Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

Adam atları menen turaqlasqan birlikler qaraqalpaq ádebiyatı shıǵarmalarında belgili orın tutadı. Qaraqalpaq xalqınıń 100 tomlıq awız ádebiyatı oǵada bay tariyxqa iye. Qaraqalpaq folklorında adam atları

«Iskender patshanıń shaqı bar» (50-51-betler) sıyaqlı ápsanada, «Aznaǵul bessarıday» (106-107-betler), «Kimge kerek Qurbanquldıń sırnayı?» (131-bet), «Saǵan kimniń sózi bar, Qoshım palwan, Ákeńniń eki qırlı pıshaǵı bar» (133-bet), «Quleke táwip buyırǵanday» (133-bet) degen sıyaqlı ańızlarda, «Maqataydıń sholanı ma?» (325bet), «Qolıń keldi Annaqul, Sırnayıńdı bılǵap ur» (325-bet), «Áwezdiń shanashınday artıńda qaladı» (330- 331-betler), «Men Qulen bolıspan ba?» (333-bet) sıyaqlı awızeki gúrrińlerde bar.

Qaraqalpaq xalqında saqlanıp kiyatırǵan tariyxıy ańızápsanalardı jıynap, bastırıp shıǵarǵan ilimpaz A.Paxratdinov

qaraqalpaqlardıń da ózleriniń awızeki tvorchestvosına bay, sheshen, dilwar, mánili gáplerge sheber xalıq bolǵanlıǵın kórsetkimiz keledi» dep oǵada bahalı pikirdi aytadı. Bul miynet qaraqalpaq xalqınıń múlki esaplanǵan ańız-ápsanalardı úyreniwde oǵada áhmiyetli bolıp, onda «Kimge kerek Qurbangúldıń sırnayı» (ilimpaz Qurbanqul atınan Qurbangúl atına ótkenin aytadı – Yu.B), «Maqataydıń sholanı ma?», «Qolıń keldi Annaqul, Sırnayıńdı bılǵap ur», «Turım biydiń oyqanı», «Saǵan kimniń sóz bar, Qoshım palwan», «Áwezdiń shanashınday artında qaladı ǵoy», «Qarun bayday», «Qayda barsań Qorqıttıń góri», «Quleke táwip buyırǵanday»,

161

qabaq» degen variantı da bar, usı frazeologizmnen qısqarǵan – Yu.B.) sıyaqlı antroponim komponentli turaqlı birliklerdiń kelip shıǵıw tariyxı hám xalıq arasında saqlanıp qalıw sebepleri, etimologiyası, olardıń mánileri, variantlari hám t.b. haqqında keń túrde bahalı maǵlıwmatlar beredi. Ilimpaz olardan biriniń xalıq awzında saqlanıp qalıwınıń tariyxın bılayınsha kórsetedi: «Xalqımızdıń tilinde «Boldı bir Axmadiydiń toyı» degen gáp bar. Bul gáp xalıq tilinde eki mániste qollanıladı: Birewi «júdá úlken toy boldı» degendi ańlatadı. Ekinshi mánisi «úlken, biraq keyni kelispegen toy boldı degendi ańlatadı» dep mánilerin túsindirip jáne usı gáptiń xalıq arasında saqlanıp qalıwına tiykar bolǵan waqıyanıń tariyxın jazadı: «1930-jıllarda Shımbayda Axmadiy degen (milleti tatar) adam qaraqalpaqtıń bir sulıw qızına úylenedi. Sóytip ol toy beredi. Toyǵa qırıq otaw tiktiredi. Axmadiy toyǵa Qaraqalpaqstannıń barlıq jerlerinen qonaqlar shaqıradı. Jeti kún udayına toy beredi. Toyda hár kúni ılaq shabılǵan. Jeti kún dawamında jırawbaqsılar ayttıradı. Jeti kún qonaq kútilgen. Xalıqtıń tariyxında jaqın waqıtlarda bunday úlken toy bolmaǵanlıqtan adamlardıń yadınan shıqpastay waqıya bolıp qalǵan. Bul toy haqqında sol jıllarda Tajiaxmet Seytmamutovtıń «Sovet Qaraqalpaqstanı» gazetasında «Gúmbirlegen qırıq otaw» degen feletonı shıqqan.

Axmadiydiń toyınıń lapızı qaraqalpaqtıń barlıq jerlerine keń taralıp ketedi. Sonnan berli el ishinde úlken bir toy-mereke bola qoysa, adamlar «Boldı bir Axmadiydiń toyı» dep gáp etetuǵın bolǵan113» dep jazadı ilimpaz. Atap ótetuǵın jeri, «Bir Axmadiydiń

113 Paxratdinov A. Mánili gápler hám xalıq ápsanaları. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1989, 73-74-betler.

