Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

ashlıq jıllarında da qutı qashpaǵan aǵıl-tegil dástúrxanı ortanıń shırayın shıǵarıp turǵanı menen Zúbaydanıń kewline as batar emes. (404-bet) Bul jerde dástúrxan metonimiyalıq usıl menen awısıp, pútindi bólshek sıpatında kórsetip, aǵıl-tegil birligi menen birge qollanılıwı arqalı máni kúsheytip beriledi, tek dástúrxannıń qutı qashpaǵan emes, al usı úydiń ashırqamay, toq bolıp, bardamlı, awqatlı bolıp jasaǵanın kórsetedi.

Bunday frazeologizmler xalıq arasında saqlanıp kiyatırǵan ırımlar menen de baylanıslı bolıp keledi. Mısalı: Adamlar bunı «tıraqtırdıń qádemi qutlı boldı» dep shıǵıstı. Írasında da, traktordıń qádemi kútá qutlı boldı. (31-bet)

Qıyamet qayım birliginiń etimologiyası Sh.Rahmatullaevtıń miynetinde berilgen.43 Usı qıyamet qayım frazeologizmi qattı qıyınshılıq, azap, qıynalıw mánilerin ańlatıwda paydalanıladı: Kóz ilindirmeydi, kózin jumdı, tamam, otız eki tisi sawsap túsip, ólgen ákesi menen bir arbaǵa minip baratırǵanın kóre berdi! Tań qıyamet qayımlıq penen atadı.(368-369- betler)

Jası ótken, jası úlken adamlarǵa, olardıń jasına tán dep esaplanbaytuǵın is-háreketlerine, tándar yamasa shaqqanlıǵına, kútilmegen háreketlerine baylanıslı aytılatuǵın frazeologizmler bar. Shıǵarma qaharmanı Qudaybergen shundıy «Búgin de keshki jarmasın iship, tósegin shıyırıp qoltıqlap, tamnıń basına shıǵıp, órge tamanlaw salıp, tır-tır qasınınıp jatıp atır edi», aqsaqal onı shaqırıp, úyine qarap baqırsa,

«– Ha, Qunnazar aǵa, jıqqın ketkennen aman ba! – dedi shoqıytuǵın ǵarǵaday tamnıń tóbesinen tasbaqanıń

43 Rahmatullaev Sh. O’zbek tilining etimologik luǵati. II. (arab swzlari va ular bilan hosilalar). Toshkent, "Universitet", 2003, 533-bet.

61

moyınınday jıyrıq-jıyrıq moyının sozıp». Usı kútilmegen jaǵdayǵa baylanıslı aqsaqaldıń tańlanıw sezimi alliteraciyalıq usıldaǵı frazeologizm arqalı sheber beriledi: Seniń-aq shıǵarmaytuǵın hóneriń joq, qartayǵanda qırǵıy bol-á! – dep atır.(16-bet)

«Qaraqalpaq tilinde sırtqı kórinis «iyt», «qoyan»,

«túye» sıyaqlı leksemalar arqalı kórsetiledi»44…. Sonday-aq, xarakter, minez-qulıq, psixologiyalıq hám t.b. sıpatlardı da bildirip keledi. Iyt sózi menen keletuǵın frazeologizm shıǵarma tilinde bılayınsha paydalanıladı: «Bir jaqsı adam ekenseń, qoydıń kimdikiligin házir aytpay atırsań, sol adam túbinde seni qor qıladı. Bizge aqırı iyttey bolıp quyrıǵıńdı qıypańlatıp óziń barasań. Sol kúnde ya maǵan, ya mınaw Qunnazar aqsaqalǵa, ya Mádiyar baslıqqa bar» dep edi-áy! (358-bet) Yamasa: «Qızǵanǵanı qızıl iytke jem boldı», há, Ámet?! (356-bet)

Alliteraciyalıq uyqastaǵı ayırım frazeologizmler waqıt, mezgil mánisin bildiredi: Burınnan ádeti – kúni menen keńsede otırıp, qas qarayǵanda kelgen Mádiyarǵa kimler sorap keldi, kimler ne tapsırıp ketti, bayan etedi,… (172-bet) Tań sáhárden baslap qas qarayǵansha sermenedi, bul kúnleri jerge ne taslap qalǵanıń mápiyt,…(92-bet) Eki júz jeti gektar jerdi birimbirim aralap, olar qara quptanda at sabıltıp keldi keńsege. (118-bet) Qara quptanda bir arbaday kitaptı ortaǵa úydirip: «partiyaǵa

44 Kdırbaeva G. K. Tilshunoslik makroaspektlari: lingvomadaniyatshunoslik va kognitiv tilshunoslik. Toshkent, «Tafakkur bo‗stoni», 2019, 92bet.

