Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

keledi, jáne de ózin basqalardan joqarı sanaytuǵın adamlarǵa baylanıslı mısqıl mánilerin ańlatadı. Mısalı: Raxmet Ibrayım, sen atalıqtıń uǵlı aq súyek ekenligińdi bildirdiń… (Q.Á.)

Jası úlkenlikti, qartayǵanlıqtı, ulıwma jası úlkendi sıylaw degen túsinikti bildiriw maqsetinde aytıladı: Appaq saqallı meni, seni, appaq shashlı mına kelindi sıylamaǵanına nalıyman-dá. (J.S.) Ol túsindire almay atırǵanda ishten shashları appaq quwday bolǵan kempir shıqtı. (G.T.) Kópshiligi aq saqallı ǵarrı menen aq shashlı kempir. (K.S.)

Ananı ádiwlew, qádirlew, onıń ullılıǵın, miyirmanlıǵın, ǵamxorlıǵın kórsetiw maqsetinde qollanıladı. Mısalı: Basqa emes, tap óziniń anası, aq sút bergen házireti hayal bunnan gúmanlandı.… (H.Ó.) Tumaris tańday tınıq, kógis kózli Mehrige bir zum tańırqap kóz tasladı, ózi de qarshadayında, ómir tabaldırıǵınan endi atlaǵan shaqlarında mınaday biyǵubar edi, kewli súttey aq edi. (H.Ó.)

Sır saqla, aytpa, hesh kimge bildirme degen mánilerde keledi. Aq túyeni kórdiń be? (Á.T.) Bul frazeologizmniń kelip shıǵıw tariyxınıń úsh variantı Á.Paxratdinov tárepinen

túsindiriledi.26 T.Djumamuratov bul frazeologizmniń sinonimlerin kórsetedi: «Moya xata s krayu – aq túyeni kórdiń be? – kórgenim joq, meniń jumısım emes, tek qara basımdı oylayman».27

Sonday-aq, «Aldıńda aq túye menen qara túye shógip atır» degen gáp te xalıq arasında qollanıladı.

Úyrenip, kópligip, qáliplesip ketiw, biliw, ádetleniw sıyaqlı mánilerdi bildiredi. Mısalı: Tap

26Paxratdinov A. Mánili gápler hám xalıq ápsanaları. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1989. 20-29-betler.

27Djumamuratov T. Russko-karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar dlya shkolnikov. Nukus, «Karakalpakstan», 1985, 129-bet.

41

kúndegi keńeslerde qatnasıp, aq kóz bolıp ketken kibi natanıs kekse sádde-sádde sóyledi. (H.Ó.) Aq sózi menen bunnan basqa da frazeologizmler kelip, hár qıylı mánilerdi ańlatadı.

Usı aq kóz bolıp ketiw frazeologizminiń mánisine jaqın aq ıyıq bolıw frazeologizmi de bar. «Aq ıyıq bolıw bolıw. Jalıǵıw, bir nárseni kóp kórip, islep jalıǵıw. Usınday «awǵanlardıń» talayın kóre-kóre aq ıyıq bolǵan jigit apatqa mudamı tayın júriwge ádetlengeni qashshan. (Sh.Seyitov)».28

Ala reń bildiriwshi sózi menen frazeologizmler keledi. Mısalı: Keynindegi xızmetkeriniń tezpeyilligi Íqlasqa jaqpadı, kózin alarttı, támbisin berdi. (H.Ó.) Kózin alartıw birliginiń jek kóriw, jaqtırmaw, qorqıtıw, kúsh kórsetiw sıyaqlı mánileri bar.

