Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

Ayırım frazeologizmler tek terme tolǵawlar tilinde ǵana emes basqa stillerde, máselen, atap aytqanda, awız eki sóylew stilinde de, kóbinese, keri orın tártipte qollanılıp, usılay turaqlasıp qalǵan sıyaqlı kórinedi. Mısalı:

Dushpanıńdı mat etip,

Shıǵarma sestin etip pash. (295-bet)

Terme tolǵawlarda kórkemlik, tásirlilik dóretip, astarlı, awıspalı, keń mánilerdi sıpatlawshı frazeologizmler hár qıylı bolıp qollanıladı. Geypara jaǵdaylarda frazeologizm komponentleriniń arasına basqa sózler qosılıp keledi hám máni kúsheytiwshilik xızmet atqaradı. Mısalı:

Jamanıń etken isine.

Kewliń sirá tolmaydı. (293-bet) Jamannıń tússeń qolına,

Ol óltirmey qoymaydı,

Janıńdı jaman qıynaydı. (293-bet)

Terme tolǵawlar tilindegi frazeologizmlerge qaraqalpaq tilindegi bir qansha semantikalıq qubılıslar tán bolıp keledi.

Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazovlar «keń peyil – saqıy, saqawatlı; kewilshek, miyrimli, qayırqom» al,

«peyili keń – saqıy, mehir-múriwbetli, saqawatlı, qayırqom» degen mánilerde kelse, «peyili tar – qızǵanshaq; birewdiń tabısın kóre almaydı, sıqmar» degen, sonday-aq, «peyili tarıldı

– ishi tarlıq etti, qızǵandı, jaqsılıq qılmadı» 79 degen mánilerdi bildiretuǵının kórsetedi. Al, J.Eshbaev «peyili ketiw – minezqulıqınıń ózgeriwi, qızǵanshaqlıq, sıqmarlıq, ońbaǵanlıq» mánilerin bildiretuǵının, sonday-aq, onıń variantı sıpatında «peyli qashıw, peyli tarayıw, peyli

79 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 89-bet.

131

Adamdı sonsha xorlaysań,

Jarıqtan shıqqan qay adam. (340-bet)

Frazeologizmler tildiń kórkemlew qurallarınıń xızmetin atqarıw qásiyeti menen de ajıralıp turdı. Shıǵarma tilinde usınday giperbolalıq máni menen kelgen frazeologizmler de paydalanıladı. Mısalı:

Qáteresi tas jarıp,

Nesiybesi arılmas. (334-bet)

«Geyde frazeologizm aldıńǵı sóylemdegi oydı jalǵastırıp jeke sóylemniń ornına da júredi».81 Ayırım frazeologizmler tuwra mánide turǵan sıyaqlı kóringen menen, astarlı máni saqlanadı.

1. Ústem bolsa dushpanıń,

Otıńdı óre jandırmas. (334-bet)

2. Jılasaq ta kóz jastı,

Kórer kúnler bolǵan joq. (34-bet)

Terme tolǵawlar tiliniń tásirliligi, obrazlılıǵı, kórkem jáne ápiwayı, xalıqqa jaqın, júdá túsinikli bolıwı frazeologizmlerdiń mánilik jaqtan reńbe-reń, bay qásiyeti arqalı da támiyin etiledi. Shıǵarma tilinde olar keri máni bildirip, mısqıl, astarlı máni ańlatıp turadı. Mısalı:

Ezilip xalqıń tabanda, Oyran salıp on sanǵa, Sorap ótti Dosan xan da,

Sendey «ǵayrat» salǵan joq. (342-bet) Ol dáryanı jaǵalap,

Bedewler mingen taǵalap,

«Qudayı bergen» bay júrer. (291-bet)

Teńles eki komponentli frazeologizmler xalıq tili frazeologiyalıq sistemasınıń ózgeshe bir birligi sıpatında ózine tán qurılıslıq, mánilik ayrıqshalıqlarına iye bolıp keledi. Olardıń terme

81 Qojaxmetova X. Kórsetilgen miyneti, 1972, 29-bet.

133

tolǵawlarda qollanılıwında xalıqtıń tilden paydalanıw ózgesheligi, sheberligi kózge túsedi. Mısalı:

Bir neshe kiyik balalar,… Atalmasa mergenler, Biyjaǵday jerden jaralar,… Balalarına jete almay,

Bir kózinen qan aǵıp, Bir kózinen jas aǵıp,

Ǵarǵa adım jer muń bolıp,

Qos quwraydı panalar. (275-bet)

Gá jarılqa, gá qarǵa,82

Bayan etsem barlıǵın,

Sendey zulım bolǵan joq. (34-bet)

