Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

202

Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» shıǵarmasınan xalıqtıń siyasiy, sociallıq, aǵartıwshılıq, ruwxıy ómiri menen baylanıslı waqıyalar, olardıń tilde, xalıq ádebiyatında saqlanıp qalǵan izlerin joytpay kelesi áwladqa jetkerip beriwdegi salmaqlı úlesi joqarı bahaǵa iye. Ózinen aldıńǵı yamasa ózi kózi menen kórip, qulaǵı menen esitip, guwası bolǵan waqıyalardı – ulıwma, pútkil qaraqalpaq xalqına tiyisli bolǵan pútin tariyxtı usı shıǵarması arqalı saqlap qalǵanlıǵı onıń qanshelli dárejedegi el súyer azamat ekenliginen dárek beredi. Ol ózi jasaǵan tariyxıy dáwirdegi eski mekteptegi oqıw haqqında bılay jazadı:

«… Sol waqıtta esik betten:

–«Iyshanımız, mınaw tilep alǵan jalǵız balamız edi. Ol dúnyada moynımızǵa qarız bolıp júre me, hesh bolmasa namazlıǵın biler, moynımızdaǵı parızımızdı óteyik dep alıp keldim. Endigisin ózińiz bilesiz, súyegi biziki, eti siziki, – dedi.

–Háy, bárekelle-á, júdá jaqsı, – dedi iyshan. Tilegen «Súyegi biziki, eti siziki» degen sózge túsingen joq. Apası úyine qaytıp ketti.

III

Bir kúni iyshan eki balaǵa shıbıq ákeliń dep buyırdı. Tústen keyin ol balalar bir bawday shıbıq alıp keldi. Tilegen buǵan túsinbedi. Tilegenniń apası jún sabaǵanda usıǵan usaǵan sabaw menen jún sabaytuǵını esinde bar edi. Iyshan jún sabay ma eken dep te oyladı. Biraq, olay emes eken. Júnniń ornına balalardı sabaydı eken. Tilegen shıbıqtı bir-eki jegennen keyin ǵana buǵan túsindi. Apasınıń «súyegi biziki, eti siziki» degeni hesh kim aytpay-aq sońınan kútá túsinikli boldı. Onıń túsinigi jańaǵı bir baw shıbıqta eken». (407-408-betler)

203

Bul jerde súyegi biziki, eti siziki degen frazeologizmniń mánisin jas balanıń qalayınsha túsingenin, ómirdiń, turmıstıń, oqıwdıń ózi túsindirip bergenin kóriwge, frazeologizmniń payda bolıw, dóreliw sebeplerine qatnasın ańlawǵa boladı.

«Eti de súyegi de seniki, eti seniki, súyegi óziniki, eti siziki, súyegi biziki»126, « eti seniki, súyegi meniki»127,

«eti siziki, súyegi biziki – siziń ıqtıyarıńızda»128 degen mánilerdi bildirip, bir neshe variantlarda ushırasatuǵın frazeologizmniń ańlatqan mánisiniń eski oqıw sistemasına baylanıslı payda bolǵanlıǵın kóriwge boladı.

Shıǵarmada sol dáwirdegi xalıq arasındaǵı úrp-ádet, dástúrler menen baylanıslı atqa miniw, attan tússe de erden túspew ya bolmasa at ústi, at ústi qaraw frazeologizmine baylanıslı dereklerdi kóriwge boladı. S.Naurızbaeva at ústi frazeologizminiń «at ústi – poverxnostno, koe-kak, cherez pen kolodu – (dosl. verx loshadi), at ústi – mimoxodom, neobosnovanno, poverxnostno, (dosl. verx loshadi)» degen mánilerin atap ótip, onıń erkin sóz dizbegi túrindegi at ústi birligi menen mánilik baylanısı joq ekenligin, bul frazeologizmniń qaraw komponenti arqalı at ústi qaraw túrinde

keńeygeni prof.E.Berdimuratov tárepinen sóz etilgenin kórsetedi.129

Bizińshe, burınǵı waqıtları tiykarǵı kólik at bolǵanlıǵı, adamlardıń, el basshılarınıń at minip júriwi hám usı at ústinde turıp, túspesten adamlarǵa ya basqa máselelerge qatnas jasawı, adamlardıń bir-biri menen usınday qatnas jasawı sebepli tiykarǵı máseleniń, jumıstıń shala orınlanıwı, kútilgenindey

126Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2005. 110-bet. 127Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2015. 64-bet. 128Paxratdinov Q., Kórsetilgen miyneti, 62-bet.