Jáne de mısallar: Oǵan ala kózlenip qaraǵan patsha onıń qanshama máńgúrligin tap házir bilgendey boldı, onıń ókshesine sabın jaqpaq kerek, bunday haramtamaqlarǵa arada orın joq. (H.Ó.) Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazovlar «ala kózi menen qaradı – jek kórdi, unatpadı, ashıwlandı», «ala kózlendi

– jek kórdi, jaqtırmadı, unatpadı; ashıwlandı» degen mánilerdi ańlatatuǵının kórsetedi. Al, «ala awızlıq – kelispewshilik, bereketsizlik» degen mánini, «ala kóz – kelispewshilik, qırın qarawshılıq»29 degen máni bildiredi dep kórsetedi. J.Eshbaev ala kóz bolıw frazeologizminiń mánisin bılay túsindiredi: «Ala kóz bolıw. Dushpanlasıw, jaw bolıw, bir-birin jek kóriw. Mına

28Eshbaev J. Qaraqalpaq tilinń qısqasha frazeologiyalıq sózligi. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1985, 38-bet.

29Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 10-bet.

42

qaraqshılardıń jılawın kóterip otır. Bolmasa Erjanday qaysı gedey ol zaman menen bul zamanda bay menen ala kóz bolıptı. (K.Sultanov)»30

Bir qızıq jeri, usı kelispewshilik degen mánini bildiriwi menen ala awızlıq hám ala kóz(lik) frazeologizmleri sinonim bolıp keledi. Ala awızlıq tuwdırıw hám ala kózlik tuwdırıw frazeologizmlerinde adam múshe atamaları bolǵan awız hám kóz komponentleriniń almasıp kelgen jaǵdayında da bir máni ańlatıwı ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Mısalı: Awılǵa urıwshılıq illetin darıtıp, alawızlıq tuwdırǵan sizsiz, shaplıqpay-aq qoyıń, Esbergen joldas, bizde bul tuwralı maǵlıwmat bar.(Sh.S.) Onısız da awzı ala biyler xanǵa birinshi jaranǵandı máp bilip, buyrıqtı basqasınan burın orınlawǵa asıǵatuǵın ádeti bazbayaǵı bar. Biyler Orskiyden júdá awızbirshilikli shıqsa da, Mamannıń xan kúymesine mingeni olarda alawızlıq tuwdırdı. Jandos bay góne jaranıń qotırın tırnadı: (T.Q.) Sóytip Mamandı úyine kirgizip, arada hesh qanday ashıw-kek bolmaǵanday-aq, júdá jumsaq, álpayım sóylesti, eldiń alawızlıǵına janı tózbey kózlerine jas alıp sóylesti.(T.Q.) Shayıqta gúptikey payda boldı: «Izbasar bahadır bosanǵannan keyin sumlıq oylamasa jaqsı. Kesheden bergi ashıwdıń qurbanı bolıp dıq penen kelse, jıynalǵanlardıń; awzın alalawǵa sebepshi boladı. Yabı ruwı jáne búledi, onnan soń basınan shirigen balıq bolǵanı…». (T.Q.) Usı ala hám awız komponentleri hár qıylı grammatikalıq formalarda kelip, awızbirshiliksiz bolıw, kelispew, jánjellesiw sıyaqlı mánilerdi bildiredi.

J.Eshbaev ala ayaq frazeologizminiń mánisin «Ala ayaq. Jalatay, gazzap, aldawısh»31 dep kórsetedi.

30Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 40-41-betler.

31Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 40-41-betler.

43

S.T.Naurızbaeva quramında reń bildiriwshi sózler keletuǵın frazeologizmlerdiń mánilik ózgeshelikleri haqqında bılay dep jazadı: «Frazeologiyalıq birlikler birdey strukturaǵa iye hám quramında ulıwmalıq aǵzaları da bar bolıwı múmkin, biraq, olar sinonimlik variantlar bola almaydı, sebebi, hár qıylı túsiniklerdi bildiredi hám sonıń ushın, hár qıylı qatnasıqlı sózler boladı. Mısalı, «aldawshı, jalatay» mánisin bildiretuǵın mına:

aq ayaq – obmanshik (dosl. – belaya noga), ala ayaq – (dosl. – polosataya noga),

ala tuyaq – (dosl. – belaya kopıto) frazeologiyalıq birlikleri menen «kelispewshilik, qarama-qarsılıq» mánisin bildiretuǵın ala awız (dosl. polosatıy rot) frazeologiyalıq birligi birdey struktura hám ulıwmalıq yamasa jaqın grammatikalıq ǵárezli ala komponentine iye. Biraq, sońǵı frazeologiyalıq birlik joqarıda kórsetilgenler menen sinonim emes, pikirimizshe, sinonimiya ushın frazeologiyalıq birliktiń hám strukturanıń qálegen komponentiniń ulıwmalılıǵı emes, al grammatikalıq

anıqlanǵan komponentler hám mánilerdiń ulıwmalılıǵı áhmiyetli». 32

Demek, ala kóz bolıw, ala kózlik tuwdırıw hám ala awız bolıw, ala awızlıq tuwdırıw frazeologizmleri ulıwmalıq mánilik jaqınlıqqa iye: bir-birine dushpan bolıw, jawlasıw, awızbirshiligi bolmaw, bir-birin jaqtırmaw, maqsetleri, oypikir, kóz-qarasları, mápleri sáykes kelmew sıyaqlı mánilerge iye bolıp keledi.

«Qasqadan ala ayaq tuwadı, Qıshımadan qurshańqı tuwadı» maqalında ala ayaq sóz dizbegi aldawshı, jalatay mánisin ańlatpaydı, tuwra mánide paydalanıladı.

32Nauruzbaeva S. T. Frazeologicheskie edinicı v karakalpaksko-russkom slovare. Tashkent, «Fan», 1972, 56-57-betler.

44

Ala reń bildiriwshi sózi basqa sózler menen dizbeklesip kelip, mezgil, waqıt mánisin ańlatadı. Mısalı: Tań ala gewgimde Shımbaydıń xalqın aeroplannıń patırlısı shorshıtıpshorshıtıp oyattı. (Sh.S.)

Reń bildiriwshi sózler hár bir xalıqtıń túsiniginde belgili orın tutadı. Olardıń biri – kók kelbetligi túrkiy xalıqlar túsiniginde úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tilinde de reń bildiriwshi sózler hám olarǵa baylanıslı kóz-qaraslar, túsinikler, ırımlar, úrp-ádet, dástúrler qáliplesken. Xalıqlıq tilde hár qıylı reńler hám olar menen keletuǵın frazeologizmler ónimli ushırasadı. Olar hár qıylı mánilerdi ańlatıp keledi. Solay etip, usı reńlerdegi hár qıylılıq bir neshe frazeologizmler arqalı bildiriledi.

Qaraqalpaq tilindegi reń bildiriwshi sózler bir frazeologizm quramında qatar keledi. Joqarıda atap ótilgen ala hám kók reń bildiriwshi sózleri menen keletuǵın ayırım frazeologizmler ushırasadı. Mısalı: Bul juwaday solǵır, jalǵızımdı taqımına basıp, kókpar oynaǵanı azday, ózin kók ala qoyday etip sabaǵan, qaynaǵa! (J.S.)

Frazeologizm quramında kók sózi basqa – aralas reń bildiriwshi sózler menen keledi. Mısalı: At sharshaǵanı ushın gezeklesip minip, kók alay kók teńizdi jaǵalap júre berdi.(T.Q.)

Kók talaq frazeologizmi, tiykarınan, urıw, sabaw, birewden tayaq jew mánisinde keledi. Mısalı: Negedur, Nazarbayǵa «bunıń hayalınıń tek júzi shıǵar jıltırap júrgen, … jerleri kók talaq shıǵar qamshıdan…» degen kúlkili oy kele berdi. (Sh.S.) Barr kók-kóńbek, Mamar kók talaq bolǵan (H.Ó.)