62

jortpas qarańǵıda, túlki jortpas túneyde ketip baratır, ketip baratır, gellesinde mıń san eki qıyal:

«appırmay, bala, jańaǵı hayaldıń óz elinde júrip, elin saǵınıwın-ay, úhh!...» (6-bet)

Alliteraciyalıq uyqastaǵı frazeologizmler sóz shaqaplarına qatnası boyınsha da hár qıylı bolıp keledi. Ayırım adektivlik frazeologizmler personajdı boy-sını, kórinisi jaǵınan sıpatlaydı: Ózi de attıń ústinde ya shalqaymay, ya iyilmey bir qáddin buzbastan qaqqan qazıqtay tik otıratuǵın adam edi. (193-bet) – Mende bir gáp bar! – Buydalınıń Ayjarıq aqsaqalı, jilinshiginen mınajaǵı aǵash kátten shıǵıp jatatuǵın, uzın, qayıń qaptaldan kelgen, ári ójet jigit. (306-bet)

Almasıqlar menen kelip, personajlardıń hár qıylı sezimlerin, oy-pikirlerin ańlatıp turadı: Men óyteyin degen joq edim, minezime dáwir bergen qatallıqtı qayda qoyaman aqırı, ájizben…(12-bet) Qayda qarap júrsiz, siz, Allanazar Nurımovich? (389-bet) Qalay qaraysań, usı bizlerdi shetimizden qamatıp jibere qoyar ma eken, jasırmay ayt.(251bet)

Bunday frazeologizmler bir sóz shaqabınan ekinshisine ótip qollanıladı. Mısalı: Dosmuhammed degen qattı talapshań adam eken, qasarısqan jerinen qan alıp, hesh kimdi jibermey qoyıp edi, maymıl oynatıp beretuǵınday. (24-bet) Jumıstıń qıyını – dásteni shashpay taslaw, bul oǵan gáwhar júzikke qas qondırǵannan da múshkil. (402-bet)

Qol sózi menen keletuǵın frazeologizmler alliteraciyalıq uyqasta ónimli jumsaladı. Bul sóz q sesi menen de, k sesi menen de alliteraciyalıq uyqasqa túsedi. Q-k sesleriniń úylesimliligi arqalı payda bolǵan frazeologizmler óz aldına úlken bir topardı quraydı. Usı qol sóziniń qatnasıwı menen kelgen qol

63

kóteriw frazeologizminiń mánileri Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazovlar tárepinen bılay túsindiriledi: «1) urdı, soqtı; 2) táslim boldı; 3) maqulladı»45. Bunday frazeologizmler Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tilinde de ónimli paydalanıladı. Mısalı: Onnan sayın pátlengen Eshbay: – Kim sizlerge qatınlarǵa qol kóteriwge huquq berdi! ... – dep aybaraqtı salıp atır. (78-79-betler) Bunda urıw mánisi menen paydalanılǵan. Bunday mániler basqa da frazeologizmler arqalı beriledi: …árwaqlar soǵan qaramastan Ámetke shıbınnıń qonǵanın maqul kórmeydi. sebep, oǵan qol qatılsa, Árwaqqa izlew salınıp, sonıń órisi tarayaremish,….(260-bet) «Jınayatshıǵa da biyzakon qol qatıwǵa, ósh alıwdı niyet etiwge hesh kimniń haqısı joq!...» (347-bet) Belsendilerge qol qatıwǵa kim huqıq berdi deymen saǵan, Allamberr-gen!...(246-bet)

Xalıq tilindegi «Qol juwıp, qurı qalǵannan saqla» degen maqalda, qurı qol qalıw (yamasa: qurı qol emes), qurı alaqan qalıw (yamasa: qurı alaqan emes), yaki bolmasa komponentleri almasıp qolı qurı emes sıyaqlı frazeologizmlerge jaqın qurı qalıw birligi paydalanıladı. Mısalı: Júdá kátquda:

– Egis mapazı degen ushqan qus. Waqtında atsań, atqanıń, ata almasań, ańqaw mergendey awzıńdı sıypap, qurı qalasań! (93-bet) Bunda qol juwıp qurı qalıw, qurı qol qalıw, awzına ılay sıypap ketiw frazeologizmleri mánileriniń qosılıwın ózinde jámlegen birlik paydalanılǵan.

