Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

bunday adamlardı ne ushın baxıtsız dep esaplaytuǵınına túsinbeymen,… (E.R.)

Qara bası komponenti menen keletuǵın hár qıylı mánidegi, sonıń ishinde, ǵarǵıs mánili frazeologizmler da bar. Mısalı:

Aydas biy seniń alǵanıń, Qaǵıp tósek salǵanıń,… Biybayımday arıwdıń,

Qara basın qańǵırttıń. (Jiyen jırawdan)

– Há, qara basıńa bolǵırr seniń-á! Usı waqıtqa shekem duz, qızıl, qara burısh, eki júzli pıshaqlardı, gósh shabatuǵın baltalar menen shanıshqılardı biribirimizge talay uslatqanbız. Biraq, mine kórip otırǵanıńızday urısıp qaǵıspay-aq, aman-esen júrmiz ǵoy! – dedi Jańabay. (B.B.)

Qaraqan bası túrinde de keledi. Mısalı: Uldıń óli denesi jat jurtta jetimsirep qaldı. Ayday appaq kelinim jetim-jesir, kishkentay bala kelinshek túwe, qaraqan basına biyligi

qara shańaraq birligi de frazeologizm bolıp esaplanadı.

(Keyingi maqalaǵa qarańız − Yu.B.)

Qaraqalpaq tilinde bul sóz bunnan basqa da frazeologizmler menen keledi. Mısalı: Qara gewde: Bunday strukturalıq tiptegi frazeologizm qara bası túrinde keletuǵın frazeologizm menen mánilik jaqtan jaqın keledi. Tek ózi, tek óziniń denesi, tutas, tolıq ózi degen mánilerdi ańlatadı. Mısalı: Ul da qız da, sáwer yar da kerek emes kerek emes – tek qara gewdesin qorǵap kúnin kóriw ushın bizge qırın qaradı. (G.E.)

Qara shor, qurım, nópir: Júdá kóp adam, kópshilik bolǵanda, adam kóp jıynalǵanda aytıladı: Yaqıpbaydıń Dálibayı oqıwdan jırılıwdan buǵan juwıradı,

21

suwshılıq etedi, sonnan, qara quptanǵa shekem jerdi silkindirip súrip júrgeni, sonda da izinde qara shorı alaman bolıp júrdi kópke shekem. (Sh.S.) Qara shorı alamannıń qıyqıwı, shawshuwı alıstan-aq esitildi. (Sh.S.) Sonshalıq qara nópir ásker menen zımırasaq, qońsı-qobalar ne deydi? (H.Ó.)

Kóp uzamay-aq Xiywanıń tórt tárepin qara qumırısqaday kóp nókeri qurday qorshadı. (Ó.X.) Bazar (Qıpshaq qalası − Yu.B.) tolǵan adam. Qara qurımday qara shógirmeler. Quwırǵan balıqtıń iyisi murńıńdı jaradı. Qara telpeginiń júni selkildep kabapshılar kababın jelpip otır, olardıń minip kelgen ayǵır eshekleriniń aqırǵan dawısı qalanı jańǵırtadı. (Q.A.) Adamlar qara qurımday kórinedi, alamannıń arǵıbergi shetine jetip bolmaydı. (Q.A.)

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi qara sózi bay mánilik ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Ol frazeologizm komponenti sıpatında da úlken xızmet atqaradı. Bunday birliklerdi ilimiy kóz-qarastan izertlew xalıq tek tilin úyreniw ushın ǵana emes, al, ádebiyatın, mádeniyatın, tariyxın úyreniw ushın da áhmiyetli.

QARAQALPAQ TILINDEGI QARA KOLORATIVLI

AYÍRÍM FRAZEOLOGIZMLER

Qaraqalpaq tilindegi reń bildiriwshi sózlerdiń biri esaplanǵan qara kelbetligi kóp mánili sózlerdiń biri sıpatında xalıqtıń uzaq ótmishi menen tıǵız baylanıslı kóplegen túsiniklerdi bildirip keledi. Kópshilik túrkiy tillerde bul sóz keń mánilerdi qamtıwı menen ajıralıp turadı.