Jarlı, sıqmar, aqsha, haqı degen mániler menen baylanıslı kók sózi de frazeologizmler quramında

45

keledi. Mısalı: Óytkeni, birinshiden: qaltasında kók tiyini joq, ekinshiden: pasportı Asılbektiń qolınan, endi kapitan Bekbostıń qolına ótti. (Á.Á.) Basqa saǵan beretin kók tiyinim de joq, qayda barsań, sonda bar, áytpeseń …, dep jekirindi ol. (Á.Á.) Basında panası joq, jazı menen mal baqqan menen adamlar kók tiyin bermeydi. (K.S.)

Aqıllı, bilimli, sumlıqlı,sada,

Kók tiyini tússe bolarday gáda... (I.Yu.)

Adam múshe ataması menen keledi: Onıń jabaday barmaqları kók jelkemdi búrip, tikke turǵızdı (J.S.)

Aspan sóziniń mánisin bildirip keledi. Mısalı: Páynek jórgekten shıqqalı bosaǵaǵa telmirip, esiktiń jabıǵınan sıǵalap ósken, tabaq iyesiniń rabayın baqqısh, ol jamanlaǵandı qosılıp sıbap, ol maqtaǵandı kókke shıǵarıp sóylegish, óziniń toqtamına iyelik ete almas, erme bolǵanlıqtan, olarǵa jaǵımpazlanıp, ózi tanımas patsha shesheydi ǵáremetlep sala berdi. (H.Ó.) Bul frazeologizmniń aspanǵa shıǵarıp maqtaw degen variantı da bar. Usı kók sóziniń aspan mánisin bildiriwi menen keletuǵın tóbesi kókke jetiw frazeologizmi de bar.

Kók sóziniń mánisi oǵan uqsatılǵan, salıstırılǵan, teńelgen sóz benen bildiriledi. Mısalı: Qolında siziń arzańız, obılıstan kesheden beri kózi duzday bir orıs kelip, bizdi qamatayın dep atır! (Sh.S.)

Kórkem shıǵarmalar tili xalıq tariyxında júz bergen waqıyalardı, xalıqtıń jaqsı, jaman kúnleriniń sáwlesin, úrp-ádet, dástúrlerin, ırım, túsiniklerin saqlap kiyatırǵan ájayıp sóz ǵáziynesi bolıp tabıladı. Mısalı, kók eshekke teris mingiziw frazeologizmi dáslep erkin sóz dizbegi bolıp, frazeologizmniń usı háreket nátiyjesinde qálipleskenin túsiniwge boladı. Bul háreket (jaza) keyin ala frazeologizmniń dóreliwine

46

tiykar bolǵan. Usı kók eshekke teris mingiziw frazeologizminiń payda bolıp, dóreliwine baylanıslı derekler T.Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında ushırasadı. Mısalı:

1.– Bizler kóship kiyatırıp onı kók eshekke teris mindirip, erge tańıp jibergende, sheshken kim? Dáwletbay biydiń jesiri. 2.Maman haqqındaǵı gápke taǵı oralıp, Begdulla onı jolda kók eshekke teris mingizgenine pushaymanlıq bildirip edi. 3.Posıp kiyatırǵanda Begdulla qarasaqal uslap alıp, kók eshekke teris mingizip, sazayın bergen eken daǵı, seniń anańnıń rehimi oyanıp, ońına mingizip jibergen.(T.Q.) Demek, bul frazeologizm xalıqtıń tariyxındaǵı ámelde bolǵan dástúrler, úrp-ádetler menen baylanıslı túsiniklerdi bildiredi. Keyin frazeologiyalıq mánige kóshken. Mısalı: Bul xalıq bir waqıtta Maman biydi de kók eshekke teris mingizgen, Allanazardıń ornında óziń bolǵanda ne qılar ediń, inim, Bazarba-ay, Qudaybergenniń ornında sen ne qılar ediń, Jańabay inim? (Sh.S.) Endi bul frazeologizm nasaq etiw, sırtınan sayıp sóz aytıw, jamanlaw, ósek qılıw, ǵáremet jabıw, jamanatlı qılıw mánilerin bildirip keledi. Eshekke teris mingiziw, «atına teris mingizdi»33 degen variantları da bar.