Qol sózi menen keletuǵın alliteraciyalıq uyqastaǵı frazeologizmler shıǵarma tilinde úlken topardı quraydı. Alıw, qaytarıp alıw, iye bolıw mánilerin bildiretuǵın frazeologizm qolına tiyiw frazeologizmi menen de sinonim bolıp keledi. Mısalı: Gáptiń ne

45 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 112-bet.

64

haqqında kete jaǵın ózi jibergen qarardıń qolına quwısıwınanaq abaylaǵan Ómirbay betindegi bir bezewdi sıǵıp otırıp, qılıylaw alaq kózleri menen Biybalaǵa baqıraydı. (194-bet) El hesh qayda ketken joq, jaqın arada qolımızǵa qaytıp keledi.(11bet)

Adam múshe atamalarınıń biri qulaq sózi menen keletuǵın frazeologizmler de belgili bir topardı quraydı. Mısalı, qulaǵına quyıw frazeologizmi bir nárseni qayta-qayta, kóp mártebe aytıw, eskertip turıw, itibarsız qalmawı yamasa umıtpawı ushın kóp mártebe qaytalap esine salıp turıw mánilerin ańlatıp keledi. Bul frazeologizm usı mánisi menen shıǵarmada paydalanıladı hám basqa da frazeologizmler menen sinonim bolıp keledi. Mısalı: «Partiynaya etika» degendi biziń qulaǵımızǵa kúnde quyıp júrgen óziń. (286–bet) Bul aytıp otırǵanıń sol qulaqqa quyǵanlarıńa qayshı kelip atır, hawwa deń. (286-bet)

…hár paxtakeshtiń qulaǵına kúni-túni yasıyın etip, birimbirimlep, atız baslarında, úylerinde, dúzlerinde aytıp júr.(168- 169-betler)

Sh.Seyitov «Xalqabad» romanı tilinde q sesiniń alliteraciyalıq uyqaslıǵına tiykarlanǵan bunnan basqa frazeologizmlerdi kórkemlik, obrazlılıq dóretiw maqsetinde sheber paydalanadı. Kórkem shıǵarma tilin, sonıń ishinde, onda paydalanılǵan frazeologizmlerdi, olardıń kórkemlik xızmetlerin tek seslik tárepten emes, hár tárepleme izertlew shıǵarma tiliniń kórkemlik múmkinshiliklerin tolıq ashıp berip qalmastan, ulıwma xalıq tiliniń barlıq kórkem-súwretlewshilik, obrazlılıq sıpatların, baylıǵın kórsetip beredi.

65

SH.SEYITOVTÍŃ «XALQABAD» ROMANÍ TILINDE RÁWISH FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QOLLANÍLÍWÍ

Qaraqalpaq tilindegi ráwish sózler is-hárekettiń hár qıylı belgilerin bildirip keledi. Sóz shaqapları sistemasında ráwishler óziniń grammatikalıq, mánilik hám strukturalıq ózgeshelikleri, kategoriyaları arqalı parqlanıp turadı. Ol – qaraqalpaq ádebiy tiliniń funkcional stillerinde, sonıń ishinde, kórkem ádebiyat stilinde ónimli qollanılatuǵın sóz shaqaplarınıń biri. Ráwish sózlerdiń ańlatqan mánileri tek ǵana dara sózler arqalı emes, al frazeologiyalıq sóz dizbekleri arqalı da bildiriledi. Bunday ráwish frazeologizmler kórkem shıǵarmalar tilinde ónimli paydalanıladı.

«Frazeologizm – tilimizdiń kórkem obrazlı, ekspressiv tásirsheńligi kúshli, máni ótkirligine iye bolǵan biybaha baylıǵı. Sonlıqtan, shayır hám jazıwshılar, belgili kórkem sóz sheberleri óz shıǵarmalarında frazeologiyalıq dizbeklerden orınlı paydalanıwǵa ayrıqsha dıqqat awdaradı».46 Bul Sh.Seyitov dóretiwshiligi ushın da tán bolıp keledi.

Jazıwshınıń «Xalqabad» romanınıń tili xalıqqa júdá jaqın, ápiwayı jáne kórkem, tásirli bolıp, onda ráwish sózlerden bolǵan frazeologizmler de obrazlılıq jaratıwdaǵı ózine tán ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Olar jazıwshınıń shıǵarmaları tilinde qollanılǵan frazeologizmlerdiń úlken bir toparın quraydı. Shıǵarma tilinde oǵada sheberlik penen paydalanıladı. Mısalı: Hayal jarılarǵa jan tappay

46 Allambergenova G. A. I. Yusupov asarlarida frazeologizmlarning uslubiy qwllanilishi. Filologiya fanlari bwyicha falsafa doktori (Doctor of philosophy) dissertaciyasi avtoreferati. Nukus, 2018. 5-bet.

