Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri
.pdf
191
4. |
1. Iyek qıshıw. Egerde iyektiń |
Paxratdinov Q., |
iyegi qıshıdı – |
–dámetti, úmitlen di |
|
ústi qıshıy qoysa búgin |
Bekniyazov |
|
–dáme etpey-aq qoy, |
|
bazardan birew gósh ákeledi, |
Q.:82bet |
iyegiń |
úmit etpeseń de boladı, |
|
góshli sorpa ishedi ekenbiz |
|
qıshımay-aq |
– dáme etpey-aq qoy, |
|
deydi. «Buǵan iyegiń |
|
qoysın – |
úmitlen |
|
qıshımay-aq qoysın» degen sóz |
|
|
be |
|
usıdan qalǵan. (248-bet) |
|
|
|
|
2. Hár awılda úsh-tórt ǵana úy |
|
iyegiń |
|
|
qaldı. Bizler bazar kúnleri |
|
qıshıma |
|
|
bazarǵa otın alıp ketkenlerdiń |
|
sın – |
|
|
jolın kútemiz. Óytkeni bazarǵa |
|
|
|
|
ketkenler deńgene qılıp bólisiw |
Eshbaev J.: 88-bet |
iyegi qıshıw – |
– bir nárseden dáme |
|
ushın, bazardan ógizdiń qarının |
|
|
etiw, úmitle |
|
alıp qaytadı. Bizler menen |
|
iygi qıshımaw– |
niw |
|
awılda tek kempir-ǵarrılar ǵana |
|
Endi biziń ań |
|
|
qalǵan edi. Olar da: – «meniń |
|
awlawǵa |
|
|
búgin iyegim qıshıp tur, |
|
iyegimiz |
|
|
bazarshılar bazardan semiz |
|
qıshımay |
|
|
ógizdiń qarnın alıp keletuǵın |
|
dı. (Sh.Seyitov) |
|
|
shıǵar» – dep quwjıńlasıp |
|
|
|
|
otıratuǵın |
|
|
|
|
edi.(281-bet) |
|
|
|
|
|
|
|
|
192
5. |
Jıynalıs ashıldı, kelinshekler |
Paxratdinov Q., |
teris qaradı – |
– jek kórdi, jaqtır madı; |
|
betin kórsetpey teris qarap |
Bekniyazov Q.: |
|
qapa boldı, |
|
otırdı. Sol waqıtta Shabbazda |
145-bet |
|
ókpeledi |
|
Xojaniyaz garmonshı degen |
Djumamuratov T.: |
povorotitsya |
+ |
|
adam kóshpeli kino ákelip |
s. 150 |
spinoy – |
|
|
kórsetti. Hayallardıń aldına |
|
– teris qaraw, bir |
|
|
chay qoyıldı, hayallar ekranǵa |
|
shekelew, qır |
|
|
arqasın berip teris qarap otırdı. |
|
kórsetiw |
|
|
Men jańa kelinsheklerge |
|
|
|
|
beriletuǵın mandattı burın |
|
|
|
|
toltırıp qoyıp, jıynalısta sóz |
|
|
|
|
sóylep, mandattı qolına bererde |
|
|
|
|
olar ornınan turıp teris qarap: |
|
|
|
|
– Joq, tóremiz, almayman, |
|
|
|
|
qayın atalarımız urısadı, – dep |
|
|
|
|
atır. (358-bet) |
|
|
|
6. |
1.Balalardıń birewi: |
Paxratdinov Q., |
ayaǵına tusaw |
– kesent berdi, |
|
– Al buǵan «molla tusaw |
Bekniyazov |
(oraw) boldı – |
irkinish jasadı; |
|
salayıq», – dep onıń |
Q.:24bet |
ayaǵına oraldı |
– bóget boldı, |
|
belindegi belbewin sheship alıp, |
|
(oratıldı)– |
kesiri tiydi |
|
sol belbewi menen |
|
|
|
193
qoyshınıń eki ayaǵın tusap bayladı. al tusawdıń orta jerin qoyshınıń moynına ildi. Qoyshı dup-dumalaq bolıp ızalanıp, bozarıp jerde jatır, biybastaq balalar buǵan shaqaq atıp kúlisti. Birazdan keyin qoyshınıń tusawın jazdırıp