162

toyı boldı» yamasa «Axmadiydiń bir toyı boldı» túrinde emes, al «Boldı bir Axmadiydiń toyı» túrinde quramındaǵı sózlerdiń orın tártibi almastırılǵan túrinde pikir ótkir, tereń mánili beriliwi menen turaqlasqan.

Maman biy haqqındaǵı «Duyım jurttıń Mamanıman, Óz

úyimniń jamanıman» sıyaqlı birlikler de xalıq arasında saqlanıp, frazeologiyalıq mánige kóshken. Sonday-aq, adam atı sol naqıl-maqal yamasa turaqlasıp ketken sóz dizbeginde saqlanıp qalmaǵan menen, onıń kelip shıǵıw, payda bolıwında saqlanǵan birlikler de bar. Mısalı, xalıqtıń tilin onıń ómiri, mádeniyatı, úrp-ádet, dástúrleri, kásip-kári hám t.b. menen tıǵız baylanısta lingvokulturologiyalıq baǵdarda izertlegen úlken bilim iyesi Q.Ayımbetov tek ǵana qaraqalpaq milletiniń wákilleri ushın tán bolǵan («Ákeń murap bolǵansha, jeriń oy bolsın», «Jerdi súrseń gúz súr, Gúz súrmeseń júz súr» hám t.b.) naqılmaqalları haqqında ayta kelip: «Bul maqallar qaraqalpaqlardıń Xorezmge kóship kelip, diyxanshılıq penen shuǵıllanıp, otırıqshılıqqa aylanǵannan keyin payda bolǵan bolsa kerek. Al, bul maqal kóshpeli, sharwashılıq penen kún kórgen xalıqlar ushın túsiniksiz bolıp shıǵadı. Máselen, Ernazar qoldawlınıń ózi baslaǵan xalıq kóterilisinde satqınshılarǵa aytqan:

«Mennen qalıp bir qap tarı isherseń» degen maqalı tek qaraqalpaq xalqınıń ózi ushın túsinikli, al basqa xalıqlar ushın túsiniksiz»114 dep jazadı. Bul maqalda men(nen) degende Ernazar hám onıń atı, aytqan gápi menen baylanıslı túsinikler saqlanıp, keyin ala bunday birlikler xalıq ishinde turaqlı qollanılıp ketetuǵınlıǵın kóriwge boladı.

114 Ayımbetov Q. Kórsetilgen miyneti, 1988, 37-bet.

163

Naqıl-maqallarda adam atları ushırasadı: «Ájigeldi − ájikeldi, Sen

xan bolǵalı,

Qońsı elden bajı keldi, Qay waqıtta iyt atlıdan, El buzıladı degen edi.

Sol Bazarbaydıń aytqanı tuwrı keldi».115

Qaraqalpaq xalıq jumbaqlarında hayal adam atı ushırasadı: «Jumbaǵımnıń jubı joq,

Jupbiyke toqal úyde joq. (keli, kelsap)» 116

Joqarıda kórsetilgen birlikler sıyaqlı qaraqalpaq ádebiyatında Ájiniyaz shayırdıń «Ákesi arabtan tuwrı kelse hám, Óltir kók iytińdi Dúysen qándekli» yamasa Berdaq shayırdıń «Ala ǵoy qapını biziń, At eterseń, Kálan usta» sıyaqlı qatarları da belgili bir dáwirler ótip, óziniń dóreliw tariyxın hám adam atların saqlap turaqlasıp, ulıwma xalıqlıq qollanılıwǵa ótip ketiwi múmkin.

Kórkem shıǵarmalarda bunday birlikler frazeologizmler, naqıl-maqallar, idiomalar hám t.b. quramında kelip, qollanıla beredi. Mısalı: Astawpırla-a! Háyransań. Keshe ǵana tuwısqan bolǵanı menen Jámettiń esiginde, qulınday bolıp islep júrgen bir, jetim bala. Ózi, adamnıń basına baxıt qusı qonayın dese, qıyın emes zaman boldı. «Óldi, – dep esitken Ótebayıń»nıń ógiz jetelep kiyatırǵanın kóreseń! (A.S.) Bunda «óldi, – dep esitken Ótebayıń»nıń ógiz jetelep kiyatırǵanın kóreseń» degende oylamaǵan, kútpegen jerden tabıslı, mal-dúnyalı bolıw, nesiybesi bolıw mánileri túsiniledi.

115Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq IV tom Qaraqalpaq xalıq naqılmaqalları. «Qaraqalpaqstan baspası, Nókis, 1978, 225-bet.

