Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

júrip, Abat batırdıń sháhárine kelip urıs ashtı. («Abat batır» ertegi) Neshshe kúnler jol júrip, jol júrse de mol júrip birligi qaharmannıń jol júrip kórgen qıyınshılıqların kórsetiwge xızmet etedi. Neshshe kúnler jol júrip degen qısqartılǵan komponenti de paydalanıladı, ash-áptada bolıw usı uzaq jol, sapar shegiwdegi azıq-awqatsız júriw jaǵdayların bildirse, óldim-taldım degende frazeologizmi sharshaw, boldırıw, harıptalıw mánilerinde keledi. Ulıwma. bul gápte frazeologizmler qaharmannıń kórgen qıyınshılıqların, ómir táshwishlerin súwretlep kórsetiwde biri birine mánilik jaqtan baylanısıp, ózara bir-birin tolıqtırıp keledi.

Ertekler tilinde funcionallıq jaqtan beyimligi menen qáliplesken frazeologizmler awız eki ádebiyattıń usı janrınıń frazeologiyalıq ózgesheligin belgileydi. Olardıń geyparaları folklorlıq shıǵarmalardıń basqa da túrlerine ortaq bolsa, ayırım frazeologizmler ertekler tilinde ónimli qollanıladı. Mısalı: Bosatıp jiberiwden ol kózden ǵayıp boldı. («Qıran» ertegi) Qoy da bul sózin maqul kórip, tawǵa qarap jol tartıp kiyatırsa, aldınan bir qara kórinedi. («Eshki, qoy hám qoraz» ertegi) Sol sawdagerdiń úyinde bayaǵı úlken háziret ullı pir, mına patsha atama qusaǵan patsha da kelip bas qosqan eken. («Opa sawdager» ertegi) Jigit kelgen jónin bir-bir bayan qılıp, haljaǵdayın, saparın kempirge bayan etti. («Gúlzámze» ertegi) Sóytip, usı islerińniń táǵdirin óziń shesh, balam, – dep Esenge aq pátiyasın berip, dúnyadan ótipti. («Altın tawıq» ertegi)

Bunda kózden ǵayıp bolıw frazeologizmi birden, tez, kózdi ashıp jumǵansha joq bolıp ketiw mánisin ańlatqanda zattıń, personajdıń xarakterine, ózgesheligine, sıyqırlı ya káramatlı qásiyetine

141

baylanıslı bolıp, soǵan sáykes qollanıladı. Hár qanday isháreketler, máselen, sonıń ishinde ápiwayı júriw, uzaq jol júriw háreketi de erteklerde jol tartıp kiyatırsa túrinde obrazlı beriledi. Bas qosıw frazeologizmi eki túrli mánide – jıynalıw, jámlesiw hám turmıs qurıw, shańaraq qurıw mánilerinde keledi. Berilgen gápte bir jerge jıynalıwdı ańlatadı. Al, birbir bayan qılıw frazeologizmi bolsa tolıq etip aytıw, tolıq, anıq bayanlaw degen máni menen kelip, ertekler, sonday-aq, dástanlar tiline de ortaq frazeologizm sıpatında tanıladı.

Ayırım frazeologizmler kúsheytip kórsetiw, asıra siltew mánilerine iye bolıp keledi. Mısalı: Qız terezeden qarasa, neshshe mıń alaman jay salıp júrgen, jerge-kókke sıymaydı. («Abat batır» ertegi) Bul jerde oǵada kóp degen máni ańlatadı.

Erteklerde frazeologizmler gáp ishinde kelgende mánilik jaqtan birin ekinshisi tolıqtırıp keledi. Mısalı: Kempir qızdıń oń jaǵına shıǵıp, tap apasınday bolıp, bawırına kirip qızdı eritti. («Abat batır» ertegi) Bunda oń jaǵına shıǵıw ózine qaratıw, unaw, isenimine kiriw mánilerin ańlatsa, bawırına kiriw de ishi bawırına kiriw frazeologizminiń variantı bolıp usı mánini jáne de tereńlestirip beredi, aylandırıw, ózine qaratıw, aytqanına júrgiziw mánilerin bildiredi.

