Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

qaharmanlıqları, jaqsılıq yamasa jamanlıq hám t.b. sıyaqlı túrli is-háreketlerine baylanıslı qáliplesip, keyin xalıq arasında keń tarqalıp, frazeologizmge aynalıp, turaqlasıp qollanılıp ketedi. Olar kórkem shıǵarmalarda da jumsaladı. Mısalı:

«Atshabarı hám Kókaman» degendey,

Ózlerindey jáhil sınshıları da. (I.Yu.)

Bul frazeologizm G.Aynazarovanıń miynetinde «Hám shabarman, hám kókaman» túrinde beriledi.95

yamasa: Shıq bermes Shıǵaybay—dúnyaxor ǵarrı Ne tapsa,… hámmesin qarımǵa basıp,

«Qarań, quw taqırman! Menińdey jarlı Dúnyada joq shıǵar» der basın qasıp. (I.Yu.)

Oylap kór, qáne, sende hám bas barǵo, shul gáptiń yalǵanı bar ma, ǵaleti bar ma! Barlıq kúshti paxtaǵa jumsasa, barlıq zat paxtadan pitse, neme kerek Qurbanquldıń sırnayı! (Sh.S.) Ayt demeymen, aytpay-aq qoy, seniń jasıńda bárimizdiń de aytpaytuǵınlarımız bolǵan. Aytpasań Aytbaydıń qatını bo-ol!

(Sh.S.) Bul jerde neme almasıǵı ádebiy tilde paydalanılmaydı, qaraqalpaq tilindegi nege almasıǵınıń ornına shıǵarma qaharmanınıń sóylew sıpatlamasın kórsetiw maqsetinde paydalanılǵan sóz bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq jazıwshı-shayırlarınıń shıǵarmalarında antroponimler menen kelgen bunday frazeologizmlerdiń tariyxı uzaq dáwirlerge barıp taqaladı. Máselen, Á. Qaydarov Shıǵaybay sózin etimologiyalıq jaqtan «…shıǵay – «dım tattırmaytuǵın jarlı, jutaǵan bay», shıǵan – shıǵannan shıqqan gedey frazeologizminiń quramında saqlanǵan «jarlıday shıqqan jarlı, yamasa

95Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2015, 70-bet.

151

«jarlınıń jarlısı» degen mánilerdegi…» sózler menen baylanıstıradı.96

E.R.Nikolaev bılay dep jazadı: «Kóplegen házirgi qaraqalpaq adam atları kelip shıǵıwı boyınsha eski túrkiy sózler bolıp esaplanadı. Eski túrkiy jazba esteliklerinde (V-VIII) ushırasatuǵın el, ogul, iol hám t.b. elementler usı atlardıń quramında házirgi qaraqalpaq atlarında da ushırasadı: Elgeldi, Elmurat, Ulbosın, Jollıbay hám t.b. Al, qaǵan, tegin, tarxan hám t.b. komponentler bul adamlardıń titulı menen sociallıq jaǵdayın bildirgen».97

Bul pikirler xalıq danalıqlarında saqlanıp qalǵan ayırım antroponimlerdiń tariyxı, turaqlasıp qalǵan birliklerde bunday adam atlarınıń payda bolıw hám xalıq tilinde saqlanıp keliw sebepleri bar ekenligin, qaraqalpaqsha hám basqa tillerden kelip kirgen adam atlarınıń júdá erte waqıtlardan berli tilde ómir súrip kiyatırǵanlıǵın kórsetedi.

S.T.Naurızbaeva frazeologizmler qatarında antroponim komponentli tómendegi birliklerdi kórsetedi:

«Ǵayıp eren – pokrovitel lyudey i jivotnıx; Záńgi baba

– pokrovitel krupnogo rogatogo skota; Qıdır atanı kórgen – schastlivıy, zajitochnıy;

Oysıl qara – pokrovitel vervlyudov;

Muhamet(tiń) úmmeti – musulmanin, posledovatel Muxammeda;

96Qaydarov Á. Qazaq tili etimologiyasınan etyudter. – Sóz óneri, Almatı, 1978, 68-69-betler.

