Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

ózgeshelikleri kórsetiledi: Tilegen eki kózi alaqlap, tulımshaǵı salbırap, ele túrgelip tur edi, ondaǵı saqqa júginip dús tómenine otırǵan balalardıń birewleri túrtip kúlip qoyadı. (407bet) (bul jerde: tulımshaǵı salbırap degende xalıqtıń tulımshaq qoyıw dástúrin kóriwge boladı – Yu.B.) Meniń anam sol hayallardıń ortasında saqqa júginip eki qolınıń bilegi qıp-qızıl bolıp qatınlarǵa:

– Bılay basıń, bılay dumalatıń, arqandı sheship, taǵı ıssı suw sebiw kerek, endi bunıń eki jaǵın shıyırıp qol menen qarpıw kerek – dep júredi. (9-bet) Qızlar úydiń qazan tabaq turatuǵın kún shıǵıs qaptalında oń jaǵında, jigitler úydiń kún batıs jaǵında maldasın qúrıp jayǵastı. (328-bet)

5.Xalıqtıń ulıwmalıq, kópshilikke ortaq bolǵan tiykarǵı, sıpatlawshı ózgesheliklerin kórsetedi: Hár kim ústine bar tapqan jıyınlıq kiyimlerin kiygen. (241-bet)

6.Sózlerge qawıs ishinde túsinik berip ótedi: Bir kóziniń aǵı bar (aqlı kóz) adam edi. (370-bet) … Erejep tentektiń shárdarası (dachası) degen mákanda Jalpaq shek, Maqpal oy degen egislik jerlerge kóp jıllardan bermaǵan suw barmay, shólistan boldı. Ámiwdáryanıń suwı tasıp kereyt (jıqqın») ketip, bul mákandı suw aldı.(383-bet) …el-elatlar suw almanın ornı «Basıwǵa» aq egin egiwge Qaraqalpaqstannıń barlıq túpkirinen xalıq lıqqa toldı. (383-bet) Jáne de mısallar: cirk (at oyını) (391-bet), jırdıń tayın katarları, turaqlı, kórkem úlgi qatarlar (xudojestvennoy klishe) (105-bet), kemeniń basına aydar (kekil) (316-bet), studkom (talıbalar komiteti) (318-bet), ánjiral (injener) (324bet), tutımkershilik (úlkenlik) (325-bet), aq úyli (plen) (332-bet), giyabent (kóknarshı, báń shegiwshi) (344-bet).

171

7.Óz aymaǵınıń tili, óz dialekti menen sóyleydi: Ol bir neshe jıllar kisi esiginde diyxan júrip, onıń túsinde sarǵayǵan tús, uyań dawıs, pápigi jatıq, kewilsiz tús kórinip tur. (52-bet)

8.Frazeologizmlerdi ónimli paydalanadı: Ǵarrı menen áńgime dúkanın quradı. (143-bet) Ustanıń qasına awıl ǵarrıları jıynaladı, áńgime dúkanın quradı, onıń qasına oynap júrgen balalar barıp sóz tıńlaydı (265-bet) Bunda xalıqtıń ádetleri kózge taslanadı. Sonday-aq, frazeologizmlerdegi dál mánilerdi basqa da sinonim birlikler arqalı jetkerip beredi: Diyxan jazı menengi miynetiniń marjanların usılayınsha hár kimge úlestirip, aqırında awısqan dánleri menen kún kóris etedi. (227bet) Shımbayda Eshmurat jilli,Óteniyaz jilli qusaǵan adamlarda sol tilenshi, palker menen birlikte xalıq ishinde kún keshiretuǵın edi.(277-bet) Bul frazeologizm menen mániles turmıs keshiriw, ómir súriw, kún kóriw hám t.b. sıyaqlı birliklerdi qollanadı.