Ertekler tilinde jumsalatuǵın frazeologizmler arasında teńles eki komponentli frazeologizmler ushırasadı. Mısalı:

«Tek» deytuǵın ata, «hey» deytuǵın ana bolmaǵan soń, esheyin nársege qırampısh tóbelesetuǵın bálege ushıradı. («Gúlzámze» ertegi) Eger, ákele almasań, óziń ólimdar, malıń patshalıq, tuqımqurt qılaman! – dedi patsha qáhárlenip. («Gúlzámze» ertegi) Qırıq jigitin jıynap alıp:

142

–Aqtuyǵın qustı tawıp qaytpasańlar, ózleriń ólimdar, mallarıń patshalıq, – dep hámir etti. («Qulamet tóre» ertegi) – Nesine qapa bolasań, tas tússe talaydan, tasbaqa tússe mańlaydan kóremiz dá, – dedi. («Qulamet tóre» ertegi)

Ulıwma, oy-pikirdi tásirli bayanlaw, obrazlı jetkerip beriw, tereń, astarlı mánilerdi ańlatıwda frazeologizmler xalıq tiliniń ájayıp sóz ǵáziynesi bolıp, xalıq tilinde awız eki túrde dóretilgen frazeologizmler awız eki túrde dóretilgen xalıq ádebiyatında tiykarǵı qural xızmetin atqaradı. Olar mánilik jaqtan, qurılıslıq jaqtan, basqa da sıpatlı táreplerinen alıp qaraǵanda kóp túrliligi, baylıǵı menen ózgeshelenedi. Mısalı:

Bulardıń barmaǵan jeri, baspaǵan tóbesi qalmadı. («Qulamet tóre» ertegi) Bir qasıq qanımnan keshseń, aytayın, taqsır, – dedi. («Qulamet tóre» ertegi) Qulamet tóre bul gápti esitkennen keyin ashıwı qanasına sıymay:

–Maǵan tamaq pisirip ber, bular menen bir kálle kóreyin,

–dedi qarındasına. («Qulamet tóre» ertegi) Iship bolıp «hayhay, janım jay taptı ǵoy, dep ornınan ushıp turıp, aǵasınıń shayın qaynatıp júre berdi. («Qulamet tóre» ertegi) Qarındasıń basıńa jeter dep aytpadım ba, shıraǵım, ekinshi meni de esińnen shıǵardıń, – dep Qulamet tóreni jeti kún úyinde miyman qıldı. («Qulamet tóre» ertegi) Aǵalarınıń jaman oyın túsinip shataq saldı. («Gúlzámze» ertegi) Bir úyde úsh balanıń awzı birikpedi. («Gúlzámze» ertegi) – Kempir, sen onnan ǵam jeme. («Aǵash at» ertegi) Aldında bir kempir qábirdiń basında shıbıǵın qolına alıp, bay-bayın salıp, jer toqpaqlap jılap otırǵanın kórdi. («Abat batır» ertegi)

143

Berilgen frazeologizmler barmaǵan jeri, baspaǵan tóbesi qalmadı – kóp izlew, izlep zer zebil bolıw; bir qasıq qanımnan keshseń – ápiw etseń, ruxsat berseń; ashıwı qanasına sıymay – júdá ashıwlanıp shıdamsızlanıw; bir kálle kóreyin – háreket etip, táwekel qılıp kóriw; janım jay taptı – ház etiw, ráhátleniw; basıńa jeter – ólimine sebepshi bolıw, joq etiw; esińnen shıǵardıń – umıttıń; shataq saldı – dawlasıw, jánjel shıǵarıw, haqısın, payın talap etiw; awzı birikpedi – kelispedi, urıstı, jánjellesti; ǵam jeme – uwayımlama, qayǵırma; bay-bayın salıp, jer toqpaqlap jılap – qattı jılaw, aytınıp jılaw, jerdi urıp otırıp jılaw, ǵarǵanıw sıyaqlı mánilerde keledi.

«Erteklerdiń baslanıwı «bir bar eken, bir joq eken, kempir menen ǵarrı bolıptı. Bir kisiniń úsh balası bolıptı. Kúnlerden bir kún»… mine usıǵan usaǵan baslanıwlardan ibarat. Al ertektiń aqırı sol ketkennen ketip… barıp jetip… maqset muradına jetipti… El abadan bolıp, qoy ústine boz torǵay jumırtqalap, jesir qatın mıń qoy aydaptı… oyanıp ketsem túsim eken… – degen turaqlı tayar úlgiler menen tamamlanıp otıradı».88 T.Djumamuratov ertekler tilinde ushırasatuǵın bunday birliklerdi sózlikte kórsetedi:

«Molochne reki i kiselnaya berega – qoy ústinde boz torǵay jumalaǵan zaman, jesir qatın mıń qoy aydaytuǵın dáwir», «Pri care goroxe – burınǵı ótken zamanda, bir patshanıń tusında».89 J.Eshbaev tárepinen «Qoy ústine torǵay jumalaw – erkinlik, ádillik bolıw, molshılıq bolıw»90 dep kórsetilip, oǵan berilgen «Jiydeli Baysında «qoy ústine boz torǵay jumalap, uya salǵan» (I.Yusupov) degen mısalı da bar. Kóbinese, qoy ústine

88Ayımbetov Q. Kórsetilgen miyneti, 32-bet.