22

lingvokulturologiyalıq ózgesheliklerine tallaw jasay otırıp bılay dep jazadı: «Kolorativler kórkem shıǵarmanıń obrazlılıq qurılısın dóretiwde: tábiyat qubılısların, peyzajdı súwretlewde, turmıs tártiplerin hám tariyxıy waqıyalardı ashıp beriwde, awıl turǵınlarınıń sıpatlamasın, kiyim, turaq jay, haywan hám ósimliklerge hám t.b. tán detallardı kórsetiwde úlken rol atqaradı. Kolorativler awıspalı máni bildiriwdi kúsheytetuǵın

kombinatorikasınıń keń múmkinshilikleri, bay sóz jasaw potencialı menen ajıralıp turadı, turaqlı dizbekler hám

frazeologiyalıq birlikler dóretiw ushın tiykar bolıp xızmet etedi».10

Qaraqalpaq tilinde qara sózi funkcional stillerdiń barlıq túrlerinde qollanıla beredi. Ásirese, kórkem ádebiyat stili menen awız eki sóylew tilinde bul sózdiń barlıq mánilik múmkinshilikleri júzege shıǵıp, iske túsip, ashılıp, ayqın kórinedi. Jazıwshı, shayırlar qara sóziniń bunday mánilik múmkinshiliklerinen sheberlik penen túrli maqsetlerde paydalanıp, shıǵarma tiliniń kórkem, obrazlı bolıwına erisedi.

10 Tugujekova T. N. Lingvokulturologicheskie ososbennosti kolorativov v romane N. G. Domojakova «V dalekom aale»//Nauchnoe obozrenie SayanoAltaya. № 3 (19), 2017. Vıpusk 10. Seriya: Filologiya-113. s 68. /Elektron resurs/

23

Ilimpaz J.Esenov belgili shayır S.Niyetullaevtıń dóretiwshiliginen mına qatarlardı keltire otırıp:

«Qaranı kóp aytamız, «Qaralı» sózdiń saltı. Qara úy qaraqalpaqtıń, Otawı, saltanatı.

Arqada Qaratereń, Qublada Qaratawım, Quyılǵan qara terim, Báhárde qara jawın. Qısında qara suwıq, Qorada qara malım. Turǵanda qara dawıl,

Terbeler qara talım. (56-bet)

Ulıwma alǵanda, bul qosıqtaǵı onıń poetikalıq tapqırlıǵı menen ózinsheligi sol, ol usınday "qara reń"lerden-aq ótkir ideyalıq juwmaq keltirip shıǵaradı»11 dep jazadı.

Qara sóziniń mánileri, qollanılıwı haqqında hár qıylı pikirler ushırasadı. A.Bekbergenov qara sóziniń mánileri haqqında bılay dep jazadı: «7. «Qara» sóziniń mánisi geyde ol turaqlı anıqlawıshlıq xızmette kelgende de ózgerip keledi. Biraq, bunday dizbeklerdi frazeologizm dep qarawǵa bolmaydı, sebebi, dizbektiń ulıwma mánisi onı dúziwshi komponentlerdiń jeke mánisinen kelip shıǵadı. Usınday dizbeklerdi erkin hám frazeologiyalıq dizbeklerdiń arasındaǵı turaqlı sóz dizbekleri dep atawǵa boladı.2 «Qara» sózi bul jaǵdayda metaforalıq qásiyetke iye boladı hám tómendegi jaǵdaylarda qollanıladı:

b) predmettiń yamasa qubılıstıń basqa nársesiz, tek ózi ekenin sheklep kórsetedi. Qara suwıq, qara jamǵır, qara suw, qara kúsh;

11 Esenov J. Nóser talant. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2016, 44-bet.

24

d) «kesh», «quptan» sózlerin anıqlap, olarǵa qosımsha kúsheytkish máni beredi: Mısalı: Tań azannan qara keshke shekem sarılıp jumıs islegen rabochiylar bir kúni zavodtıń sharbaǵına jıynalıp másláhátlesedi. («Qaraqalpaq xalıq legendaları hám anekdotları»)».12

T.Sh. Rıskulova qara sózi hám onıń menen jasalǵan (karańg karan karaan) dórendi kelbetlikleriniń mánilerin hám xızmetlerin tallap bir neshe túrlerge bólip, onıń bir túri sıpatında qara sóziniń mánisin bılay anıqlaydı: «VII. Qara kelbetligi hár qıylı tematikalıq toparlardaǵı (tábiyat obektleri hám qubılısları, quslar hám haywanlar, adam dene músheleri, taǵamlar) atlıqlar menen dizbekleskende bir waqıtta bir neshe mániler bildiredi: tuwra nominativlik hám awıspalı máni».13 Sózliklerde qara sózi menen keletuǵın frazeologizmler kóp ushırasadı.