97Nikolaev E. R. Yakutskie lichnıe imena (lingvokulturologicheskiy aspekt) Dissertaciya na soiskanie uchenoy stepeni kandidata filologicheskix nauk. Yakutsk, 2018. s. 16-18. /Elektron resurs/

152

Muhamet úmmeti – musulmanin, posledovatel Muxammeda;

Házireti Áliy– pokrovitel djigitov

Házireti Bibipatma – pokrovitelnica jenshin; Biybipatma pirim – pokrovitelnica jenshin»98. D.Xudaybergenova

ózbek tilinde onomapoetika, poetonimlerdiń túsindirme sózligin dúziw máseleleri, sózliktiń qurılısı haqqında ayta kelip, «Sózliktiń sońında onomastikalıq birlikke qatnası bar maqal, turaqlı dizbek yamasa perifrazalardı

«Sulayman óldi, dáwler qutıldı» naqılın keltiriw múmkin. Bul ózbek tili onomastikalıq birlikleriniń, turaqlı dizbeklerdiń qáliplesiwi hám olardıń kórkemliginde tutqan ornı haqqında belgili bir tásir payda etiwge xızmet etedi» dep jazadı.99

Qaraqalpaq tilindegi antroponimler menen keletuǵın turaqlı birliklerde olardıń payda bolıw sebepleri, qáliplesiwi, kelip shıǵıwı boyınsha xalıqlıq etimologiya úlgileri ushırasadı. Sonday-aq, ilimiy etimologiya tiykarında tallanǵan pikirlerdi kóriwge boladı. Qaraqalpaq tilindegi antroponim komponentli turaqlı birliklerge baylanıslı geypara ózgeshelikler bir qansha miynetlerde tallaw jasaladı. Usınday turaqlı birliklerdiń biri «Óldiń, Mamay, xor boldıń» frazeologizmi haqqında prof. Sh.Abdinazimov:

«Awızeki xalıq dóretpeleri tilinde xalqımızdıń Altın Orda xanlıǵı quramında jasaǵan dáwiri, sol waqıtlardaǵı el basshıları

– xanlar, biyler, áskerbasıları, sózge sheber sheshenleri tuwralı dárek

98Nauruzbaeva S. T. Kórsetilgen miyneti, 73, 75, 78, 79, 109, 82-109- betler.

99Xudoyberganova D. O’zbek tili poetonimlarining izohli luǵatini tuzish xususida. – Til Tafakkur Madaniyat. Toshkent, «Nodirabegim», 2020, 92-bet.

153

beriwshi maǵlıwmatlar saqlanǵan. Sonday maǵlıwmatlardıń biri «Óldiń, Mamay, xor boldıń» degen turaqlı sóz dizbegi bolıp tabıladı. Bul frazeologizm qaraqalpaq xalqınıń awız eki sóylew tilinde islegen isleri ońına baspay, talabı kelispegen, miyneti kúygen adamǵa baylanıslı qollanıladı. Sondayaq, «Mamay» degen adamnıń atı XVI ásirde jasaǵan Dospanbet jırawdıń tolǵaw termelerinde «Er Mamaydıń aldında, Sheyit ólgen ókinbes» degen qosıq

qatarlarında ushırasadı» dep jazadı hám Mamaydıń kim bolǵanlıǵı haqqında keń túrde maǵlıwmatlar beredi.100

Mamay ataması qaraqalpaq tilinde qaraqalpaq urıwınıń bir tiyresi sıpatında da ushırasadı. Mısalı: Shımbaydıń aqsaqalına qaraslı «Jalpaq shek» degen jerge «Aralbay» urıwınıń «Qayıpberdi» hám