89Djumamuratov T. Kórsetilgen miyneti, 128, 155--betler.

90Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 112-bet.

144

torǵay jumalap, qoy ústine boz torǵay jumalap, qoy ústine boz torǵay jumırtqalap, qoy ústine torǵay jumırtqalap túrindegi variantları menen keledi. Uya salıw komponenti qısqarıp qollanılıp ketken degen pikirdemiz.

Házirgi dáwir lingvofolkloristikasında frazeologiyalıq izertlewler alıp barıw tómendegi eki máseleni durıs ańlaw menen baylanıslı: Sebebi

«Házirgi dáwir iliminde keń hám tar mánidegi eki túsinik – folklorlıq frazeologiya hám folklor frazeologiyası – hár túrli mánidegi túsinikler sıpatında qaraladı. Birinshi kórsetilgen mánide frazeologiya folklor shıǵarmaları menen sheklenip, tek «tildegi belgili bir kórkem-súwretlew quralı» bolıp qaladı [6, 79]. Folklor frazeologiyası, bul – xalıq dóretiwshiligi, folklorlıq frazeologiyanıń ózinde ushırasatuǵın barlıq frazeologiyalıq birliklerdi, sonıń menen birge, dialektlik, sóylesiw hám ádebiy frazeologiyalıq birliklerin óz ishine qamtıydı. Bul shekleniwge zárúrlik folklor tiliniń, onıń tábiyatınıń anıq túsindirilmegenligi nátiyjesinde kelip shıqqan»91.

Folklorlıq dóretpelerdiń bir túri sıpatında ertekler tilindegi frazeologizmlerge tallaw jasaw olardıń kórkemlik áhmiyeti, xızmeti kúshli ekenligin kórsetedi. Frazeologizmler oy-pikirdi ıqsham, tásirli jetkerip beriwge xızmet etedi, ertekler tiliniń ózine tán frazeologiyalıq ózgesheliklerin belgileydi. Bunday frazeologizmlerdi ilimiy kóz-qarastan arnawlı izertlew, búgingi dáwir áwladlarına tolıq jetkeriw, úyretiw, túsindiriw, millettiń júdá eski waqıtlardan

91Shuplecova Yu. A. Poeticheskaya frazeologiya: k voprosu razgranicheniya ponyatiy «folklornaya frazeologiya» i «frazeologiya folklora». 2014. 2. 27. /Elektron resurs/

145

beri jasap, til quralı sıpatında xızmet etip kiyatırǵan tayar, turaqlı, obrazlı, ıqsham hám tereń mánili sóz úlgilerin umıtpay, óz ornı menen paydalanıw, olardıń ayırımlarına túsinik beriw, kelip shıǵıw dereklerin úyretiw, ertekler tiliniń frazeologiyalıq sózliklerin dúziw hám baspadan shıǵarıw tek til bilimi ushın emes, basqa da gumanitar pánlerdi bir tutas túrinde úyreniw ushın da zárúr bolıp, til biliminiń búgingi dúnyalıq kólemde lingvokulturologiyalıq izertlewge baǵdar alǵan dáwirinde teoriyalıq jaqtan da, ámeliy jaqtan da úlken áhmiyete iye.

QARAQALPAQ XALÍQ JUMBAQLARÍNDAǴÍ FRAZEOLOGIZMLER

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq fondı oǵada bay bolıp, frazeologizmler ana tildiń barlıq kórkemligin, tásirliligin,

qaraqalpaq tilindegi barlıq kórkem shıǵarmalarda kórkemlep súwretlewshi qurallardıń biri sıpatında ónimli paydalanıladı, ádebiy shıǵarma tilin bay mánilik, kórkemlik boyawlar menen bezeydi.

Qaraqalpaq til biliminde frazeologizmler menen folklorlıq shıǵarmalardıń kishi janrı esaplanǵan naqıl-maqallar arasındaǵı ózgeshelikler boyınsha hár qıylı kóz qaraslar bar. Prof. E.Berdimuratov olardı frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha bir túri dese 92, J.Eshbaev naqıl-maqallardı óz aldına bólek alıp qaraydı93. B.Yusupova da naqıl-maqallardı bólek alıp qarawdı

92Berdimuratov E. Kórsetilgen miyneti, 262-263-betler.