Kók sózi menen keletuǵın frazeologizmler qatarında S.Naurızbaeva «kók bet – vrednıy, upryamıy (dosl. seroe lico), kók bet – vrednıy, zloy (dosl. seroe lico), kók miy – bezmozglıy (dosl. sinie mozgi), kók mush – rassvirepevshiy»34 birliklerin kórsetedi.

Qaraqalpaq tilindegi kók reń bildiriwshi sózi menen keletuǵın bunnan basqa da frazeologizmler bar bolıp,

33Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 16-bet

34Nauruzbaeva S. T. Kórsetilgen miyneti, 102, 72-bet.

47

olar ráńbe-reń mánilik ózgeshelikleri, obrazlılıǵı, ótkirligi hám kórkemligi menen ajıralıp turadı.

Qaraqalpaq tilindegi reń bildiriwshi sózlerdiń frazeologizmlerdiń quramında keliw ónimliligi birdey emes. Sarı sóziniń qatnasıwı menen keletuǵın frazeologizmler basqa reń bildiriwshi sózlerge qaraǵanda az ushırasadı. Bunday frazeologizmler, kóbinese, adamdı reń, túr-tús jaǵınan sıpatlaydı. Ózi júrgen qańǵırma, sonnan kelgen ózin hársheńki adamǵa qarsılas sanar, sidiktey sarı, shalaqursaq búgin de elge qayır-sadaqa tarqatqan arbalardan ózine tiyisli payın omırıp alıp bolıp, shanashı unǵa tolsa da toyımsız kempir tońqıldını urıp atır. (H.Ó.)

Usı reń bildiriwshi sarı sózi menen qara sózi frazeologizm quramında almasıp kelip variantlardı payda etedi. Mısalı: Estiyarlar kibi sarı uwayımǵa salınǵanda ne arttırar? (H.Ó.) Márt bolıp belińdi bekkem buw, Jámiyla! Sarı uwayımnan payda joq! (K.S.) Eki suwıq xabardan da aman. Armiyaǵa shaqırǵanǵa qara uwayım túsip kiyatır basına! — dedi. (K.S.)

«Sarı uwayımǵa salınıw qayǵılay beriw, qurı uwayımlay beriw, qayǵıshıllıq, uwayımshıllıq35» degen mánilerdi, al «qara uwayım tústi – qayǵırdı36» degen mánilerdi ańlatadı. Qızıq jeri,

eki jaǵdayda da eki sóz eki túrli reńdi bildiriwine qaramastan birdey máni ańlatadı.

Jas, er jetpegen, qam, tájiriybesiz degen mánilerdi ańlatadı. Mısalı: Awzınan ana sútiniń dámi ketpegen sarı iyek palapanlar, jón aldı qarabaraq qıshqırıspańlar, sizlerdiń mashqıńız emes, oyın da emes, bul naǵız jan túrshigerlik qanlı qırǵın boladı, tek óz gálleńnen ayrılıp qalǵanıń menen turmay, ana jerdiń táǵdiyrin de ógey qollarǵa tapsırǵanıń degen!

35Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 133-bet.

36Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 109-bet

48

(H.Ó.) Awzınan ana sútiniń dámi ketpegen frazeologizmine mániles awzınan sarısı ketpegen palapan túrinde keledi: – Maman biydiń aytqanın aǵam da aytadı ǵoy – Awzıńnan sarısı ketpegen palapan, túsinbeyseń. Ákeń tutqında bolıp, miyi awıljıp keldi. (T.Q.) – Seni záhár shóp deytuǵın edi, biykar aytıptı. Awzınıń sarısı ketpegen palapan ekenseń, – dedi eziwlerin sıpırıp.(T.Q.) Solay etip, awzınan ana sútiniń dámi ketpegen frazeologizmi menen awzınıń(awzınan) sarısı ketpegen palapan frazeologizmleri bir mánini ańlatadı.