116 Qaraqalpaq xalıq awız eki dóretpeleri. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1990, 110-bet.

164

Qaraqalpaq tilinde Bawatdin (Bahawatdiyin) antroponimi menen keletuǵın frazeologizm de bar. Mısalı: – Mine solay bolǵan soń ol azapqa xalıq shıdamaǵan, sóytip kóterilgende Xiywa xanın óltirgen, onıń basında túrkmenler bolǵan, mine meniń esitkenim usı, sonlıqtan, Xiywaǵa baralmay, jolda dawımız pitpey

«Qoramdaǵı jalǵız túye, Bawatdin, artınan súye» – degendey jalǵız baspaqtan ayrılıp qayta berdik, – dep suwıq demin aldı. (A.B.) Bunda «qoramdaǵı jalǵız túye, Bawatdin, artınan súye» frazeologizmi bar, jalǵız, isenip otırǵan nársesin ayrılıw mánisinde keledi. Bir qızıq jeri, usı antroponim menen keletuǵın basqa bir frazeologizmniń Kenimex qaraqalpaqlarınıń tilinde saqlanıp qalǵanlıǵın usı tildi arnawlı izertlegen ilimpaz A.Pirekeeva atap kórsetedi: «… Dialektlik frazeologizmlerde ayırım sózler ózgerisler menen qollanıladı, degen menen, olardıń ańlatqan mánileri uqsas. Sonday-aq, qaraqalpaq ádebiy tilinde ushıraspaytuǵın «biykarshı qatın Bahawatdin baradı, murnına eshek qurt shıqtı, shekpendi taslap keliw» sıyaqlı frazeologizmler bar. Bunı qońsı tillerdiń Kenimex qaraqalpaqları dialektine tásiri dep qaraw zárúr»117. Qaraqalpaq tilinde usı at penen «Bahawatdiyinniń jetisi» túrinde qáliplesken turaqlı birlik te saqlanıp keledi.

Antroponim komponentli ayırım frazeologiyalıq birliklerdiń kelip shıǵıw tariyxı júdá qızıq: «Ábdir aǵa, Ábdir aǵa deyseń, Dúmǵozasın ózin jeyseń» degen gáp qaraqalpaq xalqı arasında keńnen tarqalıp ketken: Jası úlken ilimpaz, filologiya ilimleriniń kandidatı U.Embergenovtıń bergen maǵlıwmatı boyınsha bul gáptiń

117 Pirekeeva A. A. Konimex qoraqalpoqlari shevasi Filologiya fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertaciya avtoreferati. Nukus, 2012, 12-13-betler

165

kelip shıǵıw tariyxı mınaday bolǵan: «Charjaw Ábdirovtıń ákesi Ábdir aǵa degen adam Qaraózekte belgili adam bolǵan, raispolkom bolıp islegen, kolxoz baslıǵı bolǵan. Ol kisini qay jerge shaqırsa da, qay jerge barsa da sıylap, túye tawıq soyıp dúmǵozasın oǵan bere beredi eken. Bir waqıtları ol kisiniń birinshi balası Qurbanbay Ábdirov Qońırat rayonına basshı bolıp barǵan. Sonda adamlar: «Bul qalay boldı? Bul endi bayaǵı dúmǵoza jeytuǵın Ábdirdiń balası ǵoy. Bul da sonday tawıqtıń dúmǵozasın jey me eken?» depti. Sóytip, bir otırıspada Qurbanbaydan soraptı. Qurbanbay: «Endi ol dáwirler ótip ketti. Ákeme baylanıslı usı gáp xalıq arasında anekdot bolıp tarqalıp ketken. Endi zaman basqa, házirgi zaman menen sóylese bereyik» degen eken». «Ábdir aǵa, Ábdir aǵa deyseń, Dúmǵozasın ózin jeyseń» degenine qaraǵanda, dumǵozası berilmey qalıp, soǵan baylanıslı aytılǵan bolıwı da múmkin. Ulıwma, xalıq arasında bul anekdot bolıp ketken gáptiń basqa da variantları bar bolıwı múmkin.

Ulıwma, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler quramında antroponimlerdiń qollanılıwındaǵı ózgeshelik sonnan ibarat – er adam atları ónimli qollanılsa, hayal adam atları ónimsiz, júdá siyrek ushırasadı.

Bunday frazeologizmler mánilik jaqtan ótkir, tásirli bolıp keledi, sóylewshiniń pikirin tastıyıqlaw, bántin basıw ushın eń kúshli hám ótkir qurallardıń biri sıpatında xızmet atqaradı. Olarda milliy ózgeshelik saqlanıw penen birge basqa da xalıqlar menen ortaq bolǵan belgiler de kórinedi.

