Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

bolıp kelgen attı xabarshı bala qazıqqa baylap, shiysheń úydiń esiginen ishke jedellenip kirdi. (K.S.) Bul háreketti shaqqanlıq penen sekirip – oynap qara terge batadı. (Q.A.) Ayaǵındaǵı etiksımaqların shıjım jip penen shandıp alǵan hayallar qaqaman suwıqta puwı burqırap, qara terge malınıp, balshıqtı dalaǵa atıp tur. (J.Á.) Al, artta Jumabay qara terge túsip, asay basıp kiyatır. (K.S.) – Kemeni ıqqa al! – Sapar qara terge shomıldı. (K.S.) Qara terge shomılıp atırǵan Jumagúl shashınıń oshaqta bızıldap janıp atırǵanın da sezbedi. (T.Q.) Qaraptan-qarap otırıp qara terge tústi. (K.S.)

N.Nazarov «Qarater – [Qarater] – túrkiy sóz. Kóp terlew, terge batıp miynet etiw. Bayqush balalarim qara terge batip buǵday qibedi, buǵdayǵa qara kue tushti»16 dep kórsetedi.

Demek, bul frazeologizm eki tárepleme variantlılıqqa iye:

1.qara ter, qara suw bolıw – qara ter bolıw; 2. qara ter bolıw – qara terge batıw – qara terge malınıw – qara terge túsiw – qara terge shomılıw.

Qara+shańaraq: Shańaraq sózi menen dizbeklesip kelgende eki túrli máni bildiredi. 1. Qara shańıraq tuwılıp, balalıǵı ótken tiykarǵı, úlken úy, ata-ana jasaǵan jer, óz úyi degen frazeologiyalıq mánide keledi. Mısalı: Biraq, jol júrip talıqqan, músiybetten eseńkirep qalǵan jigit, «óz úyim – óleń tósegim» dep, óziniń qara shańaraǵında bir pursat tınıǵıwdı maqul kórdi. (K.K.) Áne-e, sol bir adamnıń balası bolǵanıń, Bazarbay inim, úyiń basqa bolǵanı menen uyań bir,

16 www. ziyouz. com. Nazarov N. Laqaylar: dialektologiya va frazeologiya. Ilmiy-ommabop kitob To’ldirilgan va tuzatilgan ikkinchi nashri. Toshkent, 2010, 323-bet.

31

shańaraǵıń bir, taǵı qara shańaraqtı túsinip júrmeń. (Sh.S.) Usı jerde ósip-ónip,

Qara shańıraq el bolǵanbız. Awır miynetine kónip,

Islep qara ter bolǵanbız.(I.Yu.)

Qazaq tilinde bul frazeologizm «úlken úy; tárbiya alǵan,

áwladlarınıń úyi, húrmetli hám qádirli úy (sózbe-sóz: Qara

úydiń qara shańaraǵı (tóbesi) − bukv. chernaya krısha yurtı)»18 mánisinde túsindiriledi. A.K.Bisenbaev eski, qádirli degen mánilerdi ańlatatuǵının kórsetedi:

«Al, eger de qaharmannıń kúshin hám qáhárin atap kórsetiw kerek bolsa, bunda da qara reńi qollanıladı. Qara barlıq waqıtta jawızlıq hám jamanlıq tiykarı menen baylanıspaydı. Keń mánide «qara» termini unamlı mánide de qollanıladı. Máselen,

qara jiyi jaǵdaylarda áyyemgi, qádirli, mánisin bildiredi, mısalı: «qara shańıraq»19».

2.Erkin sóz dizbegi sıpatında qollanıladı. Bul jaǵdayda frazeologizm quramındaǵı shańaraq sózi yamasa onıń belgisin bildiretuǵın qara kelbetligi hám onıń arttırıw dárejeli forması menen salıstırǵanda onıń mánilik jaqtan ózgesheligi ayqın seziledi. Mısalı: Hámme óz shańıraǵı ishinde tar gúmiralıqta jasay berdi. (Ó.X.) Kóp úylerdiń shańaraqları ortasına tústi. (Ó.X.) Sháwkildegen jas júregin basıp alǵan soń qap-qara shańaraq penen uwıqlar ustaxanadan jańa ǵana shıqqanday kórindi…(T.Q.) Nurlar Bektemir jatırǵan jolım úydiń tútinnen qarayǵan shańaraǵına tústi de,

17Keńesbaev I. Kórsetilgen miyneti, 329-bet.

