usılardıń ishinen eń kóp qollanılatuǵını feyil frazeologizmler bolıp, olar mánilik jaqtan da oǵada keń bolıp keledi. Sinonim sıpatında ónimli paydalanıladı.

74

Frazeologizmler tildiń sózlik quramında kóp ásirlik tariyxı menen ómir súrip kiyatırǵan astarlı, mánili, obrazlı turaqlı sóz dizbekleri, qaraqalpaq tiliniń baylıǵın da, kórkem shıǵarma tiliniń kórkemligin de belgilep beretuǵın tayar sóz úlgileri bolıp tabıladı. Shıǵarma tiliniń tásir etiwshilik, estetikalıq xızmetlerine sáykes frazeologizmler basqa da leksikalıq birlikler menen bir tutas túrinde kelip shıǵarma tiliniń kórkemligin támiyinleydi. Máselen, gónergen sózler dáwir koloritin súwretlewde, xalıqtıń belgili bir tariyxıy dáwirdegi turmısın ashıp beriwde, dialektizmler xalıqtıń belgili bir aymaqta jasawshı wákilleriniń sóylew tiline tán ózgeshelikti kórsetiwde, personajdıń sóylew sıpatlamasın jaratıwda qollanılsa, sinonimler sózlerdi orınsız tákirarlay bermesten, bir mánini bir neshe birlikler arqalı bildiriw maqsetinde paydalanıladı, al antonimler pikir ótkirligin támiyinlew ushın xızmet etedi. Obrazlılıq ushın dóretilgen awıspalı máni bildiriwshi sózler – troplar menen ádettegiden ayrıqsha qurılǵan sóz dizbekleri – stilistikalıq figuralar kórkem, obrazlılıq jaratıwdıń usılları sıpatında belgili. Demek, bul birliklerdiń báriniń de atqaratuǵın xızmeti, qollanılatuǵın ornı bar bolıp, olardıń hár birin avtor óz ornında sheber qollanıw arqalı shıǵarma tiliniń tásirli hám obrazlı bolıwına erisedi. Usınday birliklerdiń biri – qaraqalpaq tiliniń qaymaǵı esaplanǵan frazeologizmler K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanı tilinde ayrıqsha sheber paydalanıladı. Olardıń arasında sinonim frazeologizmler ónimli jumsalıp, bunda, ásirese, feyil frazeologizmler úlken xızmet atqaradı. Máselen, tıńlaw sózine sinonim sıpatında paydalanılǵan frazelogizmlerge itibar berip qarayıq:

75

salmasańız, aytqan tildi almasańız, obalıńız ózińe. (109-bet) Berilgen mısallarda tıńlaw – dara sóz bolıp, qulaq salıw

basımlıǵı arqalı ajıralıp, tilge kórkemlik beredi. Solay etip, sinonimler arqalı aytılajaq oydıń tásirliligi támiyin etiledi.

Al, bolımsız formada kelgen qulaq salmasańız, aytqan tildi

Mısalı: Ata-anańnıń da tilin alıwıń kerek, qulınım!... (26-bet) Aytqanın tıńlaw, aytqan úgitnásiyatına ámel qılıw, boysınıw mánilerin ańlatıp keledi.

Qulaq salıw frazeologizmi qulaǵın salıw túrinde de keledi hám tıńlaw, bar dıqqatı menen esitiw mánilerin ańlatadı. Mısalı: Jáne artına qarap qulaq saldı. (34bet) Qádir áynektiń tusına kelip, qulaǵın saldı. (197bet) Gá toqtap ján-jaqqa qulaǵın saladı. (140-bet) Jaydıń diywalına qalshıyıp qatıp turıp, terezeden ishke qulaǵın saldı. (228-bet)