«Mamay» tiyreleri tárep bolıp suwǵa talastı.(Q.A.) T.Djumamuratov tárepinen dúzilgen sózlikte Mamay atı

menen kelgen frazeologizm beriledi: «Kak Mamay proshyol – jaw shapqanday, jılan jalaǵanday».101 Sondayaq, sózlikte antroponimler menen keletuǵın bir qansha frazeologizmler berilgen: V podmetki ne stanet – basıp ketken izine de turmaw,

ıssı nanǵa alǵısız, Sulayman patsha kim – sen kim?; Dvulikiy Yanus – eki júzli Yanus, eki júzli adam. (Remarka: Áyyemgi grek mifologiyasında Yanus – waqıt, sonday-aq, hár qanday baslanıw hám tamamlanıw qudayı, almasıw hám háreket qudayı. Ol eki júzi menen – ǵarrı hám jas júzi menen hár tárepke hár túrli ózgerip kóringen: jası – alǵa, keleshekke, al ǵarrı júzi – artqa, ótmishke.) (N.S.Ashukin, M.G.Ashukina. Krılatıe slova. M.1960.str.172.); Delat tragediyu – asan qayǵıǵa

100Abdinazimov Sh. «Mamay» antroponimi. − Til – millettiń ruwxı. Toshkent, «Mumtoz swz», 2017, 60-65-betler.

101Djumamuratov T. Kórsetilgen miyneti, 1985. 107-bet.

154

beriliw, sarı uwayımǵa túsiw, ishken ası batpaw, salı suwǵa ketiw, úskini quyılıw, matam tutıw, bul dúnya kózine tar kóriniw, Iysanıń ayaǵın salbıratıw; Mirovaya skorb – asan qayǵıǵa beriliw, salı suwǵa ketiw, eńsesi túsiw, basına qara aspan túsiw; Iz domu gonit machexa, a iz lesu medved – bódeneniń úyi joq, qayda barsa pıtpıldıq, barǵan jeri bay shuqır, otırǵan jeri oy shuqır, qayda barsań da qorqıttıń góri, hesh jerde payanı joq; Meli, Emelya, tvoyo nedelya – zamanıń keldi Annaqul, sırnayıńdı bılǵap ur! Zaman kimniń zamanı,

Áshim káldiń zamanı! Súre ber, hamırayım, dáwran seniki!; Opyat dvadcat pyat – bayaǵısı bayaǵı, bayxojanıń tayaǵı, ele sol turısı, ele sonıń jırı; Podelom tebe – haqqınandı! saǵan keregi sol edi! tilegenniń qarnına! haqqıńnan Ǵodalaq!».102

G.Aynazarova qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında ayrıqsha ózgeshelikke iye bolıp keletuǵın teńles eki komponentli frazeologizmlerde diniy túsiniklerdi sáwlelendiretuǵın frazeologizmler degen mánilik túrleriniń qatarında «Meniń qolım emes, Piyrim Biypatpanıń qolı», al tilek hám alǵıs mánili teńles eki komponentli

frazeologizmler qatarında

«Jortqanda jolıń bolsın, Qıdır ata joldasıń bolsın»103 sıyaqlı frazeologizmlerdi kórsetedi.

antroponimlerdi tallay otırıp, ondaǵı Áliy, Wáliy, Qıdır, Qızır Ilyas, sonday-aq, Maydabiyke antroponimleri haqqında jazadı: «Bizge belgili bolǵanınday, adam atları, tiykarınan, jámiyette adamlardıń ornın ajıratıp kórsetiw ushın xızmet

102Djumamuratov T. Kórsetilgen miyneti, 43, 70, 71, 126, 102, 125, 145, 150-

betler.

103Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2015, 41-bet.