Qaraqalpaq tilindegi qara sózi tábiyat qubılısları, máwsim atamaları, adam múshe atamaları hám t.b. menen keledi. Mısalı:

Qara gúz: Hámmesi qolǵa qaraǵannan soń jıyınterim qara gúzge, hátteki, dekabrdiń boranına shekem dawam etip ketedi (J.Á.)

Qara suw: Siz benen birge ishken duz túwe qara suwǵa teń keletuǵın heshteńe joq, – dep mirát etti bay hám tósektiń bir shetiregine taman jılısıp otırdı. (Ó.X.)

Qara jer: Dápinip kelgenine ayaǵın tepsinip, qaptaldaǵısına qolın sermep qara jerde sırǵanaq tepken kisidey teńseledi. (K.S.)

Qara qıs: Jazdan keyin gúz, gúzden keyin úrgin qarlı qula dalada húwlep uytqıǵan qáhárin shashqan qara

12Bekbergenov A. Kórsetilgen maqalası, 54-58-betler.

13Rıskulova T. Sh. Semantika i simvolika cvetooboznacheniy kara (chyornıy) i ak (belıy) v epose «Manas» (v sospostavlenii s russkom yazıkom) Avtoreferat dissertacii na sioskanie uchenoy stepeni kandidata filologicheskix nauk. Bishkek, 2004, s. 11. /Elektron resurs/

25

qıs, …ústinde, hátte, endi kiyim de dep bolmaytuǵın úzik-julıq jalbıraǵan bir nárseler menen jıllar da óte berdi. (Á.Á.)

Qara duman: Bul frazeologizm qoyıw duman mánisin ańlatadı. Mısalı: Muz ústin qaplaǵan qara duman bawırlawı menen jattı da qoydı. (K.S.)

Qara dawıl: Bul frazeologizm de júdá qattı dawıl mánisin bildiredi. Mısalı: Qarsı aldınan qara dawıl turıp, qansha adım atsa da, jol ónbeydi. (K.S.) Bul birliktiń «qara jel» variantı da bar. Mısalı: Úsh kúnnen beri esken qara jel búgin aqsham sál basılıńqıraǵan edi. Biraq, qápelimde teńiz betten jeldiń iyisi sezildi. Kem-kemnen samal kúsheyip, aspan teńizinde seńdey soqlıǵısqan kók ala bultlar gezdi. Samal qara sıran dúbeley bolıp kiyatır. (K.S.) Bunda qara sıran degen birlik, joqarıda kórsetilgenindey, asa ketken suwıq, qattı dawıl, dúbeley sıyaqlı tábiyat qubılısların kórsetedi. Ayrıqsha atap ótetuǵın jaǵday, qara sózi menen qızıl sózi biriniń ornına ekinshisi hár qıylı reńlerdi bildiriwine qaramastan, bir sózge qatnaslı almasıp qollanıladı. Mısalı: Arqa bet túnerip kiyatır. Qızıl sıran esti. Jel muzdıń betin jalap tur. (K.S.) Qara sıran – qızıl sıran.

Qazaq tilindegi frazeologizmlerdi izertlep, kólemli

sózligin dúzgen belgili ilimpaz I.Keńesbaev:

«Qara dawıl – epkinli, suwıq, ızǵarlı jel»14 dep kórsetedi.

Qara dawıl birligi sóz sheberleri tárepinen qáhárli, qatal degen awıspalı mánilerde de paydalanıladı. Mısalı: Keń peyilli, jayma shuwaq ananıń qara dawıllı qáhári de bar ekenin seze qoyǵan Jámiyla júzine tik qarawǵa batına almay sıńqıldap kúldi. (K.S.)

14Kenesbaev I. Qazaq tiliniń frazeologiyalıq sózdigi. Almatı, «Ǵılım», 1977, 322-bet.

26

Atap ótetuǵın nárse, jazıwshı yamasa shayırlar óziniń jasaǵan ortalıǵı, onıń tábiyiy sharayatları menen baylanıslı súwretlewlerdi kóbirek paydalanadı. Máselen, K.Sultanov, A.Begimov, Ó.Ayjanov hám t.b. sıyaqlı dárya, teńiz jaǵalawlarında balalıǵı yamasa ómiri ótken sóz sheberleri usı suw, teńiz yamasa onıń hawa rayındaǵı ózinshelikler ya bolmasa oǵan baylanıslı túsinikler menen qaharmanlardıń psixologiyasın ashıp beredi, peyzaj, portret, xarakter, obraz jaratadı.