Xalıq tilinde ushırasatuǵın «ne qılayın, qáyteyin, qaysı birin aytayın» yamasa «qaysı birin aytayın, qay mánige tartayın» sıyaqlı frazeologiyalı variantlardıń jáne de ózgeshelikler menen paydalanılıwı awız eki ádebiyat tiliniń qanshelli bay, ótkir mánili, tereń obrazlı ekenligin ayqın dáliyllep turadı. Mısalı:

Qáytermen, ne qılarman,

Qaysı birin aytarman,…(277-bet)

Frazeologizmlerdi paydalanıw arqalı beriletuǵın mániler olardıń hár qıylı grammatikalıq formalar menen, ózgerisler menen, sonday-aq, berilejaq mánige sáykes stillik qollanılıwı menen de júzege shıǵadı. Kóbinese, qırıp joyıw túrinde qollanılatuǵın frazeologizm terme tolǵawda bılay jumsaladı:

Batır menen sóylesseń,

Qıradı da joyadı. (277-bet)

Sóylewden, haqıyqatlıqtı aytıwdan qorqpaw, tik sóylew, durısın tikke bet-júzine qaramastan ayta alıwdı, aybınbawdı bildiretuǵın tilin tartpaw

82 Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2015, 63-bet.

134

frazeologizmi de terme tolǵawlar tilinde ushırasadı. Mısalı: Batırlıqtıń belgisi,

Dushpannan tilin tartpasa. (281-bet) Júyriklik belgi sol bolar, Dushpannan tilin tartpasa. (288-bet)

Terme tolǵawlardaǵı frazeologizmler xalıq tiliniń pútkil tariyxı bolıp, xalıqtıń belgili bir dáwirlerdegi turmısındaǵı waqıyalardıń izin saqlaydı. Bunı ayırım frazeologizmlerdiń ańlatqan mánileri arqalı biliwge boladı. Mısalı:

Nasaz benen dos bolsań, Taba ǵoysa qolayıńdı,

Saban tıǵadı postıńa. (36-bet)

Bul frazeologizmniń terisine saban tıǵıw, terisine topan tıǵıw degen variantları da bar. Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov «Terisine saban tıqtı» frazeologizmin mına mánilerde túsindiredi: – qattı jazaladı; azap berdi, qıynadı».83

«Narpoz bolıp tilge kirgen. Tonnıń materialı, seńseń, eltiri – teri dep ataladı» dep jazadı.84 Demek, terme tolǵawlar tilindegi frazeologizmniń quramında kelgen postı sózi terisi degen mánini bildiredi.

Sh.Rahmatullaev bul frazeologizmniń mánisin «júdá qattı jazalaw» dep túsindiredi. «Variantı: terińe saban tıǵılǵır (–); post(ı)na saban tıǵıw»85 dep jazadı.

B.M. Juraeva «intralingvistikalıq birlikler arqalı qáliplesken naqıllardı» altı toparǵa bóledi:...1. Frazeologizmler tiykarında payda bolǵan naqıllar (Sanamay segiz demew – Sanamay segiz deme. Jeti ólshep

83Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 145-bet.

84Ayımbetov Q. Kórsetilgen miyneti, 265-bet

85Rahmatullaev Sh. O’zbek tilining izohli frazeologik luǵati. «Wqituvchi», 1978, 227-bet.

135

bir kesiw − Jeti ólshep bir kes); 2. Folklor janrları tiykarında qáliplesken naqıllar: 2.1. Maqallar tiykarında qáliplesken naqıllar. «Isenbegil dostıńa, saban tıǵar postıńa», «Shıqqan qız

– shiyden tısqarı» sıyaqlı naqıllar maqallardan kelip shıqqan bolıp, olardıń tiykarında real waqıyalar jatadı. Dáwirler ótiwi menen bul paremalar tiykarında jatqan waqıyaqubılıs joǵalıp ketedi hám umıtıladı yamasa parema quramındaǵı ayırım sózler qollanıwdan shıǵadı, arxaizmge aynaladı. Nátiyjede parema quramındaǵı sózlerdiń túp mánisi oqıwshıǵa túsinikli bolmay qaladı hám maqal naqılǵa aylanadi. Máselen: «Isenbegil dostıńa, saban tıǵar postıńa» naqılın alayıq.