18Aytkulova A. Kazaxsko-russkiy slovar /Elektron resurs/

19Bisenbaev A. K. Mifı drevnix tyurkov. Almatı: Fond Dizayn, 2007. –

136./Elektron resurs/.

32

sońınan qara kiyiz jabılǵan qáddin ayqınlastıra berdi. (K.K.) Dáslepki mısaldaǵı shańaraq – úyi degen mánide, sońǵı mısallarda qara úydiń bir bólegi mánisinde qollanılıp, ekinshi, úshinshi mısallarda shańaraqtıń reńin bildiredi. Al aldıńǵı mısallarda shańaraqtıń reńin emes, al tiykarǵı, úlken úy, tuwılǵan, ósken úyi, ata-anasınıń úyi mánisinde keledi.

Qara uwayım, qara uwayım túsiw, qara uwayımǵa beriliw hám t.b. variantları menen keletuǵın frazeologizm bir nárseni qattı uwayımlaw, qayǵırıp tınıshsızlanıw mánilerde ańlatadı. Mısalı: Qurı uwayımnan payda joq, bostan-bosqa izley bergen de kelispeydi. (Á.T.) Mal jaǵınan qara uwayımǵa túsip turǵan aǵam endi moynın joqarı kóterdi, túsken mallardı jayǵastırıw uwayımı baslanǵanday. (K.R.)

Ulıwma, qaraqalpaq tilinde qara kolorativi menen keletuǵın frazeologizmler bay mánilik ózgeshelikler iye. Olardı izertlew, ilimiy kóz-qarastan úyreniw tek ǵana frazeologizmniń emes, pútkil qaraqalpaq tiliniń oǵada bay, tereń mánili, astarlı, obrazlı sıpattaǵı birliklerge iye til ekenligin, onıń iyesi qaraqalpaq xalqı úlken, bay sóz ǵáziynesin ásirler dawamında turmıstan túygenleri, turmıs tájiriybeleri tiykarında toplaǵan, jıynaǵan xalıq ekenligin bildiredi.

QARAQALPAQ TILINDEGI «AQ» HÁM «QARA» KOMPONENTLI FRAZEOLOGIZMLER

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası til biliminiń óz aldına bir tarawı, ilim sıpatında qáliplesip, bul tarawda házirge shekem jigirmaǵa jaqın ilim-izertlew jumısları monografiya, dissertaciya, oqıw qollanba, toplamlar, sózlikler túrinde jarıq kórdi. Qaraqalpaq

33

frazeologizmler, jeke sóz sheberi shıǵarması tiliniń

úyrenilgen bolsa da, basqa da til bilimlerine salıstırǵanda oǵada az izertlengen taraw ekenligi ayqın kózge taslanadı. Demek, bunnan qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi hár tárepleme úyreniw zárúrligi kórinedi. Olardıń qatarında reń bildiriwshi sózler menen kelgen frazeologizmlerdiń de arnawlı izertlenbegenin atap ótiw orınlı.

Qaraqalpaq tilindegi reń bildiriwshi sózler ózine tán mánilik ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Olardıń arasında kók, aq, qara, qızıl hám t.b. sıyaqlı sózler kóp mánili bolıp keledi hám basqa birlikler menen omonimiyalıq qatnasqa da túsedi. Olardan aq hám qara reń bildiriwshi sózleri frazeologizmlerdiń quramında da keledi. Bunday sózler menen kelgen frazeologizmler túrli mánilik ózgeshelikler menen sıpatlanadı. Olar kórkem shıǵarmalarda ónimli qollanıladı. Kórkem shıǵarma tiline obrazlılıq sıpat beredi, kórkem túr qosadı, olardıń tásirli bolıwın támiyinleydi.Mısalı:Tumaris aqqara ayırıp turar halatta emes. (H.Ó.) Seniń keshegi aq degeniń búgin qara, qaralaǵanıń aǵarıp shıqpadı ma? (H.Ó.) Aqtı aqqa, qaranı qaraǵa ayırıwımız kerek. (J.S.) Jınayatshılar haqqındaǵı tergew materialların tereń úyrenip, aqtı aq, qaranı qara dep kórsetiw – másláhátshilerdiń juwapkerli wazıypası. (J.S.) Bunda aq-qaranı ayırıw frazeologizmi qollanılǵan. Bul frazeologizm kontekstte aq penen qaranı ayırıw/tanıw/biliw sıyaqlı feyil