Kórkem shıǵarmada qara sózi menen keletuǵın frazeologizmler ayrıqsha kórkem-súwretlewshilik orın tutadı.

Mısalı: Degen menen xalıqtıń eńsesinde qara tawday bolıp basıp turǵan qayǵı-hásiret júgi túskendey boldı, emin-erkin hawa jutıp, qara jerdi qayra-qayra basıp ózlerin usı ana-jerdiń, usı Watannıń iyesi sezinip mardıyısıp qaldı. (J.Á.) Geybir hámeldarlarınıń murnın girjiytip, qara taban shalǵa emirengenin ersi kórgenin sezdi. (H.Ó.)

G. Allambergenova hám J. Qoblanova túrkiy tillerdegi hám qaraqalpaq tilindegi reń bildiriwshi kelbetlikler sóz etilgen miynetlerge sholıw jasay otırıp, bılay dep jazıp: «Reńler, kóbinese, óziniń tuwra mánisinen kóre, awıspalı mánide kóbirek qollanıladı. Mısalı: qara reńi túrkiy tillerde batırlılıq, qaytpas jiger, kúsh-ǵayrattıń tımsalı esaplanǵan. Sonıń menen birge, qara túsi qorqınısh, qayǵırıw, jawızlıq, jamanlıq mánilerinde de jumsaladı. Frazeologizm quramında ushırasatuǵın qara reńi adamnıń túrli unamsız belgilerin, ishki emociyasın, halatın, xarakterin ashıp beriwde…»15 bir

15 Allambergenova G., Qoblanova J. Frazeologizmler quramında «aq» hám «qara» reń semantikasınıń qollanılıwı. – «Ilim hám jámiyet» jurnalı, 2020, № 1, 55bet.

27

neshe frazeologizmlerge kóplegen mısallar tiykarında tallaw jasaydı.

Qaraqalpaq tilinde qara komponentli frazeologizmler júdá kóp ushırasadı. Olar – mánilik hám dúzilislik jaqtan da kóp túrli. Bunday frazeologizmlerdiń qatarında jerdi qayra qayra basıw, qara suw, qara ter bolıw, júzi qara, awzınan aq iyt kirip, qara iyt shıǵıw, qaralay óshiw, qara qıldı qaq jarǵan, awzınan qara qanı keliw, izine qara eriw, kóziniń aǵı qarası hám t.b. kóplegen birlikler bar. Olar bir neshe mánilerdi bildirip keledi.

Qádirli, ádiwli degen mánide keledi: Kózdiń aǵıqarasınday balalardı jawdıń otında qaldırmaw ushın aqırǵı demimizge shekem gúresiw – seniń menen biziń atalıq parızımız. (K.S.)

Perzent, bala, áwlad mánilerin bildirip keledi. Mısalı: – Perzentim, tórt mártebe tósek jańalasam da izime ergen jalǵız qara sen! (J.S.)

Jamanlıqqa dus bolıw, baxıtsızlıq mánilerinde keledi: Kempir, baqtımızǵa qara tigilgen, jádigóydiń tiline inanǵan eken, qalmaqqa ketetuǵın bolǵan eken-aw dep,… Alpamıstan jol bolsın sorap tur. («Alpamıs» dástanı)

Tárezide salmaqtı teń uslaytuǵın, haqıyqat, ádil degen mánilerdi bildiredi: Nelikten de, roman janrınıń tábiyatınan awlaq, talabına juwap bermeytuǵın romansımaqlarǵa sınshılar, jigerli, ótkir, qara qıldı qaq jarǵan, kewil qalıspadan qorqpaǵan, ádil, durıs hám paydalı pikir bildirmeydi.(Á.A.)

