Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

lingvistikalıq wazıypası – folklordıń tilin kompleksli úyreniw esaplanadı. Folklorlıq tekstlerdi úyreniwde qatnasatuǵın ilimlerdiń óz-ara qatnası izertlewdiń maqseti hám wazıypalarına baylanıslı belgilenedi. Lingvofolkloristika etnolingvistika hám lingvokulturologiya tarawları menen tıǵız baylanıslı. Lingvofolkloristikanıń etnolingvistika menen baylanısı, etnolingvistika xalıqtıń úrp-ádetleri, dástúrleri, etnografiyalıq materialları menen birge xalıqtıń awızeki dóretpelerine de tiykarlanadı. Bul jaǵdayda lingvofolkloristika etnolingvistikanıń bir bólimi sıpatında

túsiniledi. Lingvofolkloristikanıń lingvokulturologiya menen baylanısı, lingvokulturologiya xalıqtıń materiallıq, ruwxıy hám kórkem mádeniyatınıń til arqalı sáwleleniwin izertleydi. Lingvofolkloristika sol tilde sóylewshi xalıqtıń folklorı tilindegi xalıqtıń ruwxıy hám kórkem mádeniyatınıń sáwleleniwin úyrenedi»72. Sonday-aq, ilimpaz tárepinen til bilimindegi, túrkiy til bilimindegi, qaraqalpaq til bilimindegi folklorlıq shıǵarmalar tilin úyreniwge baylanıslı miynetlerge sholıw beriledi.

Qaraqalpaq folklorı hám onıń tilin izertlew – oǵada juwapkershilikli wazıypa.

Usınday áhmiyetli máselelerdiń qatarında, álbette, folklor frazeologiyası turadı.

Qaraqalpaq xalqı óz uzaq ótmishiniń guwası sıpatında óziniń bay tariyxın, onda xalıq turmısında júz bergen hár qıylı waqıyalardı ózi dóretken terme tolǵawlarında saqlap, áwladtan áwladqa ótkerip kiyatırǵan eski ádebiyatı menen mádeniyatına iye bolǵan xalıq sıpatında belgili. Qaraqalpaq xalqınıń oǵada

72 Abdinazimov Sh. Lingvofolkloristika. Nókis, «Sano standart», 2018. 4-bet.

121

bay awız ádebiyatı janrlıq jaqtan qanshelli bay, kóp bolsa, usı janrlar sheńberinde awız eki túrde dóretilgen shıǵarmalardaǵı berilejaq ideya, kórkem oypikir hám onı bayanlaw, súwretlep kórsetiw jaǵınan til birlikleri de kóp túrli bolıp, olardıń arasında frazeologizmler tereń, obrazlı, astarlı mánililigi menen ajıralıp turadı. Usı janrlardıń xalıq tariyxın, ondaǵı waqıyalardı, xalıqtıń kún kóris, turmıs tirishiligin, úrp-ádet, dástúrleri menen ırımların, isenimleri menen túsiniklerin, turmıstan túygen danalıǵı menen mol tájiriybesin aqıl-násiyat túrinde saqlap kiyatırǵan terme tolǵawları da keyingi áwladqa sabaq bolarlıq danalıq sózlerin jámlegen xalıq danalıǵınıń ózine tán bir úlgisi bolıp esaplanadı.

Folklor tilin úyreniw onıń iyesi esaplanǵan xalıqtıń tek tilin emes, tariyxın, mádeniyatın, úrpádet, dástúrlerin, ulıwma, pútkil ómirin úyreniwge múmkinshilik beredi. Sonlıqtan, folklorlıq shıǵarmalar tilin izertlew til bilimi ushın eń áhmiyetli máselelerdiń biri. Ásirese, tilde tayar túrinde ushırasatuǵın birliklerden esaplanǵan frazeologizmler folklor tilinde ózine tán ózgesheliklerine iye bolıp keledi. Bul hár bir janrǵa baylanıslı jáne de ayrıqsha sıpatqa iye bolıp turadı. Bunday janrǵa baylanıslı frazeologiyalıq ózgeshelikler terme tolǵawlar tili ushın da tán bolıp keledi.