9.Awızeki sóylew úlgisin kórsetedi: Jaz ayınıń bir ıssı kúni «Qızıl Ordadan Jalaw Mıńbaev mashina menen shıǵıptı» degen xabar – telegramma Tórtkúl qalasına dúrs ete qaldı. (307-bet)

…Sol mektepte Ábdiraman molla degenniń talay tayaǵın jep sawat ashqan Qazaqbay degen bala bar edi. (301-bet)

11.Xalıqtıń tilinde jasap hám qollanılıp kiyatırǵan turaqlı sóz úlgilerin paydalanadı. Er hám hayal-qızlarǵa tán sóylew úlgilerin personajlar tilinde paydalanıw arqalı kórsetedi: – Óybey, mańlayım qurısın, – dep kempir ǵarǵısın baslap edi, …(394-bet) Esikti ashıp bir kelinshek:

Jasanǵan jawdan qaytpaǵan júregim,

Bir salım maydan qaytama eken! – degendey, kiriń, qızlar

– dep bir dúrkin qızlardı ertip kirip keldi. (329-bet) Yamasa:

«Aldı ráwaj, keyini basa bas mush

172

boldı» degendey, bul otırıspada Sırımbettiń sırın bilmeytuǵınlar da bar edi. (471-bet)

12. Jazıwshı milliy ózgesheliklerdi kórsetetuǵın frazeologizmlerdi úlken sheberlik penen paydalanadı: Asan krovatınıń ústine «Ata-babadan qalǵan qarızıńız bolmasa, meniń krovatımnıń ústine otırmań» – dep jazıp qaǵaz taslap ketetuǵın edi. (390bet) Men jas balalar menen oynap júrgenimde oynap atırǵan balalardıń birewi: – Mına balanıń ákesi ólip qaldı, ákesi joq! – depti. Men oǵan:

–Sen ákeńdi belińe baylap júrseń be, seniń ákeń de óledi!

–degen ekenmen, meniń sózimdi esitken birew meniń sózimdi basqalarǵa sóylep berip kúlisip atır eken. (292-bet) Sol balalardıń ishinde tisinen basqa aǵı joq, oǵash-oǵash, buyra shashı dumanday, ala kóz qara bala Aytbay da bar edi. (378) Olardıń ústine birew mátibiylik etip shirenip tur. (285-bet) Muxtar Áwezov oǵan sóz qayırǵan joq. (400-bet) Qudalardıń qamırdan sıyı pitti, tabaqtaǵı qamırlar da tamam boldı. (38bet) Men bul kempirdiń qolınan talay mártebe duz iship edim

(395-bet) Endi ayaqqa ne kiyiw kerek, qıstıń qırawlı kúni ayaq kiyim qayǵı boldı. (293-bet) Ekewimizdiń jolımız alshaq túsip, ol basqa katerge minip ketti. (371-bet)

Shıǵarmada bunnan basqa da frazeologizmlerdiń úlken toplamı orın aladı. Olar stillik jaqtan da hár qıylı bolıp keledi. Mısalı: Endi ol qaytadan qız ayttırıw talabına kiristi. Talay esiklerge barıp, degeni bolmay, talay jerlerden tumsıǵı uwılıp qayttı. (476-bet) «Qazaq jeri máselesi» kitabın S.Tolıbekov, professor Fotovtıń «Rus ádebiyatı» kitabın kritikalap Batalov doklad qıldı, basqaları esimde joq… Bir kúni Sákenge de gezek jetti. Siltengen tayaqtıń bir ushı Sákenge de tiydi. (404-bet) Allek

173

Axmetov Taxtakópirdiń arjaǵında mashinanı kóriwden atına qamshını basıp Shımbay qalasına uzın quyın shawıp jóneldi. (307-bet) Ol kisi 1950-jılları 83 jaslarında dúnyadan qayttı. (338-339-betler)… bir dizesi júgingen, bir dizesi qulaǵınan ozǵan eki búgilip otırǵan birewge Tilegenniń kózi tústi.(402bet) Men Dáwqaraevtıń Qazaqstannan shaqırılǵanı tuwralı xabardar edim. Aman-túwel sorasıp bolıp, qaraqalpaq xalıq bilimlendiriw komissariatına bardıq. (433-bet)