34

komponentiniń ózgeriwi menen bir neshe variantlarda qollanıladı. Onıń mánisi Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov tárepinen tómendegishe túsindiriledi: «aqqaranı tanıdı – erjetti, eseydi, túsinedi, ańlaydı; aq penen qaranı ayıradı – jaqsı menen jamandı biledi, túsinedi; aqtı-qaranı tanıdı – erjetti, eseydi; túsinedi».20 Bul frazeologizm «aq-qara ayırıp turar halatta emes» degende ne bolıp, ne qoyıp atırǵanın durıs ayırıwǵa múmkinshiligi bolmaw, nahaqtı, haqtı, jaqsı-jamandı, durıs-qáteni ayıra almaw, usıǵan múmkinshiligi bolmay qalıw degen mánilerdi ańlatadı. Al, «keshegi aq degeniń búgin qara, qaralaǵanıń aǵarıp shıqpadı ma?» degende bolsa aytqanınday, kútilgenindey bolmaw, aljasıw, qátelesiw, ǵabırısıw, jańılısıw mánilerin ańlatadı. «Aqtı aqqa, qaranı qaraǵa ayırıwımız kerek» hám «aqtı aq, qaranı qara dep kórsetiw» degen frazeologizmler haqıyqatlıqtı dál, aljaspay, durıs, ashıp kórsetiw, kim haq, kim nahaq ekenligin anıq ajıratıp, ayırıp kórsetiw sıyaqlı mánilerdi bildirip kelgen.

Aq hám qara reń bildiriwshi sózleri menen keletuǵın bunnan basqa da frazeologizmler bar. Mısalı: Tusınan qızqırqın tiyelgen labır arba bastırıp ozıp ótti, tılaqayı tırısqan, terisi juqa kempirdiń awzınan aq iyt kirip, qarası shıqtı, kógi qaytaldan kirdi, onıń sırına qanıq jolawshılar miz qaqpay, qosıq aytısıp, shaǵal máslik qurısıp, kóz ushında ǵayıp boldı (H.Ó.) Hár biri bir atawday, bul jurttıń qaymaǵı bilip qarpıp jıynaǵan kátqudaları, olardıń ishinde aq iyt iyislenip atır ma, qara iyt ólip atır ma, bir quday biler? (H.Ó.)

20 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Qaraqalpaq tiliniń frazeologizmler sózligi. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2018. 7-8-betler.

35

Bul mısalda awzınan aq iyt kirip, qara iyt shıǵıw frazeologizmi qollanılǵan bolıp, qara iyt shıqtı komponenti qarası shıqtı túrinde paydalanılǵan, yaǵnıy reń bildiriwshi komponenti substantivlesken, qattı urısıw, turpayı, patas sóylew, shawlap, baqırıp sóylew mánilerin bildiredi. Atap ótetuǵın nárse, kógi qaytaldan kirdi komponenti xalıqlıq úlgi tiykarında avtor tárepinen mánilik úylesimlilik penen dóretilgen komponent bolıp, máni kúsheytiwshilik xızmet atqarıp tur. Bul komponent sol urısıw, turpayı sóylew háreketine dawamlılıq qosadı, mánini jáne de ótkirlestirip beriw ushın xızmet etedi. Ekinshi mısalda ishinde iyttiń ólip atırǵanın bildirmew frazeologizmi avtor tárepinen ishinde aq iyt iyislenip atır ma, qara iyt ólip atır ma, bildirmew – bir quday biler − túrinde stillik jaqtan sheberlik penen paydalanıladı. Bul frazeologizmler kontekst talabına say orınlı paydalanılıp, sáykes mánilerdi ótkir, tásirli jetkerip beriwde kórkem-súwretlewshi qurallardıń biri sıpatında xızmet etkenin kóriwge boladı.

Kózdiń aq-qarası túrinde aq hám qara reńleri menen keletuǵın frazeologizm de bir qansha formalıq variantlar menen qollanıla beredi. Mısalı: Esbergen de keshirim sorap: «saqlıqta xorlıq joq, aǵa, húkúwmet degen kózimizdiń aǵıw-qarası, buǵan birew ayaǵın, birew tayaǵın suǵa beriwge bolmaydı, hámmemiz usınıń iytimiz» dep, Shundıydı ábden ırazı qıldıdaǵı,...(Sh.S.) Bul frazeologizm kózimizdiń aǵıwqarası túrinde kelip, berilgen mısalda barımız, isengen, eń qádirli, birden-bir súyenetuǵın nársemiz, soǵan qarap, isenip otırǵan eń qásterli nársemiz degen mánilerde paydalanıladı.