Teńles eki komponentli frazeologizmler qısqartılıp paydalanıladı. Mısalı: Usı sorawǵa bári juwap izledi. Aqır sońı kelgen juwmaǵı: qıtay, mańǵıt awıllarına barıp jora tabıw. Kóbeyip alıp aldı menen sarı tisli Írısqul biyge emes, azıwlı, kúshli azıwlı Mamanǵa qarsı atlanısqa shıǵıw.(T.Q.) Bul aq shashlı, sarı tisli degen teńles eki komponentli frazeologizminiń qısqartılǵan variantı bolıp, jası úlken, tájiriybeli, kópti kórgen, ayırım jaǵdaylarda tis qaqqan degen mánilerdi bildiredi degen pikirdemiz.

Shiykil sarı, tiykarınan, adamǵa baylanıslı túrtústi bildirip keledi. Ayırım jaǵdaylarda basqa da zatlarǵa baylanıslı reń bildirip qollanılıwı kórkem shıǵarmalarda ushırasadı: Úydiń kerege, uwıqları, shańıraǵı murınnıń qanınday qızıl, kókleri shiykil sarı, kiyiz úzikleri qarday aq, basqur-bawshuwları shılt jańa. (T.Q.)

Qaraqalpaq tilindegi reń bildiretuǵın sózler menen keletuǵın frazeologizmler arasında qızıl sózi de bar. Joqarıdaǵı mısaldaǵı murınnıń qanınday frazeologizmi tek usı qızıl sózi menen birge keledi. Mısalı: Kelgenler bul tam ata-babasınan qalǵan óz úyindey erkinsip, kimisi mashınnıń qasındaǵı gúrsini

49

súyrep, kimisi ılas etikleri menen murınnıń qanınday qıp-qızıl gilemlerdiń ústine ótip maldas qurınıstı. (Sh.S.)

Til, sóz yamasa sóylew háreketine baylanıslı qızıl sózi frazeologizmler quramında keledi. Mısalı: Patsha ana da olarǵa qosıldı, qızıl tili jalaqlaǵan ottıń qızǵısh saǵımında ol asır salǵan qızalaqlardı gúzetti. (H.Ó.) Biz bilemiz, eliń az, ruwlar az, biraq bul máhrem xan aldında qızıl tilin jaldap, elińdi kóp ruw etip kórsetti. (T.Q.) Seniń aman alıp qalǵan bir jetimiń mıń qızıl sózden abzal. (H.Ó.) Bálkim, bul qıp-qızıl ótirik, jala dey alatuǵınlar tabılar? (M.Yu.)

Qızıl kegirdek bolıw frazeologizmi jánjellesiw, baqırısıw, urısıw, tóbelesiw, qattı aytısıp qalıw mánilerinde keledi. Onıń qızıl tumsıq bolıw degen variantı da bar. Sonday-aq, qızıl sheke bolıw frazeologizmi de tóbelesiw mánisinde keledi. Mısalı: Qartayǵanda qızıl tumsıq bolıp qırılısıp atırǵanıńız jónsiz, – dep jıynalǵanlar Dámetken menen Ótemurat ǵarrınıń arasına tústi. (K.R.) Ekewi qızıl sheke bolıp uzaq tóbelesti. (Ó.A.) Xojaniyazov kempir menen ǵarrınıń qızıl kegirdek bolıp aytısa ketkenin sezip, artına jalt qaradı. (K.S.) Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazovlar «qızıl kegirdek boldı – baqırıstı, aytıstı, urıstı, dawlastı» al, «qızıl sheke boldı – tóbelesti, mushlastı, jaǵalastı»37 degen mánilerdi bildiretuǵının kórsetedi.

Sonday-aq, mına frazeologizmler menen de qızıl sózi kelip, hár qıylı máni ańlatadı: Qızıl tobıq bóbekler taǵı tım-tırıs. (H.Ó.) Qolı qızılǵa tiygen jeńgeń aǵańa taqım burawdı salmas pa eken? (K.S.) Zayırdı emes, sol kózi qızıl bále dál ózin

37Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 119-bet.

50