Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

jumısları alıp barılsa, qánige ilimpazlar xalıqqa, oqıwshıǵa, jas áwladqa túsindirip berse házirge shekem – bizge shekem saqlanıp kelgen xalıq tiliniń biybaha baylıǵı keleshek áwlad ushın da saqlanıp, jasap qalar edi. Jazıwshınıń ózi bul haqqında: «Men qaraqalpaq ırım-inanımlarınan qısqasha bilgenimdi jazdım. Bunday ırım-inanımlar júdá kóp. Bunıń qalǵan jaǵın, olqı jerlerin Qaraqalpaqstan etnografları tolıqtırıp jazar dep isenemen… (248-bet) dep eskertedi. Bizińshe, bul pikir tek ırım-inanımlar ushın emes, ulıwma xalıq tili, ádebiyatı, xalıq mádeniyatı, ruwxıy-psixologiyalıq dúnyası, úrp-ádet, dástúr, kásip túrleri hám t.b. jáne olardı izertlew ushın da tiyisli dep oylaymız.

Qazaqstanlı tyurkolog ilimpaz Qulbek Ergóbek bul miynetti júdá joqarı bahalaǵan edi.

Qaraqalpaq tilinde awzı jayıqtay degen frazeologizm qollanıladı. Bul frazeologizm shıǵarmada da bar. Mısalı: Sol ǵawırlasqan jaslardıń sırtınan qarap tursam ishinde awzı jayıqtay bir tompaq bala maǵan tanıstay kórindi. (301-bet) Salıstırıw ushın bul jerde basqa shıǵarmadan da mısal keltiremiz: Erkelikten de nıshan joq, kewliniń quwanıshın kúlimsiregenlikten kishireyip ketken kózi, jayıqtay jayılǵan lábleri pash etip tur. (Sh.S.) Usı frazeologizmdegi jayıq degen ne? Ol qanday máni ańlatadı? Neniń ataması? Qaraqalpaq tiliniń sózlik qorında bul sóz ushırasa ma? Gónergen sózlerdiń arasında bul sóz ushırasa ma? Ushırassa qanday máni ańlatadı? Qanday derekler arqalı bul sózdiń mánisin hám usı sózdiń qatnasındaǵı frazeologizmniń kelip shıǵıwın, dóreliwin anıqlawǵa boladı? Bul frazeologizmniń komponentlik quramına ne ushın jayıq jáne láb, awız sózleri kirgen? Olar awıspalı mánide

181

kelgen uqsas qaysı zatlardıń ataması ya ózi bolıwı múmkin? Jayıq – bizge tanıs, Volga menen Ural dáryalarınıń eski ataması Edil menen Jayıq emes pe eken? Yamasa omonim be? hám t.b. kóplegen sorawlarǵa juwap tabıw kerek.

Bul frazeologizmdegi Jayıq atamasın awzı úlken adamlarǵa baylanıslı jayın awızlı121

frazeologizmindegi jayın sózi menen shatastırmaw kerek. Usı awzı úlkenlik belgini kórsetiw ushın qaraqalpaq tilinde awzı lopayday, awzı jayıqtay, jayın awızlı sıyaqlı frazeologizmler qollanıladı.

Ilimpaz «Xalıq danalıǵı» shıǵarmasında Erpolat jıraw jırlaǵan «Edige» dástanınan:

Edil qayda, el qayda, Jayıq qayda, suw qayda, Jalań ayaq sorlıǵa,

Tikeneksiz jol qayda» (96-bet) degen qatarlardı keltiredi.

Qaraqalpaq folklorında, dástanlarda bul atamalar ushırasadı. Xalıq terme tolǵawlarında:

Edil menen Jayıqtan, Jaylawdan kóshti kóp noǵay, Ullı Jayıq boyınan Munnan da kóshti kóp noǵay,… Edil úydiń esigi, Erlikte keńes salmadıń,

Jayıq úydiń japsarı,

Jaylı keńes salmadıń»122 degen qatarlarda Edil, Jayıq atamaları bar.

Rus tariyxshı ilimpazı, professor V.V.Trepavlovtıń miynetlerinde túrkiy xalıqlardıń biri sıpatında

121Nauruzbaeva S. Kórsetilgen miyneti, 74-bet.

122Qaraqalpaq folklorı. Kóp tomlıq. IV tom Qaraqalpaq xalıq naqılmaqalları.

Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1978. 337-bet.