Jazıwshı xalıq tilindegi frazeologizmlerdi jeke usıl, jeke stil úlgileri menen sheber paydalanadı. Bunda astarlı, awıspalı mánidegi frazeologizmniń ózin qayta awıspalı mánide paydalanıw arqalı máni jáne de keńeytilip beriledi, tuwra mánige qaytqan sıyaqlı seziledi. Mısalı: Partiya jıynalısları «qudaydıń qútlı kúni» bolıp turadı deseń de boladı. (405-bet) Lepes bolıs orıssha sóylep biletuǵın adam eken. Ekspediciya baslıǵı A.L.Belkov russha sóylesetuǵın adam tawıp «balıq suwǵa kirgendey boldı». (382-bet) Úydiń ishi «sen tur, men sóyleyin» bolıp ketti. (473-bet) Oraqshılar onıń dawısın esitip «boyı bir mısqal» boldı. (384-bet) Bul sóz balalarǵa «mayday jaǵıp» ketti. (310-bet) Abbaz aǵanıń dawısı otırǵan kópke mayday jaqtı. (384-bet) Sebebiniń ne ekenin bilmedim, Sáken menen Nazır Tórequlovtıń «otı óre janbadı», birin biri jamanlap júrdi. (404-bet) Bul eki frazeologizmdi salıstırıp qaraǵanda olardıń mánilik ózgshelikleri ayqın seziledi. Yamasa: mısalı, eki adam birge ot jaǵıp atırǵan sıyaqlı, biraq otı óre, tikke lawlap, birge, órge qarap janbay atırǵan sıyaqlı seziledi, al biraq, máni sol ottı óre jaqtırtpay atırǵan ne nárse,

174

kelispew, bir birin unatpaw, ońıspaw degen mánilerdi bildiredi. Bunday frazeologizmlerdiń ayırımları unamlı mánilerde jumsaladı. Olardı ózine jaqın, qádirli adamlarǵa baylanıslı sheber qollanadı. Mısalı: Nájimniń Qaraqalpaqstanǵa keliwi meniń ushın da úlken quwanısh boldı. Til, ádebiyat

máseleleri boyınsha men

«qaptı kóteriwde qoldasatuǵın» dos taptım. Qaraqalpaq

ádebiyatın, ádebiy tilin izertlewde Nájim menen birge onıń irgesin qalastıq.(432-bet) Máteke Jumanazarov burınnan-aq «oqımasa da toqıǵanı bar» degendey ótkir zeyinli, sózdi obrazlı etip, gápti ushırıp aytatuǵın, bir sózli, zeyni ziyrek, sheshen adam edi. (433-bet)

Frazeologizmler arqalı teńew, salıstırıw mánileri, awıspalı, obrazlı, metaforalıq, litotalıq, ironiya hám t.b. sıyaqlı mániler de bildiriledi. Bunday frazeologizmler shıǵarmada aytılıp atırǵan waqıyaǵa dál sáykes kelip, mánilik jaqtan oǵada sheber

úylesedi. Mısalı: Eshkiler «suwǵa túsip shıqqan tıshqanday» bolıp malpılday jortıp awılǵa jaqınlay bergende jawınnıń artı burshaqqa aynaldı. (481-bet) Seniń uqıbıń ádebiyatqa, tilge beyim – degen keńes sózi maǵan

«qamshı bolıp» sonnan baslap til, ádebiyat ilimi menen shuǵıllanıp kettim. (391-bet) Kemege mingen oqıwshılardıń jalpı sanı 37 edi, úlken kemege mingennen keyin 37 adam

«Dáryaǵa taqan shayǵanday» bolǵan joq. (312-bet) Rayonǵa lekciya oqıwǵa barǵan adamnıń araq iship ketiwine baylanıslı… «Shaǵal máslik» qızıp ketip, lekciya máselesi umıtılıp ketti. (469-bet) Mine, sóytip, «oyınnan oymaq shıqtı». (473bet)

Zatlardı, kóbinese, adamlardı sıpatlawshı birliklerdi paydalanadı. Bunday frazeologizmler bir-