«Áyyemgi zamanlarda patshalardıń jálladları ayıpker adamlardı

... «Post tartıw» dep atalatuǵın qıynaw usılları menen hádden tısqarı azaplap óltiretuǵın bolǵan... Naqılda usı nársege astarlap ishara berilgen hám: «Hár kimdi de shın dostım dep oylap, ishki sırıńdı ayta berme. «Dos» nıqabı astında júrgen dushpanıń barlıq sırlarıńdı bilip alǵannan keyin seni

«satıp», jaqsılap sazayıńdı bergiziwi, jazalawı múmkin», demekshi bolınǵan»28» 86 dep jazadı. Demek, bul frazeologizm óziniń dóreliw dereklerine iye bolıw menen birge, adamnıń saq bolıwı, dos dushpandı ayırıp biliwi kerekligin túsindirip, aldanıp, pánt jep qalmawına shaqıradı. Izertlewshi bunnan basqa ańızlar, anekdotlar, legendalar, jumbaqlar tiykarında

«Ádebiyat penen ushlastırıp, gónergen frazeologizmlerdi

86 Jwraeva B. M. O’zbek xalq maqollari shakllanishining lingvistik asoslari va pragmatik xususiyatlari. Filologiya fanlari doktori (DSs) dissertaciyasi avtoreferati. Samarqand, 2019, 18-bet. /Elektron resurs/

136

dáwir boyınsha tańlap kórsetetuǵın bolsaq, onda bılay bóliwimizge boladı degen oydamız:

1. Folklorlıq shıǵarmalardaǵı gónergen frazeologizmler;

2.Eski túrkiy jazba estelikler tilindegi gónergen frazeologizmler;

3.XV-XVIII ásirdegi shayır-jırawlar shıǵarmalarındaǵı gónergen frazeologizmler;

shıǵarmaları ushın da sáykes keledi degen pikirdemiz. Usı kózqarastan aytatuǵın bolsaq, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń eń eski qatlamı folklorlıq shıǵarmalar, sonıń ishinde, terme tolǵawlar tilinde de qollanılǵan jáne gónergen frazeologizmler bolıp shıǵadı. Jáne bul frazeologizmler bizden júdá uzaqlap ketken boladı. Xalıqtıń ullılıǵı sonda – olardı awız ádebiyatı arqalı bir áwladtan ekinshisine ótkerip keledi. Olardı ilimiy kóz-qarastan arnawlı, tereń izertlew, jas áwladlarǵa mánilerin túsindiriw arqalı tolıq tanıstırıp barıw, qaraqalpaq folklor frazeologiyasınıń kóp tomlıq sózligin dúziw hám baspadan shıǵarıw qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan áhmiyetli máselelerdiń biri. 100 tomlıq qaraqalpaq folklorı qaraqalpaq tiliniń ózine tán ózgesheliklerin, milliy sıpatın, belgilerin kórsetip

87 Sarekenova K. Qazaq tilindegi turaqtı tirkesterdiń qoldanılu erekshelikteri Kazak dilindeki deyimlerin kullanıv özellikleri. –TÜRK DÜNYASI

/ TURKISH WORLD Dil ve Edebiyat Dergisi / Journal of Language and Literature Sayı/Issue: 46 (Güz-Autumn 2018) - ISSN: 1301-0077 Ankara, TURKEY DOI

Numarası/DOI Number: 10. 24155/tdk. 2018. 87. /Elektron resurs/

137

ǵana qalmastan, basqa da ilimler tárepinen úyreniliwi, izertleniliwi ushın bay derek boladı.

QARAQALPAQ XALÍQ ERTEKLERI TILINDEGI FRAZEOLOGIZMLER

Qaraqalpaq xalıq ertekleri – usı xalıqtıń erte dáwirden baslapqı tariyxın, kún kórisin, ómirin hár tárepleme súwretleytuǵın eski waqıtlardan jámlenip kiyatırǵan sóz ǵáziynesi. Ertekler tili júdá ápiwayı, puxara xalıqqa túsinikli, jaǵımlı bolıp, awız ádebiyatınıń bir kórinisi sıpatında ertekler arqalı xalıq óziniń árman tileklerin kórkem bayanlap, qaharmanların kóklerge kóterip maqtanısh etedi, olarǵa arqa súyeydi, maqtanısh tutadı, turmıs qıyınshılıǵına, jawǵa, dushpanǵa, jamanlıqlarǵa qarsı qalqan etip tutadı. Erteklerde xalıqtıń usı oypikirlerin banlawda onıń tili, eń birinshi gezekte, tiykarǵı quralı sıpatında úlken xızmet atqaradı. Bunda hár bir til birliginiń ózine tán ornı, xızmeti, áhmiyeti bolıp, olardıń arasında frazeologizmler belgili orın iyeleydi.

