Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

biliw zárúr ya áhmiyetli emes, ulıwma, bilmew degen sıyaqlı mánilerdi ańlatadı.

Bunday frazeologizler tek mánilik jaqtan emes, strukturalıq jaqtan da hár qıylı bolıp keledi. Mısalı:– Bay aǵa, bunnan artıq

ól deyseń be, qanday pil mamıt bolsań da bir kúnniń ishinde on qadaq jipti toqıp bolıw, onnan soń on qadaq qabıqtı arqan qılıp shıǵarıw, onı shıyratıw bir adamnıń qolınan keletuǵın nárse me, óziń de oylanıp qara, – dedi. (A.B.) 1.Aqırı oǵan: «sizler dos, ya dushpan bolǵanda maǵan ne awır jeńilińiz bar, húkúwmet penen de, sizler menen de isim joq, men biytárep janman, tiymeymen, tiydirmeymen. 2. – Qaladan kelgen muǵallimińiz bir quday, jayǵa tıǵıp, quwqılmıltıǵın jazdırıp, zárebemizdi úyiredi, hawwa, sen qusaǵan qıysıq shápek araqxorı bir quday, óle qaldıq ǵo ábden, ya jabanda jasaǵan jazıǵımız ba, ya jabandaǵı adamnıń qorı ma! – dep baqırıp qaldı usta. 3.Negedur Qudaybergenge bul maqul túspedidaǵı: «Nege kerek shul warra-warra! Gelleni ǵırgelektey aynaldıradı, barsındaǵı payda-mápiytine, búyerde ne, maymıl oynatıp atır ma!» dep, Jaqanǵa joldan qashıwdı buyırdı, al, adamlarǵa bolsa, suq barmaǵı menen esikti nusqadı. 4.. Eshbay sirá iyt keldi me, adam keldi me, dep atırǵan joq edi, Jaqan qızıp ketip, hayaldıń qolınan bılay julqıp tasladıdaǵı, Eshbaydıń ústindegi kórpesin:

– Keńes húkúwmetiniń húrmetine túrgel, aqmaq! – dep baqırıp jiberdi. 5. – Bolsa biz qoy dedik pe? – dep, qádimgi ash bolıp turǵan Jaqan dáliniń duwrı xabarın berip jiberdi. (Sh.S.) «Kimde kim eski kitabın bermeymen dese, altı bası bolsa altawın, bir bası bolsa sol bir basın mınaw esikten suǵıp kórsetsin bizge!», dep qatań tapsırǵan soń, komsomollarǵa ne turıs, saylanıp-saylanıp shıqtıdaǵı, atlarına minip, atlanıp

111

ótá ketti. Berilgen bunnan artıq ól deyseń be, maǵan ne awır jeńilińiz bar, adamnıń qorı ma, búyerde ne, maymıl oynatıp atır ma, qoy dedik pe, sirá iyt keldi me, adam keldi me demew, bası altaw ma frazeologizmleri ulıwmalıq sorawlıq formada, sorawlıq mánide kelgen menen, astarlı, awıspalı, frazeologiyalıq máni ańlatadı. Olardan sońǵı mısaldaǵı bası altaw ma soraw gáp túrindegi frazeologizm stillik maqsette ózgertilip paydalanılǵan.

Qaraqalpaq tilindegi bunday frazeologizmler kórkem shıǵarmalarda personajlardıń túrlishe sóylew iyesi ekenin kórsetedi, hár qıylı sóylew sıpatlamasın payda etedi. Mısalı: Attı sheship, záńgisin basıp, mingizip bolıp ta aytqanın bere almaǵanı ushın ápiwlik soray berdi, «jaǵday solay, men ne qılayın, bolmasa sennen ayarım bar ma, jan aǵa» degendi kózi menen da, awzı menen de aytıp attı, aytıp attı. (Sh.S.) Keltirilgen mısalda (sennen) ayarım bar ma frazeologizmleri soraw gáp túrinde qáliplesken tayar birlikler bolıp, olar máni ótkirligi, tásirliligi menen sıpatlanadı. Ol hesh nárseni ayanbayman, qızǵanbayman degen máni bildirip tur. Bunday frazeologizler ózleriniń komponentlik quramındaǵı sol millet wákillerine tanıs, belgili bolǵan túsinikler menen kelip shıǵarma tiliniń ulıwma xalıklıq sıpatın, onıń tásirli, ótkir, obrazlı bolıwın támiyinleydi.