182

qaraqalpaqlardıń tariyxına, mádeniyatına, ádebiyatına, tiline, atap aytqanda Noǵaylı, Altın Orta dáwirine baylanıslı kóplegen bahalı maǵlıwmatlar bar. Olardıń birinde ilimpaz on san noǵay jaylaǵan aymaqlar haqqında aytqanda «Ormambet biy» tolǵawın eske alıp,

«Edil – úydiń esigi, (Volga – dver yurtı), Jayıq – úydiń japsarı (Yaik – bokovuyu storonu yurtı), Túrkistan – úydiń tóri (Turkestan – perednyuyu, pochetnuyu storonu yurtı) 123 degen qatarlardı keltiredi. Bunda Edil hám Jayıq ataması menen keletuǵın turaqlı kórkem sóz úlgilerin kóriwge boladı: «Edil – úydiń esigi, Jayıq – úydiń japsarı, Túrkistan – úydiń tóri». Biziń pikirimizshe, bul jerde úy sózi oǵada keń mánide túsiniledi: Ana jer, Watan, ata mákan, tuwılıp ósken jer, xalıq jasaǵan aymaq, qara shańaraq, óz úyi. Ulıwma, bul qatarlardaǵı úy sóziniń mánisin de anıqlaw, ilimiy dereklerge tiykarlanıp dál tabıw zárúr. Qaraqalpaq xalqında «Edil ǵarǵası eline ketti, Jayıq ǵarǵası jayına ketti» degen maqal elege deyin saqlanǵan. Demek, xalıqtıń ózi jasaǵan tariyxıy mákan – geografiyalıq orın, ondaǵı taw, jer, suw hám t.b. atamaları menen baylanıslı frazeologizmler, naqıl-maqallar hám t.b. turaqlı sóz úlgileriniń xalıq arasında saqlanıp qalıwı usı birliklerdiń payda bolıw dereklerin, ótmishtegi izlerin kórsetedi. Bul boyınsha oǵada kólemli ilim-izertlew jumısları júrgiziliwi zárúr. Usı kózqarastan da bul shıǵarma júdá bahalı.

. Edil, Jayıq haqqında qaraqalpaq tariyxshı, ádebiyatshı ilimpazlarınıń, «Edige» dástanın arnawlı izertlegen ilimpaz

123elar. urfu. ru Trepavlov V. V. Vostochnıe i severnıe predelı Nogayskoy Ordı v XV-XVI vv. // Problemı istorii Rossii. — Ekaterinburg: Volot, 2003. — Vıp. 5: Na perekrestkax epox i tradiciy. — S. 157-171. s. 68.

/Elektron resurs/

183

E.Qanaatov qaraqalpaq folklorındaǵı Edil hám Jayıq atamaları menen baylanıslı izertlewlerge qısqasha sholıw jasay otırıp bılay dep jazadı: «Ulıwma, xalıq arasında Edil Jayıq temasın sóz etetuǵın poeziyalıq qatarlar kóp. Olardıń ayırımları dástanlardan, geyparaları tolǵawlardan, hám bazıları xalıq qosıqlarınan alınǵan jır pársheleri. Q.Ayımbetov, qaraqalpaq dástanlarına tiyisli usınday úzindilerdi

«kórkem úlgi qatarlar» dep ataydı [1:118]. Belgili bir jır pársheleri bolıp sanalatuǵın usı taqıletles qatarlardıń ózinen xalıq ótmishine baylanıslı qanshama dereklerdi tabıwǵa boladı. Sonlıqtan da, olardı shashaw shıǵarmay jıynaw, baspa

sózde járiyalaw hám ilimiy aynalısqa túsiriw – Edil - Jayıq dáwiri tariyxınıń da kóleńkeli betlerin ashatuǵınlıǵı tábiyiy».124

Biz bul orında máselege keńirek toqtap otırǵanımızdıń sebebi, Edil, Jayıq atamalarınıń qaraqalpaq folklorınıń terme, tolǵaw, dástan, naqılmaqal hám t.b. kóplegen janrlarında saqlanıp kiyatırǵanı sıyaqlı, usı awzı jayıqtay frazeologizmi quramında da saqlanıp qalǵan degen pikirdemiz. Bul, óz gezeginde, frazeologizmniń payda bolıp, ómir súre baslaǵan dáwirleriniń júdá erte waqıtlarǵa barıp ushlasatuǵının, onıń xalıq turmısındaǵı kóplegen waqıyalardıń, adam ómiriniń tábiyat obektleri hám qubılısları, haywan, qus, ósimlikler dúnyası hám t.b. menen baylanıslı tárepleriniń gúwası bolıp kiyatırǵanınan derek beredi. Usı awzı jayıqtay frazeologizmi sıyaqlı kóplegen frazeologizmler, naqıl-