«úlken jumıs pitkerip» awılına juwırısıp ketti. (25-7-258- betler) 2. Soń olardıń bir biriniń
ústinen arz beriwi aqırı
ózleriniń ayaǵına tusaw boldı. (405-bet)
3. .…ekspediciya nachalnigi 4 kilogramm shıǵatuǵın foto apparatın moyınına ildirip, awıl balaların izine ertip, awılma awıl júrip, súwretke túsirdi.(419-bet)
Eshbaev J.:49-bet |
ayaqqa |
–zıyan beriw, kesirin |
|
oraw |
tiygiziw, bir isti |
|
bolıw– |
islewge múmkin shilik |
|
|
bermew |
|
|
|
Paxratdinov Q., |
moyınına |
–degenine kóndirdi, |
Bekniyazov |
arqan (qurıq) |
baǵındırdı |
Q.:124bet |
saldı* – |
|
|
|
|
194
|
(salıstırıń: |
|
|
|
|
Bul – erkin sóz dizbegi – |
|
|
|
|
Yu.B.) |
|
|
|
7. |
Kisapırlar. Shımbayda |
Eshbaev J.:126-bet |
noqtasın basına |
– tártipsizlik, |
|
Dáryabay, Baylepes, Seytim |
|
túriw – var.: |
ózinshe |
|
degen kisapırlar boldı. |
|
noqtasın úziw– |
lik, óz erkine |
|
Olar bazarshılardıń qaltaların |
|
|
ketiwshi |
|
kesip, pulların urlap, adamlardı |
|
|
lik |
|
zar qaqtıratuǵın edi. Olarǵa tıyım |
|
|
|
|
salatuǵın basshılar bolmadı. |
|
|
|
|
Kisapırlar ústine jipek shapan, |
|
|
|
|
belinde mádeli belbew, basında |
|
|
|
|
selkildek buyra shógirme bolıp, |
|
|
|
|
olar haytta, toyda, mereke de |
|
|
|
|
basqarıp kete beredi. |
|
|
|
|
Miynetsiz tapqan aqshaǵa |
|
|
|
|
semirip olar Shımbaydıń tar |
|
|
|
|
kóshesine sıymay ǵoddaslap |
|
|
|
|
júretuǵın edi. Shımbayda sovet |
|
|
|
|
vlastı ornaǵannan keyin ǵana |
|
|
|
|
bul |
|
|
|
|
kisapırlarǵa «noqta |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
salınıp, tumsıǵı uwıldı». |
|
|
|
|
|
(277-bet) |
|
|
|
|
8. |
1. Bazarshılardıń arbaları |
Eshbaev J.:152-bet |
shúy-shúyge |
– júdá kóp, tıǵılıs bolıw |
|
|
Shımbaydıń tar kóshelerinde |
|
qaǵısıw – |
|
|
|
digirshigi shúykildep, shúy- |
|
|
|
|
|
shúyine qaǵıstı. (272-bet) |
Djumamuratov |
tma tmushaya – |
= |
|
|
2. Toy tarqadı. Toylap kelgen |
T.:s. 174 |
mıń san eki, |
|
|
|
qız-kelinsheklerdiń arbalarınıń |
|
qara |
|
|
|
shúyi shúyge qaǵılıp, úyli- |
|
qumırısqaday, |
|
|
|
úylerine tarqastı. (30-bet) |
|
seńdey |
|
|
|
|
|
soqlıǵısadı, |
|
195 |
|
|
|
shúy-shúyge |
|
|
|
|
qaǵısadı. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
9. |
1.Balalar ele onda-mında |
Paxratdinov Q., |
jar salıw – |
– xabar tarqattı, bildir |
|
|
sapırılıp atırǵanda kópshilik |
Bekniyazov |
|
di, shaqırdı |
|
|
penen birge óz baydalına |
Q.:67bet |
|
|
|
|
tentirep kelgen Eshalaq jilli |
|
|
|
|
|
degen eser jigit basında |
|