Terme tolǵawlar haqqında ataqlı ilimpaz Q.Ayımbetov bılay dep jazadı: «Jırawlar uzaq dástanlardı baslar aldında tolıp atırǵan naqıl sózler, úgit-násiyat, tálim-tárbiya jırların jırlaydı. Bul jır

«terme» dep ataladı.

Óziniń kólemine qaray termeler eki túrge bólinedi. Xalıqqa úgit-násiyat, tálim-tárbiya beretuǵın, kólemi jaǵınan qısqa túri tek «terme» dep atalsa, belgili bir waqıyanı jırlaytuǵın uzaq túri «tolǵaw» dep te ataladı.

122

Jıraw termesiniń tolǵaw túrin yaǵnıy tariyxta atı bar adamlar tuwralı payda bolǵan shıǵarmalardı «tariyxıy jır» dep atasaq ta

boladı. Óytkeni, jırawlar óz tolǵawlarında, kóbinese, tariyxıy waqıyalardı jırlaydı. …»73 dep jazıp, jáne de bul shıǵarmanıń

terme dep atalıwınıń sebebin kórsetedi.

Terme tolǵawlar óziniń turaqlı sóz qollanılıw úlgisi menen ózgeshelenip turadı. Olar quramındaǵı sózlerdiń mánilik ózgeshelikleri, sonday-aq, frazeologiyalıq ayrıqshalıqları, naqıl-maqal, aqılnásiyat túrinde aytılatuǵın xalıq sózleriniń belgili bir uyqasqa, ıqsham aytılıw tártibine qurılǵan sintaksislik qurılısı jaǵınan da ózgeshelenip keledi.

Terme tolǵawlar tili oǵada quramalı bolıp, aytılajaq oypikir aqıl-násiyat qatarlarına qurıladı. Bir qaraǵanda, naqılmaqal, ekinshisinde frazeologizm sıyaqlı kóringen turaqlı sóz úlgileri oy-pikirdi ıqsham, tujırımlı, obrazlı, ótkir mánili til birlikleri arqalı jetkeriwdiń ózine tán usılı sıpatında biri ekinshisine qarısıp ketken sıyaqlı seziledi. Tili usınday qospalı qásiyetke iye bolǵan terme tolǵawlardıń dóreliwinde til qurallarınıń biri sıpatında frazeologizmler ayrıqsha orın iyeleydi.

Frazeologizmler terme tolǵawlar tiliniń belgili bir bólegi bolıp, onıń ótkir, ápiwayı jáne tujırımlı, obrazlı bolıwına xızmet etedi. Pútin bir terme tolǵaw usı frazeologizm ańlatqan mánini tastıyıqlap yamasa terme tolǵaw túrinde aytılǵan pikirdiń frazeologizm bántin basıp, onıń tiliniń ajıralmas bólegi sıpatında kele beriwi múmkin.

Xalıqtıń ózi dóretken turaqlı sóz dizbekleri xalıq danalıǵınıń bir kórinisi esaplanǵan terme tolǵawlar tilinde tereń mánili qatarlardı dórete kelip, onıń sóz baylıǵın dáliyllep turadı.

73 Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1988, 38-bet.

123

Terme tolǵawlarda xalıq ómirindegi jaqsı-jaman kúnler, waqıyalar, quwanısh penen qayǵı, adamnıń pútkil ómiri, tirishiligi menen tıǵız baylanıslı súwretlenedi. Onda arǵımaq, tulpar, árwana, atan, kiyik, qulan, jılan, balıq, dárya, bulaq, súylin, qarshıǵa, lashın, qaraman, aǵash, taw, tas, ay, kún, kók, bult, jer – bári de adam menen tábiyattıń tutas pútinligin quraydı. Usı bir tutas tábiyatta adam hám onıń ómiri haywan, qus, ya ósimlik dúnyası menen baylanıslı, sol jaratılıs dúnyasınıń ishindegi bir bólegi sıpatında salıstırmalı túsindiriledi. Usı dúnyada adam – er, azamat, batır, qorqaq, jaqsı, jaman, dos, dushpan, jaw, biy, bolıs, el iyesi, xan, bay, jarlı, jeter-jetpes, sor, maqtanshaq, aqıllı, aqılsız, qarasha, jan ashır, jigit, ana, ata, perzent, hayal, aǵa, ini, qarındas, sheshen túrinde pútin xalıq, el, adamzattı quraydı. Bunda ómir, ólim, baylıq, dúnya, mal, tirishilik sóz etiledi. Atap kórsetilgen sózler tar mánide emes, al keń mánini ańlatıp, kópshilikke qarata aytıladı. Usınday quramalı túsiniklerdi ótkir jáne tereń mániler tiykarında jetkerip, til arqalı júzege shıǵarıwda frazeologizmler terme tolǵawlardıń tábiyatı menen qásiyetine sáykes oǵada úylesimli qollanıladı. Solay etip, frazeologizmlerdegi astarlı, tujırımlı, az sóz benen berilgen tereń máni terme tolǵawlar arqalı aytılatuǵın aqıl-násiyattı kórkemlep jetkeriwde úlken xızmet atqaradı.