129Nauruzbaeva S. T. Kórsetilgen miyneti, 94, 48, 52, 63-betler.

204

pitpewi erkin sóz dizbeginiń frazeologiyalıq mánige kóship, usı at ústi yamasa at ústi qaraw frazeologizmine aynalıwına tiykar bolǵan bolsa kerek degen pikirdemiz.

Sonday-aq, shıǵarmada attıń jılawınan uslaw, jılawına asılıw sıyaqlı birlikler bar. Keyin ala waqıttıń ótiwi menen usı háreket tiykarında olar da erkin sóz dizbeginen frazeologiyalıq sóz dizbegine uqsaslıq, salıstırıw mánileri arqalı awısıp, frazeologiyalıq mánige ótken. Attı hám onıń ústindegi adamnıń háreketin basqarıw, boysındırıw ushın onıń jılawın uslap turıw, qolǵa alıw háreketi menen baylanıslı jılawın qolǵa alıw, jılawın tartıp qoyıw, jılawın jazdırmaw sıyaqlı frazeologizmlerdiń házirgi koronavirus pandemiyasına baylanıslı publicistikalıq stilde de ónimli qollanılıp atırǵanlıǵı da ayrıqsha dıqqattı tartadı.

Shıǵarmadan qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń dóreliwine qatnaslı bolǵan dereklerdi kóplep tabıwǵa boladı. Máselen, porxannıń háreketleri, onıń baqırıwı, awzınıń kópiriwi, sekiriwi, hár kimge bir umtılıp, dápiniwi hám t.b. burın bul nárseni kórmegen awıl balalarınıń dıqqatın ayrıqsha tartıp, olardıń kóp kúnge shekem porxannıń háreketlerin qaytalap tek «porxan bolıp júriwi», kóbinese, usınday waqıyalardıń adamnıń balalıq dáwirinen umıtılmay yadında saqlanıp qalatuǵını ekinshi bir usıǵan uqsas jaǵdaylarda, is-háreketlerde dáslep erkin bolǵan sóz dizbekleriniń awıspalı, astarlı mánige ótip, frazeologizaciyalasıwın payda etiwi múmkin. Bul jerde, kóp sóylew mánisindegi awzı kópiriw frazeologizmi usı háreketlerdegi bir element penen – awız kópiriwi menen, yamasa adam kóp sóylegende awızdıń kópiriwi menen baylanıslı awıspalı mánige ótip dóregen bolıwı múmkin. Demek, kóp sóylew nátiyjesinde

205

awız kópirmese de usı awzı kópiriw frazeologizminiń bir nárseni qayta-qayta aytıw, maydalap, kóp túsindiriw, kóp sóylew mánisi kelip shıǵadı. Bul frazeologiyalıq máni bolıp esaplanadı.

Sonlıqtan, xalıq óz kózi menen kórip, qulaǵı menen esitip, basınan keshirip, guwası bolǵan, ózlerin ayrıqsha tań qaldırǵan, quwandırǵan, tásirlendirgen yamasa qorqınıshqa, qáweterge salǵan hár qıylı waqıyalardı yadında saqlap, oǵan ózleriniń katnasların, kóz-qarasların bildiredi, olarǵa baha beredi. Bul baha, kóz-qaras yamasa túsinik, obrazlı oy-pikir kem-kem qollanıla barıw dawamında kórkem, tásirli, astarlı tús alıp, xalıq awız ádebiyatınıń janrlarında mánili gápler, naqılmaqallar, frazeologizmler, termetolǵawlar hám t.b. túrinde saqlanıp qaladı.