jar shaqırıw, |
|
|
|
selkildek shógirme, belinde |
|
járiyaǵa jar |
|
|
|
mádeli belbew «kim awılına |
|
salıw degen |
|
|
|
qaytadı» dep balalardıń |
|
variantları da |
|
|
|
ortasına kelip «jar |
|
bar – Yu.B. |
|
|
|
shaqırdı» (319-bet) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
196
|
2. Eshbay jarshı ayaǵı aqsaq |
|
|
|
|
bolıp, at ústinde júrip jar |
|
|
|
|
shaqıradı. (271-bet) |
|
|
|
10. |
Shashtárezler. Shashı ósken |
|
shashın jibitpey |
|
|
bazarshılardı pás kúrsige |
|
alıw – |
|
|
otırǵızıp qoyıp shashların |
|
|
|
|
suwıq suw menen suwlap |
|
|
|
|
shashın jibitip eki qollap |
|
|
|
|
uwqaladı. Suw menen shashtı |
|
|
|
|
jibitpese, páki ótpey bastı |
|
|
|
|
awırtıp qıynaydı, «shashın |
|
|
|
|
jibitpey aldı» degen maqal |
|
|
|
|
usınnan qalǵan. |
|
|
|
|
Shashtárezdiń iskek degen |
|
|
|
|
aspabı menen ósken murtlardı |
|
|
|
|
julıp sulıwlaydı, «murtına |
|
|
|
|
qaray iskegi» degen sonnan |
|
|
|
|
qalǵan. (262-26-betler) |
|
|
|
|
|
|
|
|
11. |
… al biziń qasımızdaǵı |
Paxratdinov Q., |
ala jipti |
– ókpeles |
|
Shaniyaz patrat degen |
Bekniyazov |
kesisti – |
ti, qatnasıqtı |
|
shabarmanımız burın qazınıń |
Q.:10bet |
|
qoydı |
|
qasında moynına |
|
|
|
|
ala jip salıp ótirigine att |
|
|
|
197
|
iship júrgen antxor eken, …. |
|
|
|
|
|
(359-bet) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Eshbaev J.:40-41- |
ala jipti |
– qatnaspawshılıq, |
|
|
|
betler |
|
kesisiw – |
bir-birinikine |
|
|
|
|
|
barısıp-kelispew, |
|
|
|
|
|
doslıq |
|
|
|
|
|
tı, aǵayinshilikti qoyıw |
|
|
|
|
|
|
12. |
Arbaǵa qosıw. Qamırdan keyin |
Paxratdinov |
Q., |
ayaǵı aspannan |
– isi júrispe di, |
|
qudalar atlanar aldında |
Bekniyazov |
|
ketti |
sátsizlikke |
|
qudalardı «arbaǵa qosıw» |
Q.:23bet |
|
|
ushıradı |
|
oyınları baslandı. Bir neshe |
|
|
|
|
|
qarıwlı awıl jigitleri jası orta |
Paxratdinov |
Q., |
ayaǵın aspannan |
– pánt berdi; |
|
bolǵan bir neshe qudalardı |
Bekniyazov |
|
keltirdi – |
jazaladı |
|
bellerinen qapsıra qushaqlap |
Q.:24bet |
|
|
|
|
artınan iyterip saltań turǵan |
|
|
|
|
|
arbanıń qasına ákelip beline |
|
|
|
|
|
buwǵan juwan belbewin |
|
|
|
|
|
arbanıń arısınıń shúyligine |
|
|
|
|
|
ildirip, arbanıń art betindegi |
|
|
|
|
|
arıstıń |
|
|
|
|
|
ushınan eki, úsh jigit tómen |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
basıp edi, arbaǵa qosqan |
|
|
|
|
|
qudanıń ayaǵı jerden kóterildi. |
|
|
|
|
|
Qudanıń ayaǵı aspanda |
|
|
|
|
|
salbırap kórindi. Bul jaǵdaydı |
|
|
|
|
|
jıyılǵan jurt kórip, qızıqqa batıp, |
|
|
|
|
|