Frazeologizmler terme tolǵawlar tiliniń sózlik quramında belgili orın iyelep, túrli mánilik hám qurılıslıq ózgesheliklerine sáykes qollanıladı. Mısalı:

Qádirli bolsań xalqıńa,

Basıńa kelip baq qonar. (314-bet)74

74 Qaraqalpaq folklorı Kóp tomlıq IV tom, Nókis, «Qaraqalpaqstan» baspası,

1978. – 348. (Mısallar usı tomnan alındı – Yu. B. )

124

K.S.Sarıshova: «baxıt qonıw» turaqlı dizbegi tuwralı «Al, usı turaqlı dizbektiń qáliplesiwine tiykar bolǵan motivti erteklerdiń syujetlerinen ańlawǵa boladı» dep kórsete kelip, qazaq xalıq ertekleri tiykarında baxıt qusı hám dáwlet qusınıń patsha qaytıs bolǵanda ornına xan bolatuǵın adamnıń basına qonıwı haqqındaǵı saltı, dástúri ekenin ertekler tiykarında kórsete otırıp, bılay dep jazadı: «Keltirilgen mısallarǵa qarap otırsaq, «baxıt qusı» – xalıq ármanınıń kórinisi. Qazaq xalqı ushın qanday da bolsın qustıń áhmiyeti ayrıqsha bolǵan. Qus – góne túrkiy taypalarınıń uǵımında kóktiń (aspan áleminiń) simvolı. Kókti túrkiyler táńiri dep bilgen. Qazaq ertekleri menen ańızlarında ǵarǵa, búrkit, altın qus, suymurıq haqqında kóp aytıladı. Yaǵnıy, xalqımızdıń sanasında «baxıt qus» – adamnıń járdemshisi, ǵamxorshısı obrazında.»75 dep jazadı. Basına baxıt qusı qondı frazeologizmi qaraqalpaq xalqında da júdá erte waqıtlardan berli qollanılıp keledi.

Usı túsinikti ańlatatuǵın bir neshe frazeologizmler de qaraqalpaq xalqında qáliplesken bolıp, olar erteklerde ushırasadı. Usı dástúr tiykarında dáslepki payda bolıwında erkin sóz dizbegi bolıp, keyin waqıttıń ótiwi menen

súretuǵın, kópshilik jaǵdayda xızmetiniń ómirsheńligi menen túsindiriletuǵın variantlılıqtı

«folklorlıq shıǵarmanıń shártli belgisi» (1:488)

75 Sarıshova K. S. Frazeologizm maǵınalarınıń qalıptasuındaǵı ult mentalitetiniń róli. /Elektron resurs/

125

sıpatında atap ótiwine tuwra keledi. Folklorlıq dástúrdiń bul jasaw usılı til dárejesinde variantlardıń kópligi, atap aytqanda,olardıń xalıq awızeki dóretiwshiliginiń qosıq tekstlerindegi frazeologiyalıq birliklerdiń arasında ónimliligine tásir etedi. Variantlılıq procenti oǵada joqarı – 18%, sanı jaǵınan alıp qaraǵanda – 956 frazeologiyalıq birlikten biziń kartatekamızda 170 variantlastı».76

Solay etip, terme-tolǵawlar tiline tán bir qubılıs – onda frazeologiyalıq variantlar ónimli paydalanıladı. Mısalı:

Jaqsı menen dos bolsań,

Basıńa kúnler tuwǵanda,

«Dostım» dep jılap barǵanda, Jaqsı sózin bir aytıp,

Qapa bir kewliń shadlaydı. Jaman menen dos bolsań,

Basıńa sawda túskende,

«Qarası juǵar maǵan» dep, Qayrıla berip qaraydı. Ústirtin halıń soraydı, Kúlip aldıń oraydı, Jorta kúlip keńkildep, Óziniń basın qorǵaydı

Maylı til menen aldaydı.(291-bet) Jaman menen dos bolsań,

Basıńa múshkil túskende,

«Dospan» dep jılap barǵanda, «Qarası juǵar maǵan» dep,

Óz basın qorǵaydı,…(282-bet) Er qádirin kim biler,

76 Shuplecova Yu. A. Varirovanie frazeologicheskix edinic v russkom pesennom folklore Kurganskoy oblasti. Vestnik Yujno-Uralskogo gosudarstvennogo gumanitarno-pedagogicheskogo universiteta. 2008.

/Elektron resurs/

126

Basıńa isler túspese. (320-bet)

Berilgen frazeologizmlerde basıńa kúnler tuwǵanda hám basıńa sawda túskende frazeologiyalıq variantlar bolıp esaplanadı. Jáne de basıńa múshkil túskende, basıńa is túspese túrinde de variantlar payda bolǵan. Basqa túsiw frazeologizmi qanday da bir waqıyanı, jaqsı-jaman kúndi, kıyınshılıqtı óziniń ómirinde basınan ótkeriw degen mánini ańlatadı. Usı frazeologizm qıyınshılıq, táshwish degen mánilerdegi sawda, is, múshkil sózleriniń almasıp qollanılıwı menen basına sawda túsiw, basına is túsiw, basına múshkil túsiw túrindegi frazeologiyalıq variantlarǵa iye bolıp, basına kún tuwıw frazeologizmi menen mániles bolıp keledi. Ulıwma, qıyınshılıqqa ushıraw mánisin bildiredi.

Terme tolǵawlar tilinde usı frazeologizm menen mániles basınan baxtı tayıw frazeologizmi qollanıladı. Mısalı:

Sulıwlıǵı kimnen kem, Aqıllı ullı Yusiptiń,

Basınan baqtı tayǵan kún,

Tórt tiyin bolǵan bahası. (312-bet)

Usı frazeologizm basınan dáwleti tayıw túrindegi variantı menen de qollanıladı. Mısalı:

Jigit shalqıp qıdırmas,

Basınan dáwlet tayǵan soń. (274-bet) Er jigittiń basınan,

Dáwleti tayǵan waqtında,

Qıyqıw salıp kish-kishlep, Dosları kelmey qasına, Qamshı urar basına. (290-bet) Ot ornınday báybishe,

Basınan dáwlet tayǵanda,

Tezek terer, kún bolar. (299-bet)

127

Sonday-aq, bas komponenti túsirilip qaldırılıp, dáwleti tayıw túrinde qollanıladı. Bunda adam suńqar qus penen salıstırıladı:

Suńqardan dáwlet tayǵan soń,

Qarǵa basar uyasın. (321-bet)

Terme tolǵawlar tili frazeologizmlerge hám onıń variantlarına júdá bay bolıp, bul jaǵday onıń tiliniń júdá obrazlı, tásirli, kórkem bolıwın támiyin etedi. Bunı dáwleti tayıw frazeologizminiń dáwleti qaytıw degen variantı arqalı da kóriwge boladı:

Jigitten dáwlet qaytqanda, Qamshı tiyer basıńa,… (298-bet) Dáwleti qaytsa jigittiń, Ushpadan óler tanası. (312-bet)

Qaraqalpaq tilinde baǵ yaǵnıy baxıt sózi dáwlet sózi menen juplasıp, baǵ-dáwlet túrinde keledi. Demek, baxıt sózi menen kóp mánili dáwlet sózi sinonim sıpatında da qollanıladı. Terme-tolǵawlar tilinde dáwleti tayıw frazeologizminiń baǵı tayıw variantı da bar. Mısalı:

Azamat erdiń qolınan,

Baǵı tayǵan kúninde,

Tek shıqpaǵan táninde, Janı qalar desedi. (99-bet)

Xannıń baǵı tayarda, Janashırı menen qas bolar. Biydiń baǵı tayarda,

Taqır jerden shań tawıp, Ózinen zorǵa min taǵar. (317-bet)