Solay etip, «Frazeologizmlerdiń payda bolıwı haqqında xalıq awzındaǵı ańız-áńgimelerde, kúldirgi sózlerde maǵlıwmatlar saqlanǵan. Olardıń birinde bılay delinedi: «Erte báhárde bir jigitti qońsı awıldan gúnde ákeliwge jumsaǵan. Ol jigit ketkennen qaytıp kelmegen. Egindi egip, suwǵarıp, piskennen keyin jıynap, qırmandı aydap bolǵanda jańaǵı jigit

gúndeni iynine salıp ákelip dúrs ettirip jerge taslap: – Asıqqannan-aq ólermen-aw, – degen eken».130 Bul bir awız gáp

waqıttıń ótiwi menen ekinshi bir usıǵan uqsas jaǵdaylarda aytılıp, frazeologizmge aynalǵan bolıwı múmkin.

Sonlıqtan da, «Hár qanday xalıqtıń tariyxın bilmey turıp, onıń házirgi kúnin túsiniw, ótmishin kóriw múmkin emes. Frazeologizmlerdiń kópshiligi xalıqtıń ózine tán milliy ózgesheliklerin kórsetip, óz mazmunı menen xalıq tariyxi, onıń ómiri, úrp-ádeti hám

130 Aymbetov K. Anekdotlar. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2019, 21-bet.

206

dástúrlerine kirip ketedi.131» Xalıq tariyxı menen ushlasıp ketetuǵın bunday kóplegen frazeologizmler

«Xalıq danalıǵı»nan orın alǵan bolıp, olar ótmish penen búgingi kúndi tutastırıp turadı.

Shıǵarmada bir qansha frazeologizmlerdiń payda bolıwı, kelip shıǵıw, dóreliwi menen baylanıslı bolıwı múmkin bolǵan

dereklerdi kóplep tabıwǵa boladı. Máselen, tildegi «tım-tırıs bolıw, sóylemew, hesh ses shıqpaw»132 degen máni ańlatatuǵın

siltidey tınıw frazeologizmi xalıqtıń kir juwıw, shash juwıw, shomılıw ushın paydalanatuǵın nársesi – silti hám onıń qásiyeti menen baylanıslı.

Qaraqalpaq tilindegi tulıpqa móńirew, janǵan otqa túsiw, at ústi qaraw, terisine topan tıǵıw, bir shıbıq penen aydaw yamasa aldına salıp aydaw, qulındaǵı dawısı shıǵıw, qılıshınan qan tamıw, jaw shapqanday bolıw, qolı baylanıw, belin bekkem buwıw hám t.b. kóplegen frazeologizmlerdiń payda bolıwın tariyxta iz qaldırǵan waqıyalardan izlew kerek.

Qaraqalpaq tilindegi bir qansha frazeologizmlerdiń payda bolıwın, biziń pikirimizshe, shıǵarmada kórsetilgen «molla tusaw salıw» ádetine baylanıslı dep qarawǵa boladı. Adamdı uslap alıp, kúsh kórsetip, zorlıq penen oǵan «molla tusaw salıw» ushın islenetuǵın háreketlerge tallaw jasap kóreyik:

belindegi belbewin sheship alıw – zorlıq etiw, belge belbew buwǵanday bolıw degendi esapqa alsaq – kúsh quwattan, erkinen ayırıw mánisin túsiniwge boladı;

131 Axmadjonov N. Frazeologizmlar nemis xalqi milliy madaniyatining kwzgusidir. – Published by 2030 Uzbekistan Research Online, 2018. Scientific journal of the Fergana State University, Vol. 1, No. 2 [2018], Art. 152018/№2, 83bet.

132 Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 34-bet.

207

belbewi menen eki ayaǵın tusap baylaw – (qıyın, azaplı, awhalǵa túsiriw, qıynaw, azaplaw, erkinen ayırıw;

tusawdıń orta jerin moynına iliw (ildiriw – Yu.B.) – sol qıynalıw, azaplanıw jaǵdayında uslap turıw, processtiń dawamlılıǵı;

dup-dumalaq bolıw – adam tik júredi, domalaq bolıw júdá qıyınshılıq, awırsınıw, qıynalıw, azaplanıwdı payda etedi;