93Eshbaev J. Kórsetilgen miyneti, 61-64-betler

146

usınadı.94 Bul pikirlerdi keltirip otırǵanımızdıń sebebi, frazeologizmlerdiń óz aldına jeke ózgeshelikke iye birlik ekenligin, naqıl-maqallardan ózgesheligin qaraqalpaq awız ádebiyatınıń jáne bir kishi janrı esaplanǵan jumbaqlar quramında ushırasıwı da dáliylleydi. Mısalı:

Sawlıǵında jatadı,

Jan alqımǵa kelgende juwıradı. (Qardıń eriwi)

Kóz jetpeste bir pil, Arqasında taspa til, Janlıdan jansız tuwadı, Aqılıń bolsa oylap bil. (Bekire) Dúnyaǵa keldi bir eser, Júrse qarnı jer teser, Dúnyanıń jartısında bar, Jartısında joq. (Quyın)

Bul jumbaqlarda jan alqımǵa kelgende, kóz jetpeste hám dúnyaǵa keldi degen frazeologizmler bar. Dáslepki frazeologizm, tiykarınan, ráwishlik sıpatta ónimli qollanılıp, eń sońında, aqırında degen mánilerge jaqın keledi. Al, ekinshi frazeologizm alısta, uzaqta degen mánilerde orınlıq belgini bildiredi. Dúnyaǵa keliw birligi tuwılıw, payda bolıw, dóreliw sıyaqlı isháreket mánilerin bildiretuǵın frazeologizm bolıp esaplanadı.

Bunnan basqa da frazeologizmler jumbaqlarda ushırasadı. Mısalı:

Jawraǵandı kúydirer, Ayaǵı joqtı júrdirer, Óz erkine jiberseń,

Duyım jurttı búldirer. (Ot) Naǵız shaytan zıp bergish,

94Yusupova B. Qaraqalpaq xalıq naqıl-maqallarındaǵı frazeologizmler. – Qaraqalpaq tilinen ayırım izertlewler. Tashkent, «Bayoz», 2016, 64-bet.

147

Tez shaqqanlıq etseń de,

Úlken qulaq tez sezgish. (Qoyan) Gúl pitken tas tóbege ekpese de, Túr pitken tula boyǵa tikpese de, Bir kórinbes kózińe qısı menen,

Jazda ketpes qasıńnan ket dese de. (Átshók)

Bul jumbaqlarda duyım jurt, zıp bergish, tas tóbe, tula boy(ı) frazeologizmleri bar. Duyım jurt frazeologizmi hámme, pútkil xalıq (xalayıq), adamlar degen mánilerdi ańlatadı. Al, ekinshi mısaldaǵı frazeologizm bolsa, zıp beriw tiykarında jasalıp, qoyanǵa tán belgini, ózgeshelikti sıpatlaw ushın qollanılǵan. Tas tóbe hám tula boy(ı) frazeologizmleri bolsa átshók qustı tolıq sıpatlaw ushın sheberlik penen paydalanılǵan.

Bir nárse qarańǵıda kózin jumǵan, Qayǵısız párwaylıqtan kewli tınǵan, Maǵrip-Mashırıqtı oylap biler,

Biyhuwda basqalarǵa janı ashıǵan. (Bayıwlı) Sahrada bir áydarha bar buǵıp jatqan,

Oyatqan óz janınan qaza tapqan. (Qaqpan) Bir jansız bir janlınıń janın alǵan. (Qaqpan) Báder keterisi joq, Jeterine túbi

joq. (Jol)

Bul jumbaqlardaǵı frazeologizmler de ózleriniń tujırımlı, qısqa hám anıq mánileri menen jumbaqlarda jasırılǵan mánilerdi til birligi arqalı jetkeriwdiń bir usılı sıpatında sheber paydalanılǵanın kóriwge boladı. Solay etip, jumbaqlar tili de óziniń sıpatlı ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı. Onda frazeologizmler belgili orın iyeleydi. Bunday máselelerdi arnawlı úyreniw zárúr.