124 Qanaatov E. E. Xalıq poeziyasında Edil-Jayıq haqqındaǵı jır pársheleri. – Filologiya hám onı oqıtıw tarawlarındaǵı fundamental hám innovaciyalıq izertlewler» atamasındaǵı respublikalıq ilimiy-teoriyalıq konferenciya materialları. Nókis, Ájiniyaz atındaǵı NMPI redakciyabaspa bólimi. 2020. 35-bet.

184

maqallar, gónergen sózler, kásiplik sózler, etnografizmler, dialektizmler, kóplegen onomastikalıq birlikler, etnonimler, basqa da oǵada kóp atamalar hám t.b. Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» shıǵarması arqalı saqlanıp kiyatırǵanlıǵın, usı miynetke tiykarlanıp olardı ilimiy aynalısqa qosıw zárúrligin, hár qıylı aspektlerde keń kólemli izertlewler júrgiziw kerekligin, bul miynettiń qaraqalpaq til bilimi ushın ǵana emes, basqa da kóplegen ilim tarawları ushın oǵada bay hám bahalı maǵlıwmatlar beretuǵınlıǵın, onnan ónimli paydalanıw arqalı

kórkem aynası, qaraqalpaq xalqınıń bay tariyxınıń kórkem bir beti bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdi jazıwshı júdá sheberlik penen paydalanadı, shıǵarma tilinde oǵada kóp túrli, bay frazeologiyalıq qatlam bar bolıp, onıń tutas bir pútin frazeologiyalıq sistemasın quraydı. Onda ayırım frazeologiyalıq mánilerdiń payda bolıw derekleri ushırasadı.

«Frazeologiyalıq mánilerdiń qáliplesiwine millet mentalitetiniń roli ayrıqsha. Eger milliy ózgeshelik bolmasa, milletke tán kózqaras, ózinshelik dúnya tanım menen, basqalardan ayırmashılıǵı menen ajıralmasa, jáne bul qásiyetlerdiń barlıǵı millet tilinde saqlanıp jetkizilmese, onda mentalitet tuwralı aytıw qıyın. Mentalitet sol millet dóretken, urpaǵına qaldırǵan materiallıq hám ruwxıy mádeniyatlarında ǵana saqlanadı. Pútkil frazeologiyalıq quram – sol millettiń tillik álemniń boyına jámlengen oy sandıǵı. Sonlıqtan, jazıwshılarımız milliy frazeologizmlerdi

185

ózleriniń stillik til ózgesheliklerin sheber kórsetiw ushın jáne de góneniń kózinde jatırǵan sózlerdi keyingi áwladqa jetkeriw maqsetinde paydalanǵan».125

Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» shıǵarması – haqıyqıy sóz ǵáziynesi, haqıyqıy xalıq danalıǵı. Onnan durıs paydalanıw, onı izertlew, jas áwladqa úyretiw, hár qıylı ilim tarawlarına qatnaslı sózlikler dúziw kerek. Shıǵarma arqalı qaraqalpaq tiliniń leksikasına qatnaslı kóplegen sózlerdiń etimologiyasın anıqlawǵa, sonıń ishinde, ayırım frazeologizmlerdiń etimologiyasına qatnaslı máselelerdi úyreniwge boladı. Bunıń ushın jazıwshınıń usı shıǵarmasın júdá úlken dıqqat penen tereń úyrenip shıǵıw, dereklerdi anıqlaw, jas áwladqa túsindiriw, onda sáwlelengen xalıq tariyxın izertlew zárúr.

125 Xamzina G. S., Balǵabaeva Q. T. Álimqulov shıǵarmalarındaǵı frazeologizmder. – Mejvuzovskiy vestnik №1(29). Nauchnıy jurnal. – Petropavlovsk: SKGU im. M. Kozıbaeva, 2016. – 247 s. UDK 378 BBK 74. 58 © Severo-Kazaxstanskiy gosudarstvennıy universitet im. M. Kozıbaeva, 2016, g. Petropavlovsk. str. 175.

186