155

«Sıpırasında bir shılım unı joq, Qızınıń atın Maydabiyke qoyar». Bul maqaldaǵı Maydabiyke antroponimi házirgi qaraqalpaq tilinde ulıwma ushıraspaydı. Menshikli at quramında erte waqıtlarda biy hám beklerdiń qızı yamasa hayalı mánisin ańlatqan biyke affiksoidi qollanılǵan. Al, házirgi qaraqalpaq tilinde hayal-qızlar atları menen dizbeklesip erkeletiw mánisinde qollanıladı».104

Q.Járimbetov hám T.Kerwenovlar105 XIX ásirdegi qaraqalpaq poeziyanın iri wákili Berdaqtıń «Maǵan ber» qosıǵında mifologiyalıq obrazlarǵa (adam atlarına) baylanıslı paydalanılǵan Házireti Dawıt, (Dawıt ata – Yu.B.), Sulayman (patsha), Luqman (Hákim Ulıqpan), Házireti Yusip (payǵambar), sonday-aq, Pıraq (at), Israpıl antroponimleriniń qollanılıwın shayırdıń qarayım xalıqtıń azatlıǵın, sociallıq ádilsizlikke qarsı gúreslerin, narazılıqların súwretlewiniń bir usılısıpatında kórsetedi.

A.Pirniyazova106 «Qaraqalpaqlar júdá bahalı ruwxıy qádiriyatlarǵa iye xalıq bolıp esaplanadı, olar dúnya xalıqları

104Baltabaeva N. B., Koblanova J. K., Abdinazimov Sh. N. Antroponimı i toponimı, upotreblennıe v sostave karakalpakskix poslovic i pogovorok // Universum: Filologiya i iskusstvovedenie : elektron. nauchn. jurn. 2019. № 7(64). /Elektron resurs/

105Jarimbetov K. K., Keruenov T. A. Nekotorıe voprosı ispolzovaniya mifov v karakalpakskoy poezii X1X veka. Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. 2012. № 6 (260). Filologiya. Iskusstvovedenie. Vıp. 64. S. 62-64. /Elektron resurs/

106Pirniyazova A. K. Etnolingvisticheskie osobennosti frazeologizmov so znacheniyami dobrojelatelstva i nedobrojelatelstva (na materiale karakalpakskogo yazıka). – Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. 2019. № 6 (428). Filologicheskie nauki. Vıp. 117. S. 127-135.

/Elektron resurs/

156

ruwxıy marjanlarınıń ajıralmas bólegi esaplanǵan awızeki dóretiwshiliginiń 100 tomlıǵına iye xalıq óziniń tiliniń baylıǵı menen de ózgeshelenip turadı. (Qaraqalpaq folklorı 100 tomlıq Nókis, «Ilim», 2007- 2017-jj.) Qaraqalpaq xalqı − ótkir sózli, tilge bay, hár bir sózin naqıl-maqal hám frazeologizmler menen tastıyıqlaytuǵın xalıq» dep atap ótip, «Jortqanda jolıń, Qıdır ata joldasıń bolsın» antroponim komponentli frazeologizminiń tilek mánisinde keliwin kórsetedi.

Sh.Qunnazarova107 qaraqalpaq xalıq erteklerindegi Qıdır, Sulayman, Murat, Ádil, Hákim, Polat, Qıran, Mısqal, Miytin sıyaqlı adam atlarınıń qollanılıwına, olardıń, máselen, Qıdır ata, Hákim Ulıqpan hám t.b. sıyaqlı atlardıń mifologiyasına, kelip shıǵıwına toqtap ótedi: «Usıǵan qaramastan, arablıq shıǵısqa iye menshikli adam atlarınıń kópshiligi diniy túsinikler menen baylanıslı payǵambar hám adamlardıń atın quraydı, olardıń derlik kópshiligi házir de qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleri sıyaqlı jiyi qollanıladı, olar mınaday atlar: Qıdır, Sulayman, Murat, Ádil, Hákim, Polat, Qıran, Mısqal, Miytin hám t.b.»