175

birine mánilik jaqtan úylesip kelip, xarakter, minezqulıq ózgesheliklerin kórsetip keledi. Kontekstte basqa da birlikler menen mánilik baylanısqa túsip, máni kúsheytiwshilik xızmet atqaradı. Mısalı: Jarıǵı da barlı-joqlı, sol kishkene oyınshıq shırasın jaǵıp, tumbochkanıń tasasında tań atqansha kitap oqıytuǵın boldı. (379-bet) Ol kópshilik waqıtta qısır, bos sózdi sóylesiwdi, futbol oyınlarına barıwdı qálemeytuǵın edi. Ol ózi menen ózi jataqxanada bola berdi. (379-bet) Instituttıń partbyurosı Akademik Tarleniń lekciyasın qadaǵalaw ushın Kuzmin degen evrey jigitin, ózi baqırawıq, sóziniń dámi joq «Qurǵaq belsendini» − bilimi joq muǵallimdi bekitip qoydı. (401-bet)

Frazeologizmlerdi mánilik jaqtan qubıltıp, ózgeshelikler menen qollanadı: Kem-kem kewili de, ishteyi de ashılayın dedi. (469-bet)

Ayırım frazeologizmler menen omonim bolıp keletuǵın birliklerdi paydalanadı: Bastı bólip otırǵanda tórt kempirdiń birewiniń tóbesine (shegine) qashardıń tili túspepti. Úsh kempir paylı tóbelerin alıp álle qashan ketip qalǵanda, tóbesine til túspegen kempirdiń «tilden qaldım», tilden qaldım» degen dawısı esitilip jattı. (467-bet) Bul tilden qalıw yaǵnıy sóyley almaw birligi menen omonim bolıp keledi.

13.Hár qıylı sociallıq qatlam wákillerine qatnaslı qollanılatuǵın birliklerdi kórsetedi: Keyin onı «jıl arqalap ketti» – dep esittim. (418-bet)

14.Jazıwshı qaysı nárse, qanday waqıya haqqında aytsa da, kóbinese, tolıǵıraq maǵlıwmat berip, sıpatlap kórsetedi. Mısalı: Awılda ósken shashımdı kórsetiwge uyalıp, dúkannan shetine qundız tutılǵan, ishi túlkiniń terisi, sırtı qara maqpal, tatar sawdagerleriniń kiyetuǵın cilindrge usaǵan soppas satıp alıp kiyip aldım. (332-333-betler)

176

15. Naqıl-maqallardı ónimli hám júdá sheber paydalanadı: Sonıń menen Tilegen «Dáristi tamam qılıp, seyisxanaǵa qol qoydı» degen usıdaǵı – dep onseri belge iye boldı. (411-bet) Olardıń variantların paydalanadı: «Analı jetim más jetim, atalı jetim tas jetim» degendey-aq, Aytbay anadan jaslayınan jetim qalǵan eken. (379-bet) Bul maqal

«Analı jetim zor jetim, ákeli jetim xor jetim» túrindegi variantına iye.

16. Naqıl-maqallar hám frazeologizmlerdi atama, tema sıpatında paydalanadı: Úydegi esaptı bazardaǵı nırq buzar, Ólimnen uyat kúshli, Shesheńniń may degeni toraq shıqtı, Oyınnan oymaq shıqtı, Jol azabı (gór azabı degen komponenti ıqshamlıq maqsetinde túsirilip qaldırıladı). Usınday mánilerdegi birliklerdi ózi dóretip atama sıpatında qollanadı: Dońız duzaq, Sawda doslar, Qulaq kesken hám t.b.