36

Ulıwma, qaraqalpaq tilinde bunnan basqa da aq degeni alǵıs, qara degeni qarǵıs, qara shashın aǵartıw hám t.b. sıyaqlı usı reń bildiriwshi kelbetlikler menen keletuǵın frazeologizmler ushırasadı. Olar ózine tán mánilik ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Olardı izertlew teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye.

QARAQALPAQ TILINDEGI REŃ BILDIRIWSHI

SÓZLER MENEN KELETUǴÍN

FRAZEOLOGIZMLER

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń úlken bir toparı reń bildiriwshi sózler menen kelip hár qıylı mánilerdi ańlatadı. Olarda frazeologizmniń ulıwmalıq mánisi onıń quramındaǵı reń bildiriwshi sózler menen belgili dárejede qatnasta bolsa, al, ayırımlarında mánilik jaqtan baylanıs gúńgirtlesip ketken boladı. Frazeologizmniń quramındaǵı reń bildiriwshi sózler teńew, salıstırıwshılıq, kúsheytiwshilik máni berip te keledi. Solay etip, olardıń ulıwmalıq máni menen qanday da bir baylanısı seziledi.

«Reń bildiriwshi leksemalar sóylewde awıspalı mánide kelip, tásirsheńlikke hám obrazlılıqqa xızmet etedi».21 Bunday tásirsheńlik hám obrazlılıq olardıń frazeologizmniń komponenti sıpatında kelgeninde de ayqın seziledi.

Qaraqalpaq tilinde reń bildiriwshi sózlerden aq, kók, sarı, qara, ala hám t.b. sıyaqlı sózler frazeologizmlerdiń quramında keledi. Olardıń úlken

21Kadirova B. R. Belgi bildiruvchi leksemalarning lingvokulturologik xususiyatlari. Filologiya fanlari bwyicha falsafa doktori (PhD) dissertaciyasi avtoreferati. Toshkent. 2019. /Elektron resurs/.

37

bir toparın quramında aq kelbetligi ushırasatuǵın frazeologizmler quraydı.

A.N.Kononov túrkiy tillerdegi aq sóziniń altı túrli mánisin kórsetedi.22

G.Aynazarovanıń miynetinde berilgen frazeologizmlerde «aq bezerde kók bezer (bolıw), aq degeni – alǵıs, qara degeni – qarǵıs, aq degeni – aq qara degeni – qara, aq júzin sarı etip, jas basın ǵarrı etiw, aq jawıp, arıw kepinlew, aq kóylek, kók kóylek, aq nayzanıń ushın menen, aq bilektiń kúshi menen, aq shashlı, sarı tisli, aqtı aq, qaranı qara (dew), awzınan aq iyt kirip, qara iyt shıǵıw, bir qızardı, bir bozardı, gá qızarıp, gá bozarıp, eshkiniń quyrıǵı kókke, túyeniń quyrıǵı jerge (jetkende), qara suw, qara ter, sútten aq, suwdan taza, sútten aq, suwdan tınıq, tamaǵı toq, kóylegi kók» sıyaqlı frazeologizmlerde reń bildiriwshi sózler keledi.23

Aq sózi menen keletuǵın frazeologizmler belgili bir topardı payda etedi. Olardıń ózine tán ańlatatuǵın mánileri bar. Aq óziniń mánisi menen jaqsılıq, tazalıq, azadalıq, girbińsizlik, adamgershiliktiń hám t.b. nıshanı, tımsalı sıpatında túsiniledi. Usı sózler menen kelgen frazelogizmler awızeki sóylewde de, kórkem shıǵarmalarda da jiyi qollanıladı. Mısalı: Bul pámsizlew bolǵanı menen oǵırı qarıwlı jigit edi, «anaw-mınaw» dep salǵılasıp turmaydı, awzıńa taslap jiberedi, usınısınan qorqsa da, hesh nárse sır búkpegenlikten «dańǵır» atandırǵan aq kókirekligin sıylasa da hesh kim bunıń menen jaq jarıstırmaydı, ózi sóylep, ózi qoyadı. (Sh.S.) – «Kókózek»ti nege

22 Kononov A. N. Semantika cvetooboznacheniy v tyurkskix yazıkax. //Tyurkologicheskiy sbornik. M. : Nauka. 1978. s. 170. /Elektron resurs/.

23 Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. Nókis, Berdaq atındaǵı QMU baspaxanası, 2005. 105-117- betler.