Frazeologizmlerdegi variantlılıq basqa da frazeologizmlerdiń qollanılıwında ushırasadı. Mısalı:

Azamat sıylap as bergen, Kúnlerdiń kúni kelgende, Sıylaydı eken basıńdı (285-bet)

128

Sıylaspaǵan qarındas,

Kúnlerdiń kúni kelgende,

Barıp turǵan bolar qas. (296-bet) Sıylay gór tuwǵan anańdı,… Perzentim dep zar jılap, Arqasın basqan qolań shash, Kúnlerdiń kúni bolǵanda,

Kúnge quwrap jún bolar. (299-bet)

Terme tolǵawlar tilinde frazeologizmler dara sózlerden bolǵan sinonimleri menen qatar jumsalıp keledi. Mısalı:

Qoyan júrek qorqaqtı,

Onı batır dep bolmas. (315-bet) Dilwarlıqtan ne payda,

Qulaq salıp tıńlawǵa, Atalıq sózi bolmasa. (321-bet) Al, takabbır hám shuǵıllıq,

Qızǵanshaq peyli tarda bar. (328-bet)

Terme tolǵawlar tiliniń frazeologiyasına kóp túrlilik tán bolıp keledi. Bul ayırım frazeologizmlerdiń geypara jaǵdaylarda belgili bir poetikalıq nızamlılıqlarǵa yamasa stillik maqsetlerge baylanıslı komponentler orın tártibiniń almasıp keliwinde kórinedi. Mısalı:

Basına jetiw: Tasıma, jigit, tasıma, Tasıǵan jeter basıńa.

Kúshim menen boldım dep, Menmenlik jeter basıńa. (321-bet)

Qır kórsetiw: Biy menen bolıs maqtansa,

Kórsetetuǵın qırı bar. El iyesi maqtansa,

Paytax jatqan eli bar. (99-bet) Jeter jetpes maqtansa,

129

Mańlayınıń ashılmas,

Tórt elidey sorı bar. (99-bet) Jarlı jigit maqtansa, Mańlayınıń sorı bar.(310-bet)

Mańlay, peshana múshe ataması menen keletuǵın frazeologizmler, kóbinese, baxıt ya baxıtsızlıqqa baylanıslı bolıp keledi. Olar basqa túrkiy tiller frazeologizmlerine de tán. «Tájik hám ózbek frazeologizmleri hár qıylı, biraq, sonıń menen birge, ulıwmalıq sıpatlamaǵa da iye. Máselen, tallanıp atırǵan eki til frazeologizmlerinde unamsız teńewlerge iye bolǵan onıń bas halatı aqılsız insanǵa baylanıslı qollanıladı: kalla kadu//qavaq bas, kallai bwm-bwm//qum gelle. Bunnan tısqarı, frazeologizmlerde insan peshanası halatı da kórsetiliwi múmkin: sor mańlay//peshonaash shwr//peshanası sor, peshoniash saxt//peshanası qattı»77 Terme tolǵawlar tili hám ondaǵı frazeologizmlerdiń qollanılıwındaǵı ózgeshelik sonnan ibarat – olarda til, sóz arqalı beriletuǵın tárbiya, úgit, aqılnásiyat túrinde bolǵanlıqtan onda turpayı sózler, turpayı sıpattaǵı frazeologizmler emes, al tásirli, ótkir mánili birlikler paydalanıladı.

«Mańlayı sorlı – baxıtsız, biyshara, qasqa», «sorı mańlay – baxıtsız, áwmetsiz; biyshara, sorlı»78 degen mánilerdi ańlatadı. Usı mánilerdegi joqarıda kórsetilgen frazeologizmler mańlayı ashılmaw, mańlayınıń sorı bar, mańlayınıń tórt elidey sorı bar túrlerindegi frazeologiyalıq variantlar bolıp esaplanadı.

77Adashulloeva G. M. Tojik va o’zbek tillarida shaxs xususiyatinini ifodalovchi frazeologizmlarning qiyosiy-tipologik tahlili. Filologiya fanlari bwyicha falsafa doktori (PhD) dissertaciyasi avtoreferati. Samarqand, 2018, 17-18-betler.

78 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 121, 138-betler.

130