ızalanıw, bozarıw – psixologiyalıq processler – qıynalıw, azaplanıw, xorlıǵı keliw, ızası keliw, ilajsızlıq, zorlıqqa ushıraw, usı qıyın jaǵdayǵa túsip qalıwına baylanıslı onıń betjúzinde payda bolatuǵın ózgerisler;

jerde jatıw – ayaq astı bolıw, adam ayaǵı jerde turıwı menen baylanıslı;

biybastaq balalar buǵan shaqaq atıp kúlisti – masqaralaw, kemsitiw, ústinen kúliw, mısqıllaw.

tusawın jazdırıw – azaptan qutılıw, erkinlik alıw. Keyin ilimpaz «Men bul awhaldı kórip, eski dúnyadaǵı jabayılıq tárbiyanıń ótkendegi jaǵdayın kórip, qoyshını ayap kettim» dep jazadı. Biziń pikirimizshe, Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov tárepinen dúzilgen sózlikte berilgen ayaq sózi menen baylanıslı «ayaǵına jip taǵıp oynadı, ayaǵınan aldı, ayaǵınan tarttı (shaldı), ayaqqa turdı, ayaq astı boldı, ayaq astı etti (qıldı), ayaq astında ezildi, ayaqqa bastı, ayaqtan aldı, ayaqtan tarttı (shaldı) (23-25-betler) hám moyın sózi menen baylanıslı «moyın bermedi, moyın burdı, moyın iydi, moyın tawladı (moyın tawlıq qılıw/etiw variantı da bar – Yu.B.), moynınan aldı, moyınına arqan (qurıq) tústi, moyınına arttı (júkledi) moyınına qoydı(saldı), moyınına qıyıp saldı, moyınına mindi, moyınına saldı, moyınınan tústi, moyının ishine

208

tarttı, moyının sozdı, moyını salbıradı»133, sondayaq, moynına ildiriw frazeologizmleri (124-bet) – barlıǵı sol process penen baylanıslı bolsa kerek. Sonday-aq, tilde moynına jip salǵanday bolıw frazeologizmi qanday da bir nárseni óz erki, qálewi boyınsha emes, al basqanıń erki menen, qálemey, májbúriy islew mánisinde keledi. Bul jerde bir nárseni durıs ańlaw kerek, waqıya, úrp-ádet, dástúr ya kásip túri hám t.b. menen baylanıslı frazeologizm payda bolǵanda mánige ayrıqsha itibar beriw talap etiledi, sebebi, máni ózgeriwi, awısıwı, keńeyiwi, tarayıwı, olardaǵı tek bir zattıń, hárekettiń, belginiń, qásiyettiń atamasına, sıpatlı ózgesheligine baylanıslı bolıwı yamasa onıń tutas ózine, pútin bir nársege qatnaslı payda bolıwı múmkin.

Biz bul jerde tek jeke pikirlerimizdi, frazeologizmlerge baylanıslı boljawlarımızdı bul shıǵarmanı hám ondaǵı frazeologizmlerge qatnaslı máselelerdi ilimiy tiykarda úyreniwge baslama sıpatında kórsetip óttik. Qaraqalpaq xalqı

Q.Ayımbetov xatqa túsirgen «Xalıq danalıǵı»n jáne xalıqtıń ózine ilimiy tiykarda izertlew arqalı usınıw teoriyalıq hám ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi izertlewde áhmiyetli máselelerdiń biri olarǵa etimologiyalıq tallaw jasaw, dóreliw tariyxın, ózgesheliklerin, sebeplerin anıqlaw, frazeologizmlerdegi házirgi kózqarastan túsiniksiz bolǵan komponentler ańlatatuǵın mánilerdi tabıw, ulıwma, frazeologizmlerdi xalıq tariyxı, mádeniyatı, úrp-ádet dástúrleri hám t.b. menen baylanısta, lingvokulturologiyalıq,

133 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 23-25, 124-betler.

209

etnolingvistikalıq jáne basqa da baǵdarlarda úyreniw bolıp esaplanadı. Bunda, álbette, qaraqalpaq folklorı, tariyxıy shıǵarmalar, «Xalıq danalıǵı» hám usı sıyaqlı basqa da kóplegen kórkem shıǵarmalar bay derek sıpatında úlken xızmet atqaradı.

210