Shıǵarma tilinde teńles eki komponentli frazeologizm de olarǵa sinonim bolıp keledi. Mısalı: Hámme elattıń qulaǵın salıp, kózin tigip otırǵan xatı. (10-bet) Bul mısaldaǵı frazeologizm tek ǵana tıńlaw mánisin emes, qanday da bir xabardı, jańalıqtı, úmit penen kútiw, bárhama sol tárepke qulaq tigiw,

76

jolına qaraw, bar dıqqatı menen kútiw mánilerin bildiredi. Ulıwma, shıǵarma tilinde bul frazeologizmler óz ornında

jumsalıp, tıńlaw, esitiw yamasa tıńlaǵısı kelmew hám t.b. mánilerin bildirgende onı jáne de tásirli, ayqın jetkerip turadı.

Frazeologizmlerde mánilik baylıq, reńbe-reńlik, tásirlik sinonimlerde jáne de ayqın kórinedi. Olar hár qanday shıǵarma tilinde dara sózlerdiń emocionalekspressivlik boyawlı sinonimi sıpatında da, óz-ara da sinonim bolıp kele beredi. Mısalı: − Túnletip ne islep júrseń, − Ajar jolawshıǵa qanshama bejireyip, kózin tikse de, qarańǵıda bet ajarın tanıy almadı,… (103bet) Sol qáweterden saqlanıp ótiw

mániles bolǵanı menen usı is-háreketti belgili bir ózgeshelikleri menen kórsetedi. Sinonim frazeologizmler jazıwshı

shıǵarması tilindegi kórkemlewshi qurallardıń biri bolıp, avtor sózinde de, personajlardıń sózinde de qollanıla beredi. Roman tilinde járdemlesiw, járdem beriw

emes pe? (91-bet)

Qorqıw hár qanday adam ushın tán bolǵan sezimlerdiń biri bolıp, ol tilde bir neshe kóplegen frazeologizmler arqalı hár qıylı dárejede jetkerip beriledi. Mısalı: Ólimdi esitip, Qádirdiń tóbesine muz quyılǵanday boldı. (10-bet) Bunda adamnıń qorqıw, eti túrshigiw, ózin qoyarǵa jer taba almay, ne qıların bilmew, albıraw

77

jaǵdayları frazeologizmniń usı sezimdi sıpatlawshı mánilik múmkinshilikleri arqalı bildiriledi.

Usı sezimdi bildiretuǵın basqa da frazeologizmler bar. Mısalı: Bul suwıq xabardı esitip «álle qanday zaman boladı!» dep júregi háwlirgen kempir úyde Jámiyla joq waqıtta bir sawasın tawıp, aqıllasıw ushın Máteke menen Qaliylanı shaqırtıp aldı. (27-bet) Ayırım jaǵdaylarda olardıń aralarına basqa sózler qosılıp aytıladı: Júregi óz-ózinen háwlirdi. (19bet) Bunda usı sezimge baylanıslı adamnıń ózin basqara almaǵan jaǵdayı kórinedi.

«Óziniń obrazlılıǵı menen, kórkem mánililigi menen kózge túsetuǵın frazeologizmler hár bir millet tiliniń ayrıqsha kórinisi bolıp tabıladı. Frazeologizmlerdi shıǵarmada ónimli

qollanıwdıń ózi milletlik xarakterdiń ayqın belgisin kórsetedi».51

K.Sultanovtıń «Aqdárya» romanınıń tili frazeologizmlerge oǵada bay bolıp, onda usı milliy tildiń kórkem kórinisi frazeologizmler arqalı júzege asadı. Bul usı

paydalanǵanınan da ayqın kórinedi. Mısalı: Onıń júregi

atıwǵa meyil berdi. Qaytadan anıqlap barıp kórgisi keldi de, taǵı aldında tosıp turǵanday júregi dawamadı. Qoyan

51 Qojaxmetova X. Frazeologizmderdiń kórkem ádebiette qoldanıluı. Almatı, «Mektep», 1972, 44-bet.

78

menen kóldi páteńge keltirip júrgen áziz júregin Qádir suwırıp taslaǵısı kelip ızalı ashıwı keldi. (40-bet)