ház etip kúlisti. |
|
|
|
|
|
Jigitler arbanı iyterip ornının |
|
|
|
|
|
jılıstırdı, arbanıń arısına |
|
|
|
|
|
belbewinen asılıp ildirilgen quda |
|
|
|
|
|
aspanda eki ayaǵı salbırap |
|
|
|
|
|
ketip baratır. (239-bet) |
|
|
|
198 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
13. |
1.Porxan keldi. – Awılǵa porxan |
|
awzı kópiriw |
|
|
|
(periler xanı) keldi degen ǵalawıt |
|
|
|
|
|
taradı. |
|
|
|
|
|
…Porxan úyinde awırǵan qáste |
Djumamuratov |
s penoy u rta – |
|
|
|
adamı bar bir úyge keldi. Bul |
T.:168-bet |
shır-pırı shıǵıp, |
|
|
|
úyge basqa awırıwlardı da |
|
kúyip pisip, |
|
|
|
jıynadı. Keshke taman porxan |
|
qan sorpa |
|
|
|
zikir sala basladı. Porxannıń |
|
bolıp, qara |
|
|
|
jaraǵan túyedey baqırǵan dawısı |
|
terge |
|
|
|
hámmeni tik ayaqqa |
|
shomılıp, awzı |
|
|
|
|
|
kópirip |
|
199
turǵızdı…. Porxan salǵan zikiriniń arasında: …Kerege baslı ker jılan,
Kerilip turmay kel beri, – dep arwaqlı bir nárseni shaqırıp atır. …Awzınıń kóbigi aǵıp, baqırıp hár kimge bir tápinip júr. … Awıldıń balaları porxannıń izlerinen táwiraq jerge deyin erip barıp qala berdi. Porxannıń qılǵan háreketleri balalar ushın kútá qızıq bolǵanı sonsha, olar kóp kúnlerge shekem tek «porxan» bolıp, awıldı basına kóterip júrdi. (250-251-betler) 2.Aspandiyarov sózin «konechno, qalqam» dep baslap, bir sóyley qoysa qoymaytuǵın ezbe. kóbik awız
adam edi, imtixan alıw buǵan qolay tústi. (309-310-betler)
200
14. |
Merez awırıwlardıń jaralarına |
|
nishter suǵıw, |
sóz benen shaǵıp |
|
táwip nishterin tıǵıp qanatıp |
|
nishter tıǵıw |
alıw, batırıp, |
|
otıradı (273-bet) …bazar |
|
|
ótkerip sóylew, |
|
kúnleri qaybir sharbaqlarda |
|
|
tırnap sóylew, |
|
qolına múyiz qartıǵı menen |
|
|
mısqıl |
|
nishter pıshaǵın alıp (ótkir |
|
|
law, sóz benen hazar |
|
pıshaq) táwipler de otıradı. |
|
|
beriw |
|
…Qaybir adamlardıń basına |
|
|
|
|
nishter tıǵıp qan aǵızadı. |
|
|
|
|
… |
|
|
|
|
|
|
|
|
15. |
Kókshiniń nili aynıǵanda. |
|
nildey aynıw; |
birden piki rinen |
|
Shımbay qalasındaǵı |
|
nildiń suwınday |
qaytıp qalıw, kútilme |
|
kásipshilerdiń bir toparı jip |
|
aynıw |
gende pútkil |
|
boyawshılardı «kókshi» deydi. |
|
|
ley ózgerip qalıw, |
|
Olar kenep jipti, qaraǵa, sarıǵa |
|
|
gápinen tanıw, |
|
boyaydı. Bul boyaw «nil» bolıp |
|
|
gápinde, wádesin de |
|
ataladı. |
|
|
turmaw |
|
Kók boyawdı sarı jıńǵıldıń gúli |
|
|
|
|
(búrshiginen) isleydi, al sarı |
|
|
|
|
boyawdı jiyden aǵashtıń |
|
|
|
|
qabıǵınan isleydi. |
|
|
|
|
Eger de kókshiniń nili (kók |
|
|
|
|
boyawı) aynıy qoysa |
|
|
|