Qaraqalpaq tilindegi qara sózi bunnan basqa da kóplegen frazeologizmlerdiń dóreliwinde qatnasadı. Mısalı: «Óytimbúyttim, janımdı jep pisirdim-ǵo, eń bolmasa piskenin jıynap alıwǵa bir kelmeymeken!» dep,

28

shıyqıldap arba kiyatırsa, tusına jetkenshe talabın qoyıp kútedi, jetken soń qarasa – basqa arba, bul endi ózin «qara jurtqa taslap ketken» qońsılarınan burınǵıdan da beter túńilip, endi kútpewge sert etedidaǵı, atlı-piyada birewler kórinse «solar emes pe eken?» dep, taǵı jolǵa qaraǵanın bilmey qala beredi. (Sh.S.) Kórgen-bilgeniniń bolǵanı sol, balalar atlanıp, bular taǵı qara jurtta qala berdi. (Sh.S.) Qara jurt birligi ata mákan, tiykarǵı qonıs, ata jurt, dáslepki qonıs basqan jer mánilerin, sonday-aq, kóship ketkennen keyingi orın, jer mánisin ańlatadı. Bul frazeologizm qazaq tilinde de «qara qonıs» túrinde ushırasadı. Ayırım jaǵdaylarda «ata qonıs» túrinde de qollanıladı. Mısalı: Ólsem de óligim tap usı ata qonısta qalsın, bir adım da keyin sheginbeymen! – dep aqtarıldı. (H.Ó.)

Qara zil frazeologizmi, tiykarınan, awır, júdá awır degen mánilerdi bildiredi. Kórkem shıǵarmalarda awıspalı mánilerde

«Kóterilmes kóterilse, kóterip turıp bir urar» degenindey, qarazil mákandı áwdermek-sáwdermegi menen kóterip ǵana bir urıp, úyinen óziniń tek sol qáte jazılǵan pasportın aldı da, tap sol dıǵırlaq qızı aytqan Qazaqstanǵa ótá ketti! (Á.Á.)

Bul frazeologizm basqa da frazeologizm quramında keledi. Mısalı: Tap sallaqxanaǵa aydaǵan malday bolaman. Jelkemnen qanday da bir qara zil basıp turǵanday. (Ó.X.) Boyın qara zil basıp, kirpiklerin jazdırıp alıwǵa shaması kelmey, júzin teńiz betten esken salqın lepke tosıp, buyıqtı... (Ó.Ó.) Azanda tula boyı zil qara tas bolıp, sharshap, boldırıp, sabılıp túrgeldi. (Sh.S.) Sóytip hámmesi de burın zildey awır

29

tartqan denelerin endi qustay jeńil sezip, qumırısqa júriske salıp, úyine ketti. (Ó.X.)

Qara suw, qara ter bolıw frazeologizmi teńles eki komponentli frazeologizmniń tolıq variantı bolıp, júdá kóp terlew jáne qattı uyalıw mánilerin bildiredi. Mısalı: Nazarbay da, sońǵı kelgen Jańabay menen Bazarbay da qara ter, qara suw bolǵan atların besikke bólegendey, orap-shımqap, aqırlarına qańtarıp ketti. (Sh.S.) Usı frazeologizmniń qara ter degen qısqarǵan variantı bolıp, ol kóp terlew, qanday da bir jumıstı qıyınshılıq penen orınlaw, pitkeriw, uyalıw, qısınıw, hawlıǵıw, uwayımlaw sıyaqlı keń mánilerdi bildirip keledi. Mısalı: Hár adam qara ter bolǵan sayın, Qunnazar aqsaqal bir qısım.(Sh.S.)

Bul frazeologizm qara suw, qara ter bolıw hám qara ter, qara suw bolıw túrinde komponentleri orın almasıp qollanıla beredi. Usı frazeologizmniń kórkem shıǵarmalarda mánilik jaqtan jaqın bolǵan basqa frazeologizm menen qatar kelip, bir frazeologizmniń komponentleri sıpatında qollanılıwı ayrıqsha qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Mısalı, usı frazeologizm Sh.Seyitov tárepinen qan sorpa (bolıw) frazeologizmi menen teńles eki komponentli frazeologizmniń variantı sıyaqlı tákirarlanıp kelip, máni ótkirligi kúsheytilip, tásirli qollanıladı. Bul jerde frazeologizmdi oǵada sheber qollanıwdıń jeke úlgisi bar: Qudaybergen, mektepten Aynazar menen Dálibaylar kelgenshe, shúdigar jerde tirsegi qaǵısıp, jarmıstan qabaqlap arqalap suw tasıydı, qara ter, qan sorpa, traktor da qara ter, qan sorpa, bular da qara ter, qan sorpa! (Sh.S.)

Qara ter frazeologizmi joqarıda atap ótilgen mánilerde qara ter(ge) bolıw/shomılıw/batıw/túsiw/ malınıw sıyaqlı feyiller menen kelip frazeologiyalıq variantlılıqtı payda etedi. Mısalı:

Alıstan qara ter

30