Fonetikalıq jaqtan ayrıqsha kózge túsetuǵın ózgeshelik – olarda evfoniya, assonans hám alliteraciyalıq uyqas saqlanadı. Alliteraciyalıq

166

uyqastaǵı frazeologizmlerge «Ózi bolǵan Baymurat», «Qalǵan-qutqan Qoshımdiki», «Qırıqtıń biri – Qıdır», «Jalaǵa qayım Jalmámbet», «Bayaǵısı bayaǵı, Bayqojanıń tayaǵı», «Shıq bermes Shıǵaybay» frazeologizmlerin, al assonanslıq uyqastaǵı frazeologizmlerge «Óldi degen Ótebayıń ógiz jetelep kiyatır» sıyaqlı birliklerdi kirgiziwge boladı.

Sonday-aq, bunday frazeologizmlerde bul adam atlarına ayrıqsha dıqqat awdarıw mánisinde qaratpa aǵza túrinde kelgenligin kóriwge boladı. Mısalı:

«Saǵan kimniń gápi bar, Qoshım palwan», «Óldiń, Mamay, joq boldıń», «Qoramdaǵı jalǵız túye, Bawatdin, artınan súye» hám t.b. Bunda Qoshım atı palwan laqabı menen birge qollanılǵan.

Antroponimler menen kelgen ayırım frazeologizmler soraw gáp túrinde qáliplesken: «Bul Maqataydıń sholanı ma?», «Men Qulen bolıspan ba?».

Geypara frazeologizmlerde gradaciyalıq usıldıń paydalanılǵanı kózge túsedi. Mısalı: «Óldiń, Mamay, joq boldıń».

Solay etip, qaraqalpaq tilindegi antroponim komponentli frazeologizmler oǵada keń mánilerdi bildiredi. Olardan «Ózi bolǵan Baymurat» – basqalardı yamasa olardıń islegen jaqsılıqların yamasa bergen járdemlerin ya bolmasa ata-ananıń etken parızın, bir nársege erisiwde basqanıń xızmetin esapqa almay, tek óz kúshi menen, ózi eriskendey tutıw mánisin bildiredi.

«Qalǵan-qutqan Qoshımdiki» frazeologizmi – basqalardıń paydalanǵan nársesinen awısqanı, qalǵanı, soǵan iye bolıp qalsa da narazı bolmastan alıw, bir nársege talaspay, tek awısqan nárselerge iye bolıw mánilerin bildirse, «Qırıqtıń biri – Qıdır» frazeologizmi basqalardı ózinen tómen sanamawga, usıdan ne shıǵadı, qolınan ne keledi degendey pás názer

167

menen qaramawǵa, menmenlikti jaqlamawǵa shaqıradı. «Jalaǵa qayım Jalmámbet» frazeologizmi kóbinese, basqalardıń ayıbı ushın juwapker bolıp qala beretuǵın, óz ayıbı bolmasa da basqalardıń islegen unamsız is-háreketleri ushın gáp esitetuǵın adamlarǵa baylanıslı – geyde kúlkili jaǵdaylardı da payda etedi

– qollanıladı.

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası tarawında izertlew jumısları az sanda bolıp, olardıń ishinde, antroponim komponentli frazeologizmlerdi ilimiy kózqarastan izertlew de

Til biliminiń házirgi rawajlanıw jaǵdayları til birliklerin jańasha baǵdarlarda úyreniwdi talap etedi. Usı kóz-qarastan túrkiy tillerdegi tilshi ilimpazlardıń: «Onomastika ózinde lingvistikalıq hám mádeniy sıpattaǵı tariyxıy maǵlıwmatlardı birlestiretuǵın bolǵanlıqtan, onomastikalıq lingvokulturemalar milliy mádeniyattı izertlewde áhmiyetli rol atqaradı. Ásirese, antoroponimler, toponimler, gidronimler, progmonimler, xrononimler hám precedentlik atlar, zoonimler hám fitonimler konnataciyası kólemli bolıp keledi»118 degen pikiri oǵada áhmiyetli. Sonday-aq, «Dúnyanıń tillik

118Talaspaeva J. S., Kadırov J. T., Agibaeva S. S., Xamzina G. S. Onomasticheskie lingvokulturemı. Put nauki Mejdunarodnıy nauchnıy jurnal, № 11 (33), 2016, Tom 2, s. 57. /Elektron resurs/

168

kartinasın dóretiwde antroponimler ayrıqsha rol atqaradı. Menshikli atlar xalıqtıń tariyxın, mentalitetin, úrp-ádet, dástúrlerin, psixologiyasın sáwlelendiredi»119 degen pikirleri ayrıqsha dıqqat awdarıwǵa turarlıq. Biz joqarıda tallaw jasaǵan birlikler tek onomastika yamasa frazeologiya tarawları ushın emes, al qaraqalpaq tili, qaraqalpaq xalqınıń pútkil tariyxı, mádeniyatı, ádebiyatı, etnografiyası hám t.b. sıyaqlı ilim tarawları ushın da áhmiyetli.