Adam atları basqa da tillerde, sonıń ishinde, túrkiy tillerde xalıq awız eki ádebiyatı shıǵarmalarında, frazeologizmler quramında ushırasıwı oǵada qızıqlı másele. Usı máselede Z.R.Zagirova frazeologizmlerde antroponimlerdiń payda bolıw dereklerin kórsetip, olardı toparlarǵa bóledi: 1) antroponimi millettiń turmısı, ádebiyatı, tariyxı hám folklorı menen baylanıslı frazeologizmler; 2) quramına qásiyetli

107 Kunnazarova Sh. M. Antroponimı v yazıke karakalpakskix narodnıx skazok. – Vestnik Chelyabinskogo gosudarstvennogo universiteta. 2019. № 4 (426). Filologicheskie nauki. Vıp. 116. S. 124—129. /Elektron resurs/

157

jazbalardan (Bibliya hám Quran) ózlestirilgen adam atları kirgen frazeologizmler; 3) quramındaǵı komponenti – adam atları – antik mifologiyadan ózlestirilgen frazeologiyalık birlikler» dep bóledi. Jáne de Qızır Ilyas antroponimi haqqında bılay dep jazadı: «b) millet folklorına qatnaslı adam atları menen baylanıslı frazeologizmler: tatar. avızına Xozır tekergen sózbe-sóz: «Xozır v rot plyunul» (alım, aqıllı, sheber sózli adamlar haqqında [Xızır Ilyas – máńgi suwdı ishken, ólmeytuǵın káramatlı ǵarrı, mifologiyalıq personaj])». 108

G.S.Qurbanova antroponimler menen keletuǵın frazeologizmlerdi tallap, «xalıq awızeki dóretiwshiligi, tariyxı hám ádebiyatı menen baylanıslı frazeologizmler toparın óz ishinde jáne úsh toparǵa:a) dástúriy atlar menen baylanıslı FB; b) xalıq ráwayatları hám anekdotları menen baylanıslı FB; v) tariyxta bar bolǵan adam atları menen baylanıslı FB dep bóledi hám ekinshi toparǵa kirgen bir frazeologizmniń payda bolıwına toqtaydı: «Berdisin aytqansha belimdi búkpe» yaǵnıy bir juwmaq shıǵarmastan aldın gápti aqırına shekem esitip, tıńlawǵa shaqırıw mánisinde paydalanıladı. Bul frazeologizmniń kelip shıǵıwı Qudayberdi degen adamnıń óziniń atın tolıq aytıwǵa úlgermesten ózin qudayǵa

teńlestirgeni ushın tayaq jep sabalǵanı haqqındaǵı áńgime menen baylanıslı».109

108 Zagirova Z. R. Leksiko-semanticheskie i funkcionalnıe parametrı antroponima v sostave frazeologicheskoy edinicı v angliyskom yazıke (v sopostavlenii s francuzskim, russkim i tatarskim) Avtoreferat dissertacii na soiskanie uchenoy stepeni kandidata filologicheskix nauk. Ufa, 2003, s. 13-14. /Elektron resurs/

109 Qurbonova G. S. Francuz va o’zbek tillarida onomastik komponentli frazeologizmlarning milliy-lisoniy xususiyatlari. Filologiya fanlari doktori (PhD) dissertaciyasi avtoreferati. Toshkent , 2019. 13-14-betler.

/Elektron resurs/

158

M.Radjabova110 onamastikalıq birlikler menen kelgen frazeologizmlerdi Sh. Shomaqsudov hám Sh. Shoraxmedovlardıń "Manolar maxzani" shıǵarması tiykarında tallap, bılay bólip kórsetedi:

A)Dástúriy ózbek atları menen baylanıslı: 1.Hár kim óziniń ayıbın bilse, Wáliy boladı; 2.Áliy jilli, Áliy jilliniń bári jilli; 3. Jumıstı Eshmat qıladı, Tashmat lap uradı;

B)Mifologiyalıq obrazlar (mifonimler) menen baylanıslı:

1.Ayaz, kórgen kúnińdi umıtpa, kún shıraǵıńdı qurıtpa; 2. Ayamawiz – altı kún, qáhár áylese qattı kún.3. Aziz momo olti kun, kaltirasa etti kun, sakransa sakkiz kun, tukransa tukkiz kun, ukransa yuz kun (bul birlik qaraqalpaq tilinen jıynaǵan biziń materiallarımızda ushıraspadı – Yu.B.) ;

V)tariyxıy adam atları menen baylanıslı: 1. Bujı keldi, Bujı keldi, Shıńǵıs penen Joshı keldi; 2. Mırzayı ázimde mıń Qarunnıń ǵáziynesi hám Tuman Jámshidtiń dáwleti bar; 3.Aspandiyar xan boldı, Awzımurnım qan boldı;

G)Alla (teonimler), payǵambarlar hám káramatlı adam (agionimler) atları menen baylanıslı: 1. Dawageriń patsha bolsa, dadıńdı Alla bersin (/arzıńdı Alla esitsin); 2. Suwdan ótkenshe ya Badovuddin, Suwdan ótken soń qash Badovuddin; 3.Iysanıń ashıwın Muwsadan alıptı;

D)milliy folklor hám kórkem shıǵarmada ushırasatuǵın antroponim komponentleri menen baylanıslı FB: 1.Láylini kóriw ushın Májnúnniń kózi kerek; 2. Íshqıda Tahir bol, iste sheber bol». Antroponim komponentli bul frazeologizmlerdiń derlik

110 Radjabova M. A. Klassifikaciya onomasticheskix edinic vo frazeologicheskom plaste uzbekskogo yazıka. International scientific review. jurnal. 20191(41), s. 23. /Elektron resurs/

159

kópshiligi ózbek tili ushın tán bolıp, qaraqalpaq tilinde Ayaz, Ayamáwiz hám teonim komponentli túrlerinen basqası ushıraspaydı. Ózbek tilindegi Ayamawiz – altı kún, qáhár áylese qattı kún» birligi qaraqalpaq tilinde «Ayamáwiz altı kún, altı ay qıstan qattı kún» túrinde, sonday-aq, joqarıda kórsetip ótkenimizdey, Ayaz atına baylanıslı «Ayazxan, halıńdı bil, Qumırısqa jolıńdı bil», «Ayaz, sharıǵıńa baq» túrinde ushırasadı.

Sonıń menen birge, bul miynetlerdegi tallawlar, ulıwma túrkiy tilleri, folklorı hám mifologiyasına ortaq (qaraqalpaq,qazaq, ózbek, tatar: Qızır Ilyas,Qorqıt) uqsas, (ózbek tilinde: S tradicionnımi uzbekskimi imenami: 1.Xar kim uz aybini bilsa, Vali buladi (Radjabova M.A); tatar. Vali Galige sıltıy (Gali Valige, Bali Galige audara) bukv. «Vali svalivaet na Gali, Gali na Vali» (dvoe svalivayut vinu ili rabotu drug na

druga (Zagirova Z.R.), qaraqalpaq tilinde «Balanıń atın Áliy qoy, Onnan qalsa Wáliy qoy»111 degen naqıl bar) mánilik

jaqtan ushlasıp, jaqın keletuǵın antroponimlerdiń bar ekenin kórsetedi.

G.Adilova qazaq tilindegi ayırım frazeologizmlerdiń payda bolıwı haqqında ayta kelip, antroponim komponentli frazeologizmlerdi de kórsetip ótedi:

«4.Ayırım turaqlı dizbeklerdiń dóreliwine ańızlar men túrli uǵımlar, ótken tarixiy waqıyalar negiz bolǵan. Mısalı: qayda barsa da Qorqıttıń góri, Esimxannıń eski jolı,

Qasımxannıń qasqa jolı,

…»112 hám t.b.

111Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq IV tom Qaraqalpaq xalıq naqılmaqalları. «Qaraqalpaqstan» baspası, Nókis, 1978, 163-bet.

112Adilova G. Leksikologiya páninen lekciya tekstteri. Nókis, 2011, 54bet. /Elektron resurs/

160