38

teńlestiretuǵınımdı dál aytayın ba? Misli bir aq kókirek sawdıraǵan bala. (T.Q.) Berilgen mısalda aq kókirek adamnıń minez-qulıq sıpatın, xarakterin bildirip keledi. Aq kókirek «1.hadal, pák, ádil; 2.kishipeyil, keń peyil, juwas»24 degen mánilerdi bildiredi. Sır búkpegenlikten «dańǵır» atandırǵan aq kókirekligin degende usı sır búkpeytuǵın qásiyetine baylanıslı aq kókireklik belgisin túsiniwge boladı. Aq kókirek belgisi sawdıraǵan degen birlik penen qatar qollanılǵanda máni jáne de tolıǵıraq ashılıp, hesh nárseni jasırmaytuǵın, hesh jamanlıq islemeytuǵın, hadal degen máni túsiniledi.

Bul frazeologizm usı aq kókirek komponentlik quramı menen basqa da frazeologizmlerdi payda etip keledi. Mısalı: Bul iykemlesip, aq kókiregin ashqan menen ol búlk etpeydi (K.S.) Bul sózlerdiń hár qıylı mánisine itibar bermegenler: «xodlanbasa xodlanbaydı da!» dedi qolların bir siltep, jáne birleri «onday bolsa iyterip kóreyik, úlken mashınlardı da iyterip júrmiz-ǵoy» degendi ayttı, aq kókirekleri menen. (M.T.) Bunda aq kókiregin ashıw úmitleniw, jaqsılıq etiwge, jaqın, miyirman bolıwǵa umtılıw mánilerinde, al aq kókirekleri menen degende ırası menen, durısın aytıp, shın ıqlası menen degen mániler túsiniledi.

Bul frazeologizm aq kókirek túrinde de haq kókirek túrinde de ushırasadı. Haq kókirek túrinde kelgende geyde komponentleriniń orın tártibi almasıp qollanıladı. Mısalı: Kókiregi haq bolsa, tiri jannıń kolxozıńa zıyanı tiymeydi. (Sh.S.) Onıń haq kókirek penen aytıwı boyınsha Áshirbay dáslep úsh jılǵa ketkende brigadtan ullı, keyin jeti jılǵa ketkende traktorshıdan qızlı, bunnan soń segiz jıl otırǵan saparında tabelshikten eki ret egiz qursaq kótergen

24Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 7-bet.

39

eken. (M.N.) Mısaldaǵı kókiregi haq bolsa frazeologizmi aq kókirek frazeologizmine salıstırǵanda qáwip tuwǵızbasa, jamanlıǵı bolmasa, kewlinde jamanlıq bolmasa, zıyan keltirmese, kesent keltirmese degen mánilerdi ańlatadı. Al, keyingi mısaldaǵı aq kókiregi menen aytıwı boyınsha túrinde kelgende pikirdiń, aytılıp atırǵan gáptiń sońǵı bólekleri menen salıstırıp qaraǵanda haqıyqatlıǵın, anıǵın, durısın aytıwı mánisi mısqıl arqalı bildiriledi.

Joqarıda atap ótkenimizdey, qaraqalpaq tilindegi aq reńin bildiriwshi sózler teńles eki komponentli frazeologizmler quramında da keledi. Usı frazeologizmlerdi arnawlı izertlegen ilimpaz G.Aynazarova olardı leksikalıq kóz-qarastan toparlastırıp, bir túri sıpatında «Reńdi, túr-tústi bildiretuǵın sózlerdiń qatnasında jasalǵan frazeologizmler: aq shashlı, sarı tisli; aq degeni – alǵıs, qara degeni – qarǵıs; aǵı – aq, qızılı – qızıl; aq degeni – aq, qara degeni – qara; qara ter, qara suw t.b.» 25 dep kórsetedi.

Bunday reń bildiriwshi sózler menen kelgen frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda hár qıylı maqsetlerde – obraz, xarakter jaratıw, qaharman psixologiyasın kórsetiw hám t.b. ushın qollanıladı. Mısalı: Jınayatlı isińdi aqlawǵa ol aralastı ma, tamam, pútkil Yapon teńizine ot berip jiberseń-ám seni sútten aq, suwdan taza etip qoyadı. (M.N.)

Xalıq tilinde aq súyek túrinde de keledi. Bunda joqarı

frazeologizmlerdiń leksika-semantikalıq hám stillik ózgeshelikleri. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2015, 34-bet.

40