Q.AYÍMBETOVTÍŃ «XALÍQ DANALÍǴÍ» SHÍǴARMASÍNÍŃ TILI HÁM ONDA FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QOLLANÍLÍWÍ

Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxında kórnekli alım, talantlı jazıwshı, jámiyetlik-siyasiy ǵayratker Q.Ayımbetovtıń «Xalıq danalıǵı» shıǵarması óziniń salmaqlı ornına iye. Jazıwshı qaraqalpaq xalqınıń haqıyqıy turmısın, kún kórisin, turmıs dárejesin, turmıs qálpin, sóyler sózin óz shıǵarması arqalı tolıq ashıp kórsetedi. Xalıq ishinde jasap atırǵan túrli keyiptegi, kásiptegi, minez-qulıqtaǵı, túrli jastaǵı adamlardıń, ápiwayı, qara puxara xalıq wákilleriniń turmısın, balalar ómirin, xalıqtıń mádeniy dárejesin, túsinikleri menen kóz-qarasların, úrp-ádet, dástúrlerin, mádeniyat, kórkem óner wákillerin, xalıq tariyxı, mádeniyatı, ádebiyatı jáne siyasiy-jámiyetlik turmısı menen tıǵız baylanıslı bolǵan adamlardıń ómirin sóz etedi.

Q.Ayımbetovtıń bul shıǵarmasında qaraqalpaq tiliniń barlıq tarawları boyınsha izertlewlerge tiykar

119 Samsitova L. X., Samsitova R. I. Lingvokulturologicheskiy aspekt antroponimov v yazıkovoy kartine mira. – Tyurksaya onamastika: ot istokov do sovremennosti: materialı Mejdunarodnoy nauchno-prakticheskoy konferencii. Kazan, 11–14 oktabrya 2018 g. s. 209. /Elektron resurs/

169

bolatuǵın oǵada bay hám bahalı materiallar bar. Shıǵarma tilinde paydalanılǵan birlikler túrli tarawlardan maǵlıwmat beredi, derek beredi. Olardı tómendegi toparlarǵa bólip qarawǵa boladı:

1. Shıǵarmada hár bir kásip iyesi óziniń tili menen sóyleydi. «Olardıń awzındaǵı sózleri:

–Palıń jaqsı tústi. Oljaǵa batayın dep tursań, niyetiń qabıl boldı. Ol taǵı sózin baslarda:

–Búgin deyin be, erteń deyin be, bir jıl deyin be

–degende pal ashtırıwshı oǵan zeyin salıp tıńlaydı». (277bet)120

2.Jazıwshınıń ózi xalıqtıń ápiwayı tili menen sóyleydi. Xalıqqa túsindiredi, kórkemlep jetkeredi: Suwǵa talasıp tóbeleste jaǵaǵa qollar salısıp, dus kelgen jerden alısıp, baslar jarılıp, qanlar aǵılıp, kóylekler jırtıldı. (224-bet)

3.Xalıqlıq ólshem birliklerin yaǵnıy qaraqalpaq xalqına tán bolǵan hár qıylı uzınlıq, awırlıq, waqıtlıq hám t.b. ólshem birliklerin, pul birliklerin, mezgil mánisin bildiretuǵın sózlerdi paydalanadı: qırq aǵarı, eki qadaq, ullı sáske hám t.b. Kún ullı sáske boladı. Usı waqıtta qashqan kelinshekti izlegen quwǵınshılar da kelip jetedi,… (54-bet) Ekken aq egin belbuwardan pitti. (383-bet) Qattı aǵardıń eki boyı qalıń dút toǵay, jaǵadan saldaw tartıp kemeni súyreytuǵın jol joq, tayaw menen tayanıwǵa suw tereń, tayawǵa boy bermeydi. (313-bet) Ol anam aǵayinlerden sorastırıp úsh shayı (15 tiyin) pul tawıp berdi. (294bet) Meniń úsh shayı aqshama sheregi kem bir qadaq (300 gramm) erik ólshep berdi. (94-295-betler)

120 Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1988. ( Mısallar usı shıǵarmadan alındı –Yu. B. )

170