Ertekler tili – xalıq tiliniń eń bay, kórkem úlgileriniń biri bolıp, ol ózinde túrli tillik birliklerdi birlestiredi. Olardıń biri frazeologizmler bolıp, ertekler tilinde kórkemsuwretlewshilik xızmet atqaradı. Folklorlıq frazeologizmler tili ózine tán ózgeshelikler menen ajıralıp turadı. Olardıń folklor janrlarınıń túrlerine ortaq hám jeke beyimlesken úlgileri bar. Qaraqalpaq

xalıq ertekleri tilindegi frazeologizmlerdiń de ulıwmalıq belgileri jáne ózine tán ózgeshelikleri bar.

138

Ertekler tilinde frazeologizmler xalıqtıń ómiri menen tıǵız baylanıslı is-háreket, waqıyalar, zatlar, tábiyat

miynetkesh xalıq wákilleriniń turmısın, kún kórisin kórkem sıpatlaw ushın xızmet etedi. Mısalı: Sóytip, sol toǵaydı bir qansha jıl mákan etip, jigit ań awlap, hayalı jabayı aǵashlardıń miywesin terip awqat etip kún kóredi. («Sharqıpálekli bala» ertegi) Bul jigittiń ákesi jaslayında ólip qalıp, sheshesi hám bir qarındası menen turmıs keshiredi eken. («Qulamet tóre»

(«Duzaqshı ǵarrı» ertegi) Bir waqıtları Abat batır júregin basıp, joldaslarımdı tawıp alayın, dep keynine qaytıp kelse, úsh joldası hám

joq, jolbarıs hám joq. («Abat batır» ertegi)

Ertekler tilinde kórkem awız eki ádebiyattıń belgili bir janrlıq túrlerine baylanıslı qáliplesken, olardıń ayırım basqa da túrleri menen birge, ertekler tiline de beyimlesken frazeologizmler ushırasadı. Mısalı: Kóz tigip ot basına qarasa, kózleri máshtey arqası qozǵan, toppısı tozǵan, eki dizesi qulaǵınan ozǵan bir mástan mamanı kórdi. («Gúlzámze» ertegi) Qulamettiń ólgen jeri usı emes pe dep ekewi waqtı xoshlıq etip, zawqı-sapa súrip jata berdi. («Qulamet tóre» ertegi) Sóytip, olar úylerine barıp, tınısh jasap,

139

muradı-maqsetine jetedi. («Qulamergen» ertegi) Jigit hayalı menen xosh alliyar aytısıp jolǵa shıqtı. Ol jigitke aqshamı menen qıyal menen hinjili qoydıń terisinen bir shógirme tikti, aqılıń hayran, qaraysań da turasań, jigit azan menen turdı ruxsat alıp, jolǵa rawan boldı. («Gúlzámze» ertegi) Balanı bas qılıp, jolǵa rawana boladı. («Sharqıpálekli bala» ertegi) Bul frazeologizmlerdiń ayırımları ertekler tiline, dástanlar tiline, basqa da túrlerine ortaq birlikler sıpatında ushırasadı. Awız eki ádebiyattıń ajıralmas bólegi mástan kempirdiń obrazın, kelbetin kórsetetuǵın kózleri máshtey, arqası qozǵan, toppısı tozǵan, eki dizesi qulaǵınan ozǵan degen sıpatlawshı turaqlı birlik kópshilik folklorlıq shıǵarmalarda ushırasadı. Zawqı-sapa súriw baxıtlı turmıs keshiriw, ómirdiń qızıǵın kóriw mánilerin, muradı-maqsetine jetiw ómirde oylaǵan ármanı orınlanıp, niyetine jetiw degen mánilerdi, xosh alliyar aytısıw xoshlasıw mánisin ańlatıp keledi. Qaraysań da turasań birligi awız eki sóylew tiline tán bolıp, aqılıń hayran frazeologizmi menen birge mánilik jaqtan úylesip, máni kúsheytiliwine xızmet etse, jolǵa rawan boldı, jolǵa rawana boladı turaqlı sóz dizbekleri ertekler tiline tán bolǵan frazeologizm sıpatında jol júriw, jolǵa túsiw, jol júrip ketiw mánilerinde keledi.

Erteklerdegi súwretlengen waqıyalarǵa sáykes qaharmanlardıń is-háreketlerin kórsetiwde frazeologizmler qollanıladı. Mısalı: Arıq mergen tawtaylaqtan qutılǵannan keyin qara tulparına minip, neshshe kúnler jol júrip, jol júrse de mol júrip ayıwlı toǵayına kelipti. («Arıq mergen» ertegi) Neshshe kúnler jol júrip, ash-áptada bolıp, qarıwjaraǵın arqalap, óldim-taldım degende bir qalalıqqa ushıraydı. («Abat batır» ertegi) Neshshe kúnler jol

140