66

jabıǵıp qalǵan ba: «Ja-aq, aǵa, kes gellem jibermeymen» dep, gápin dawam ete beredi. (5-bet) – Yaq, inim, – kes gellem basın shayqadı Biysen. – Men usı ótirik sóyleydi degendi jaqınnan beri bilip, ótirik sóyleyuǵınlardı da jaqınnan beri kórip júrmen. (88bet) – Oyaqlar bir álmısaqtan beri jetisip qalǵan, Mádiyar. (243-244-betler) Bunda shıǵarma tilinde paydalanılǵan ráwish frazeologizmlerdiń dara sózlerge salıstırǵanda ózine tán tásirliligi, obrazlılıǵı ayqın kózge taslanadı.

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı tiliniń frazeologiyalıq ózgesheliklerin tallaw jasap qaraǵanda onda ráwish

paydalanılǵanın kóriwge boladı. Shıǵarma tilinde tómendegi sın mánili ráwish frazeologizmler jumsaladı: Óldim-azarda ultannan shıǵıp, aldında áliplam alıp turdım. (201-bet) Óldim azarda ráwish frazeologizmi óldim hám azarda degen eki komponentten ibarat bolıp kelip, ekewi bir máni ańlatıp, ishárekettiń qalay islengenin bildiredi. Zorǵa, zordan degende sıyaqlı mánilerdi ańlatıp,qanday da bir is-hárekettiń (ultannan shıǵıw) isleniwiniń qıyınshılıq penen orınlanǵan sınlıq belgisin kórsetedi.

Shıǵarma tilindegi bunday frazeologizmler hár qıylı ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Mısalı: Ózi de bastan ótkenleriniń jeńil-jelpisin tiyip-qashıp ǵana ayttı. (9-bet) Ǵawır-ǵawır alaman, «tarqalıń» degen Sayımbettiń shańqıldısı uzaqta qalǵan sekilli, qashıp baratır, jón aldı qarabaraq qashıp baratır, sebebi,

«xalıq dushpanı» dep qamalǵanlardıń, tutılǵanlardıń bunshelli tez qutılǵanın hesh qashan kórmegen edi ol… (41-bet) Bunda tiyip-qashıp frazeologizmi jup sóz

67

túrinde eki komponent bir tutas máni ańlatıp, ishárekettiń isleniwindegi sınlıq belgini kórsetedi. Yaǵnıy aytıw degen hárekettiń bárin emes, al birliyarımın, yamasa tek tiyisli ya bolmasa kerekli bolǵan jerlerin bólip alıp aytqanlıǵın bildiredi. J.Eshbaev tárepinen «jón aldı qarabaraq (bolıw)» túrinde

«maqsetsiz, áytewir, dus kelgen jaqqa, mánissiz, oylanbastan is etiw (ketiw)47 dep túsindiriledi. Mısalda «qalay bolsa solay», «aldı artına qaramastan» degen mánilerde is-hárekettiń (qashıw) sınlıq belgisi esaplanadı.

«Kórkem shıǵarmalarda awızeki sóylew tiline tán frazeologizmler súwretlenip atırǵan waqıyaǵa baylanıslı jazıwshılardıń tilinde de, shıǵarmanıń qaharmanlarınıń tilinde de qollanıla beredi. Sondayaq, kórkem shıǵarmalarda xalıqtıń kúndelikli turmısında qollanılıp júrgen sózler menen bir qatarda, belgili bir aymaqtıń, regionnıń turmısın, sol jerdegi adamlardıń sóylew tiliniń ózgesheligin bildiriw ushın sóylew tiliniń bir birligi sıpatında dialektlik frazeologizmler de qollanıladı».48 Sh.Seyitovtıń bul shıǵarmasınıń tilindegi ayırım frazeologizmler dialektlik ózgeshelikler menen sıpatlanadı. Mısalı: Adamlar sharshap qalǵanday, ıyıǵınan awır júk túskendey suwıq demlerin alıstı…(24-bet) Íyıǵınan awır júk túskendey frazeologizmi moynınan awır júk túskendey degen frazeologizmniń dialektlik variantı bolıp, suwıq demin alıw birligi menen oǵada úylesimli paydalanılǵan.

47Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 82-bet.

48Qurbanbaeva B. Awızeki sóylew tiline tán frazeologizmlerdiń qollanılıwı. – Qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń aktual máseleleri. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2011. 35-bet.

68

Ayırım ráwish frazeologizmler bir-birine mánilik jaqtan jaqın bolıp keledi. Degen menen, olardaǵı názik mánilik reńkler barlıq jaǵdayda biriniń ornına ekinshisiniń qollanıla beriwine múmkinshilik bermeydi. Jazıwshınıń sheberligi sonda

– bunday frazeologizmlerdi usınday mánilik boyawlarına sáykes óz ornında paydalanadı. Mısalı: Mádiyar ómiri tuwıp bul adamdı usınday jeńil awhalda hesh qashan kórmegen edi. (343-bet) Ózi bináy ómirinde ótirik sóylemedi. (322-bet)

Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanınıń tilinde orın mánisin bildirip keletuǵın ráwish frazeologizmler de ózine tán ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Jer komponenti ráwish frazeologizmler quramında ónimli jumsaladı. Mısalı: Xalqabad mınaw turǵan jer bolǵanı menen jatıp oqıp atırǵanlarǵa Shımbaydan sonıń ózine keliw múshkil edi, azannan qara keshke shekem oqıw:... (221-222-betler) Ózin shımshıp ketken toraydıń asha tuyaǵı ekenin de sezbegen ol apıl-tapıl ornınan tursa, anadayda bir toray baratırdaǵı, tuw anaday jerde Bazarbay qılıy ishin uslap tawlanıp kúlip tur. (240-bet) Qunnazar sirá Murat hákkeleksiz júrmeydi ǵoy, ózi sawatsız bolǵan soń júrgen jerinde jurttıń buyımın soǵan pitkertip aladı. (26-bet)

Ráwish frazeologizmler somatizmler menen de keledi. Mısalı: Turǵan shap, turǵan shap, hámme solay qaray juwırıstı, barsa, kolxozǵa tapsırǵan sıńar ógizi teńkeyip ólip atırdaǵı, Nazarbay bas ushında ash búyirin tayanıp, way-waydı salıp tur. (234-bet) Kóz ushında Qudaybergenniń kórer kózge qorenish, jurttikin sıbasa da ózinikin sıbawǵa hasla qolı tiymegenlikten basqanikinen burınıraq tozǵan jayı kóriner edi. (335bet) Attıń ústinde zeńireyip, tas tóbemde turǵan eken, jan-iymanım qalmadı!(201-bet)

69

Dárwazadan kirgenler Orınshaǵa tuw alıstan kipkishkene bolıp kórinedi. (223-bet) Tuw anaw jaqtan, kóz ushınan bir shoǵır qara kórindi. (347-bet) Solay etip, roman tilinde orın mánisin bildirip keletuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri de sheberlik penen paydalanıladı.

«Xalqabad» romanınıń tilinde waqıt mánisin bildiretuǵın ráwish frazeologizmler de bar. Olardıń arasında geypara frazeologizmler tez, az waqıtta, al ayırımları bolsa áste yamasa

tarsıldısınan-aq uyqısı shayday ashılǵan ol shıranı jaǵıp: «Sen endi demniń arasında barlıq háripti qalay úyrenip shıǵasań!» dep qapılttı shanshıwlanıp.(16-17-betler) Állen waqıtta tili gúrmelip:

– Kim saǵan berdi bunday huqıqtı! – dedi Allambergendi kózi menen jawday atqılap. (246-247- betler) Bunda sonıń arasınsha, demniń arasında frazeologizmleri tez, dárhal degen mánilerdi, al állen waqıtta frazeologizmi «aradan biraz waqıt ótkende» degen mánini bildiredi.

Ayırım ráwish frazeologizmler waqıt, mezgil mánisin bildirip keledi. Mısalı: Komitettiń aqsaqallıq boyınsha otız bir aǵzasınıń jigirma úshi shańqay túste jıynalıp boldıdaǵı, burınǵıday tamashagóy joqtıń qasında edi, májilis sharta-shurt baslandı da ketti. (68-bet) Mezgil yarım aqshamǵa barǵanda: «Mınań qara, Qudaybergen aǵa, – dedi. – Sen búytip bizdi de qıynama, ózińdi de qıynama».(17-bet) Kúnlerdiń kúninde kún tiymegen úlpildek Shiyshe qız

70