17. Ayırım naqıl-maqallar menen frazeologizmlerdiń payda bolıwı, kelip shıǵıw sebepleri, derekleri, olar baylanıslı bolǵan kásipler haqqında maǵlıwmat beredi, boljawlar aytadı. Mısalı: Qasıqtı ońaqay adamlar ushın isleydi, qasıqtıń bir jaǵı suyıq tamaq ishiwge qolaylı bolıw ushın bir jaǵı súyir boladı. Al, solaqay adamlar ushın qasıqtıń súyir jaǵı háqisine jalpaq jaǵı kelip, ishken sorpası eziwiniń eki jaǵınan tógilip otıradı. Mine, sonlıqtan xalıq: «Solaqayǵa sorpa joq» degen maqaldı dóretken. (264-bet) Bunnan basqa da kóplegen dereklerdi tabıwǵa boladı: «Quday urǵan tabaqqa bes qol tússin» (116-bet),

«Páyekshiniń artı diywana boladı» degen sonnan qalǵan (270bet), kirkireshiler tuwralı: «Kóter kirkireńdi» degen maqal elege deyin saqlanǵan (26-bet), móreshiler tuwralı jazıp, «…. «Shapanıńnıń móresi tústi me» degen maqal – frazeologiya sonnan qalǵan (264-

177

bet), taraq islew awır kásip bolıp awır kásip bolıp qatınqızlarǵa taraq jetispegen. Taz hám taraqlı boladı, Ol hám kerekli boladı degen sóz taraqlardıń jetispewinen shıqqan bolsa kerek (264-bet), «Bir digiri qalǵansha ayday ber» – degen maqallar usıdan qalǵan. (266-bet), … «Basalaydı basıp ish, qursaǵıńdı qısıp ish» – degen naqıl sonnan qalǵan shıǵar deymen. (278-bet),

«Otqa barǵan qatınnıń, otız awız sózi bar» degen naqıl da usındayda dórep payda bolǵan (222-bet) hám t.b.

18.Joqarıdaǵı naqıl-maqallarda kórsetilgen hám basqa da kásip atamaları, sol kásip iyeleriniń atamaları haqqında bay maǵlıwmatlar ushırasadı: shanıshpay, ǵárrekshi, nanbayshı, qoyshı, porxan, kónshi, shashtárez, móreshi, kirkireshi, qasıqshı, taraqshı, tonshı, máddeshi, lampamay satıwshı, chaypurısh, páyekshi, qumarpaz, tilenshi, gúzetshi, baqayshı hám t.b.

19.Ayırım sózlerdiń tilge kirip keliwi, mánilik ózgerisleri haqqında maǵlıwmat beredi: Narpoz parsısha anar miywasınıń postı (terisi) qabıǵı degen sózi. Ol

«Narpoz bolıp tilge kirgen. Tonnıń materialı, seńseń, eltiri – teri dep ataladı.Usıǵan baylanıslı: «Seńseń tonnıń qádirin, Seksendegi qart biler» degen naqıl payda bolǵan. (265-bet) Terme tolǵawlardaǵı: Nasaz benen dos bolsań, Taba ǵoysa qolayıńdı, Saban tıǵadı postıńa. (36-bet) degen qatarlardaǵı «postına saban tıǵıw» frazeologizmi «terisine saban tıǵıw» frazeologizminiń variantı bolıp, bul jerde postı sóziniń mánisin tolıq túsiniwge múmkinshilik boladı.

20.«Salt-dástúr, ırımları» hám olarǵa baylanıslı atamalardı kóplep ushıratıwǵa boladı: nan asatıw, shóp tisletiw, qatıq jaǵıw, may jaǵıw, tusaw kesiw, Edigeniń qábiri, ileni jazıw, kók jóteldiń emi, qara qus, terisken, aydar, qasqa may jaǵıw, qamshılaw, shawlıqtıń qolınan may jalaw hám t.b. (244-248- betler)

178

21.Úrp-ádet, dástúr atamaları, toy beriw menen baylanıslı etnografizmler: palwan tabaq, qonaq ası, qus mıltıq, baqan kerer, kempir óldi, kópir qáde, qalıń mal, qırıq tawar, alpıs tawar, neke qıyıw, at etiw (gúwalarǵa ırazılıq beriw mánisinde) suw quyıspa, qol ustatar, shash sıypatar, qamır jaǵıw, arbaǵa qosıw, bet ashar hám t.b.(232-242-betler)

Yamasa: 1913-jılı ákem ólip, «jesir qatın jetim ul» bolıp qaldıq, men ol gezde bes jasar edim. (91-292- betler)…«Jas balań menen qayda barasań, qaynińe basıńdı tań, egin egiwge kómek beremiz»… (292-bet) Bul frazeologizmniń basın shatıw degen variantı da bar.