148

QARAQALPAQ TILINDE ANTROPONIM

KOMPONONTLI FRAZEOLOGIZMLER

Xalıq tili, kórkem ádebiyatı hám tariyx – antroponimlerdiń milliy-mádeniy ózgesheliklerin kórsetetuǵın dereklerdiń biri. Antrononimlerdiń qollanılıwında xalıq ertekleri, naqılmaqalları, turaqlı sóz dizbekleri ózine tán bir ózgeshelikti belgileydi. Qaraqalpaq xalqında Jiyrenshe sheshen, Ómirbek laqqı, Erejep tentek, Dosnazar solaqay, Palwaniyaz aǵashquyrıq, qazaq xalqında Aldar kóse, ózbek xalqında Xoja Nasriddinniń atı menen baylanıslı hár qıylı ańız, anekdotlar ushırasadı. Olar hár bir xalıqtıń, millettiń ózine tán ózgesheliklerin kórsetedi. Qaraqalpaq tilindegi antroponimlerdiń frazeologizmler menen birge basqa da turaqlı birlikler quramında keliwine baylanıslı usınday geypara ózgeshelikler salıstırmalı jobada biziń ulıwmalıq sholıw sıpatındaǵı maqalamızda sóz etiledi.

Qaraqalpaq tili oǵada bay tariyxıy maǵlıwmatlarǵa iye bolıp, neshshe ásirler dawamında olardı áwladtanáwladqa ótkerip, ózinde saqlap hám erte dáwirlerden berli qaraqalpaq milletiniń ana tili sıpatında ómir súrip kiyatırǵan, úlken tariyxqa iye tillerdiń biri sıpatında belgili. Qaraqalpaq tilindegi basqa da bir qansha birlikler, máselen, gónergen sózler, kásiplik sózler yamasa dialektizmler sıyaqlı ayırım frazeologizmler de ózleriniń búgingi kúnge shekem saqlanıp kiyatırǵan bay mánilik ózgeshelikleri menen uzaq tariyxqa baǵdar silteydi. Ana tildiń oǵada kórkem, tásirli, tujırımlı hám obrazlı qásiyetin ózinde jámlep, tereń hám keń mánini az sóz benen jetkeretuǵın sıpatlı belgisin kórsetip turatuǵın frazeologizmler tek usı xalıqtıń tili ushın ǵana emes, al uzaq ótmishi,

149

bay tariyxı, ádebiyatı menen mádeniyatı, úrp-ádet, dástúrleri yamasa kún-kórisi menen kásibi, túsinikleri yamasa kózqarasları hám t.b. haqqında da tolıq maǵlıwmat deregi sıpatında xızmet etedi. Usınday turaqlı sóz dizbekleri menen birge naqıl-maqallar, xalıq arasında awız eki túrde saqlanıp kiyatırǵan ańız, ápsanalar da bay tariyxıy derek sıpatında tanıladı. Bunı usınday birliklerdiń quramında uzaq dáwirlerden berli saqlanıp kiyatırǵan adam atları da tolıq kórsetedi. Bunday birliklerdiń qatarında «Qırıqtıń biri – Qıdır» (bunda: qırıq adamnıń degen mánide – Yu.B.), «Qıdır kórgen», «Qıdır ata darısın, qırman tassın», «Qıdır atanıń esheginiń jemi» – etnografizm,

«Edigeniń qábiri/mazarı» – ırım, inanım – Q.A.) «Bayaǵısı bayaǵı, Bayqojanıń tayaǵı» (bul frazeologizmniń «Bayaǵısı bayaǵı, Bay ǵarrınıń tayaǵı» variantı da bar), «Bahawatdiyinniń jetisi», «Edigeniń qábiri», «Táńirge jazǵan Táńke shal», «Atıńa min de Begjanǵa shap», «Shıq bermes Shıǵaybay», «Jalaǵa qayım Jalmámbet», «Óldi degen Ótebayıń ógiz jetelep kiyatır», «Ózi bolǵan Baymurat», «Qalǵan-qutqan Qoshımdiki», «Saǵan kimniń gápi bar, Qoshım palwan», «Óldiń, Mamay, joq boldıń» (bul frazeologizmniń «Óldiń, Mamay, xor boldıń» degen variantı da bar), «Ábdir aǵa, Ábdir aǵa deyseń, Dúmǵozasın óziń jeyseń» hám t.b.turaqlı sóz dizbeklerin kórsetiwge boladı. Yamasa júdá uwayımshıl, hár nárseni qayǵıra beretuǵın, kóp tınıshsızlana beretuǵın adamlarǵa «Asan qayǵı» ya bolmasa «Asan qayǵıń shıǵa bermesin» dep aytıladı. Al, Ayaz antroponimine baylanıslı «Ayazxan, halıńdı bil, Qumırısqa jolıńdı bil» yamasa «Ayaz, sharıǵıńa baq» túrindegi turaqlı birlikler qáliplesken. Bunday birlikler belgili bir tariyxıy dáwirlerde jasaǵan adamlardıń xalıq ómirinde belgili orın tutqan

150