Frazeologizmler xalıq tiliniń eń kórkem, obrazlı sóz úlgileriniń biri bolıp, olar kórkem shıǵarma tiliniń ózine tán qásiyetin, ózgesheligin támiyin etedi, onı kórkem-súwretli etip kórsetedi. Shıǵarmada olar personajdıń xarakterin, sezimlerin, qásiyetlerin hám t.b. kórkemlep sıpatlap turadı. Olar variantlar sıpatında ayırım formalıq ózgeshelikler menen kele beredi. Mısalı: Bir atadan bir ul, bir qız dórep, uldan jalǵız dep Qabıldı, qızdan jalǵız dep Jámiylanıń ata-anası betine jel bolıp tiymey erke ósirdi. (21bet) Sebebi, úsh jigittiń ortasındaǵı jalǵız qız dep áke-sheshesi jaslayınan betine jel tiygizbey, álpeshlep ósirdi. (46-bet) Berilgen frazeologizmler erkeletiw, adamnıń kishkeneliginen aytqanı aytqan, degeni degen bolıp ósken jaǵdayın kórsetedi. Berilgen mısallardaǵı erke jáne álpeshlew sózleri usı frazeologizmler menen mánilik katnasqa iye.

frazeologizmlerden de paydalanadı. Mısalı: Kelineneniń birbirine muńın shaǵıp uwayım dáryasına batıp otırǵanın Sarıgúl de ishten ayadı. (28-bet) Qızdıń uwayımın shegip júrgende, balası da frontqa ketti. (23-bet)

Demek, frazeologizmler de, basqa da awıspalı mánidegi, kórkemlik xızmettegi sózler de kórkem shıǵarmanıń zárúrli til quralları bolıp, olar jazıwshınıń obrazlı oyın júzege shıǵarıwda tiykarǵı xızmetti atqaradı. K.Sultanov óz shıǵarmalarınıń tilinde sinonim frazeologizmlerdi kórkemlikti támiyinlewshi

79

xızmetlerin, sintaksislik qurılısın, ulıwma, kórkem shıǵarma tilin pútin bir sistema sıpatında úyreniw úlken áhmiyetke iye.

A.BEGIMOVTÍŃ «BALÍQSHÍNÍŃ QÍZÍ»

ROMANÍ TILINDE TEŃLES EKI

KOMPONENTLI FRAZEOLOGIZMLERDIŃ

QOLLANÍLÍWÍ

Xalıq arasında saqlanıp kiyatırǵan naqıl-maqallar, ushırma sózler, ańız-ápsanalar, terme tolǵawlar, turaqlı sóz dizbekleri – usı xalıq tiliniń eń kórkem, obrazlı, tásirli, ájayıp úlgileri bolıp esaplanadı. Sonday-aq, qaraqalpaq ádebiyatı kórkem shıǵarmalarınıń tili de hár bir jazıwshı, shayırdıń jeke sóz qollanılıw, sóz dóretiw, sóz saplaw usılları menen úlgilerinen kelip shıǵıp, ózine tán kórkemligi, obrazlılıǵı, tásirsheńligi menen ajıralıp turadı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında ǵayrı naǵıslı kórkem ádebiyattı til arqalı kórkemlep bezep, tili tásirli shıǵarmalar dóretken jazıwshı, shayırlardıń dóretpeleri ásirlerden ásirlerge, dáwirlerden dáwirlerge ótip keledi. Kórkem sózdiń qúdiretli kúshin óz shıǵarmalarınıń tili arqalı dáliyllep bergen ájayıp sóz sheberleri qaraqalpaq ádebiyatında óziniń óshpes ornın belgilep kiyatırǵanı málim. Tilge sheber, sózge sheshen xalıqtıń ózi dóretip, ózi qaldırıp ketken turaqlı sóz dizbekleri kórkem shıǵarmanıń tilinde jáne de mánilik

80