22.Milliy oyın atamaları, túrleri, olarǵa baylanıslı aytılatuǵın sózler: qant kópir, geshtek, aǵabiy, juwaz aydaw, asıq oyın (shúrr, qulaq buramay, altı taban, shal, qátep, taydırma), kepter ushtı, al bardım, qaqbasıńdı qaq jardım, gókek, gókek ber hám t.b. (221-223-betler)

23.Diyxanshılıq penen baylanıslı atamalar hám tilekler: qırmannıń «qızılı», «Qıdır ata darısın, qırman tassın», «Qıdır atanıń esheginiń jemi», aqqula, pitir, úsir, kógine, nesiyege, sorpalıq (qarız beriw– Yu.B.), móldek, kewsen, jarımshı, mayına ógiz alıw, tútin pulı. (225-227-betler)

24.Xalıq turmısındaǵı iri waqıyalardı, óshpes iz qaldırǵan jaǵdaylardı kórsetetuǵın sózlerdi, atamalardı kóriwge boladı: atshoqay (jekenniń tamırı) jılı, qızıl tarı jılı, tırıspay jılı, aq qapshıq jılı, márdikar jılı, hawa keme, qız tóre hám t.b. Mısalı: Qazaqbaydıń xalıqtıń jan esabın alıwǵa kelgen dáwirin Shımbay awılları «Qız tóre kelgen jıl» dep ataydı.(302-bet)

179

25. Sol dáwirdegi lawazım, shólkem, mekeme atamaları: okrujkom, okrispolkom, oblastlıq partiya komiteti, awlatkom, tuxım shirket hám t.b.

Ulıwma, shıǵarmada bunnan basqa da adam atları, jer, suw, urıw atamaları, gónergen sózler, tariyxıy atamalar, tariyxta jasap ótken jeke adamlar, qaraqalpaq awızeki hám jazba ádebiyatı, xalıqtıń jámiyetlik, siyasiy ómiri menen baylanıslı waqıyalar, milliy ózgeshelikler, tek qaraqalpaq xalqına emes, al basqa da qońsılas xalıqlardıń ómirine qatnaslı waqıyalar hám t.b. boyınsha oǵada kóp hám júdá bahalı, qunlı maǵlıwmatlar bar bolıp, bul boyınsha úlken ilim-izertlew júrgiziw oǵada áhmiyetli.

Jazıwshı bılay jazadı: «Toydıń saltanatı dástanlarda bılay sóz etiledi: …Naqıra sırnay tarttırdı, Altın qabaq attırdı.

Dástandaǵı «Altın qabaq» házirgi qabaq bolıwı tiyis. Toytamashalarda batırlar mergenligin sınasıw ushın atısıp kórgen. Bunıń ushın ayırım qabaqlar saqlanǵan. Qabaqlar kóp tursa sarǵayadı. Mine, sonlıqtan

«Altın qabaq» bolıp atalǵan shıǵar. Qabaqqa oǵın tiygizgenler bayraq alǵan» (117-118-betler)

Házir de qanday da bir nárseni beriw, ótkeriw ya islew háreketlerine baylanıslı, bir nársege tayarlanıp yamasa waqıt jiberip, irkilip, ya basqa maqset penen adamlardı kúttirip atırsa, «tátárrigin kelistire berse» ulıwma usıǵan uqsas jaǵdaylarda «bolsańo, ne, altın qabaq attırasań ba?» yamasa «altın qabaq attırıp bereseń be?» degen frazeologizmler qollanıladı. Eń ókinishli jeri, kópshilik jaslar frazeologizmlerdiń ayırımların bilmeydi hám mánilerine túsinbeydi. Eger de, «Xalıq danalıǵı» hám basqa da usı miynet sıyaqlı kóplegen shıǵarmalar boyınsha til bilimi, ádebiyattanıw, tariyx, etnografiya hám t.b. ilim tarawları tiykarında izertlew

180