Kórkem sóz sheberleri bunday soraw gáp túrinde kelgen frazeologizmlerdi jeke stil úlgisine sáykes túrlishe paydalana beredi. Mısalı: Traktor da jo-jo-oq turǵan ornında, Shundıy atam da joq, jer juttı ma, joq traktor! (Sh.S.) «Bunı jer jutıwı múmkin emesǵo, aqırı, jer jutpasa tabılar» (Sh.S.) – Apırmay, bala, men de ladan ekenmen-aw, ózliginen órt ketse, traktordı jer juta ma, úhh, qashan bir tınıshlıǵı bolar eken?!..

112

(Sh.S.) Keltirilgen mısallarda jer juttı ma, jer juta ma túrinde soraw gáp formasındaǵı frazeologizmler paydalanılıp, kontekst talabına sáykes keyingi orınlarda jer jutıwı múmkin emesǵo, aqırı, jer jutpasa tabılar túrinde soraw gáp formasınan ózgertilip paydalanılǵanın kóriwge boladı.

Xalıq tilinde ne basıńa qara kún túrinde soraw gáp formasında paydalanılatuǵın frazeologizm bar bolıp, saǵan ne azap, ózińe nege tilep aldıń, ne keregi yamasa zárúrligi bar edi, kerek pe edi sıyaqlı mánilerdi ańlatıp keledi. Usı frazeologizm menen mánilik jaqınlıqqa iye bolǵan soraw gáp túrindegi basqa da frazeologizmlerdi ushıratıwǵa boladı. Mısalı: 1.Soń Qudaybergen jalpaqlap turıp zayıbına, …márt ediń onda, ashjalańash bolsań da, endi el toyǵanda, … biz, mınaw otırǵan balań sanǵa ilinip, hámelge kóterilgende, ne basıńa kún tuwdı búyte berip, shabazım-aw!» – dep jalınıp edi. 2.– Traktor ne jarańızǵa dári edi, Shundıyı kózińizge tiyip pe edi sizlerdiń?!

3. – Májilis jańa iske baǵdarlanǵanda tánepis kimge dári! 4. – Pivo kimge dári usı kúnleri! (Sh.S.) Bulardan ne zárúrligi bar edi, kerek emes, zárúr emes edi degen mániler túsiniledi. Mısalda ne jarańızǵa dári (edi) frazeologizmi de soraw gáp túrinde qáliplesken. Ne janıńa em, yamasa ne jarańa dári usı frazeologizmniń variantları bolıp esaplanadı. Usı birlik úndew gáp mánisine ótip, bılayınsha qollanıladı: Sıdıq hayalın:

«Pátátiw bolsa da iyesine dári! Ayazlar qalar» dep, ishke ertip ketip, jıllı kiyindirip shıǵarǵannan soń Jańabaydıń zulpı sıńǵırlap bunnan bayaǵına irkinish bolǵan joq.(Sh.S.) Al,kózińe tiyip tur ma túrinde ulıwma sorawlıq máni menen kelip, saǵan ne ziyanı bar edi degen máni ańlatadı.

113

Soraw gáp túrindegi frazeologizmlerdiń ózine tán komponentlik quramı qáliplesken. Olardıń qaysı birin aytayın, qay mánige tartayın sıyaqlı túrleri de bar. Soraw gáp túrindegi frazeologizmlerdiń quramında soraw janapayları, soraw almasıqları hám t.b. qatnasadı.

Soraw janapayları qatnasadı: 1.Qarlıǵash sol qızıl júzinen ziyazulpın qayırıp súye jaq erkektey qos burımınıń astınan jelkesin juwıldıtıp, alaqanın ótkerdi de, ózine tarttı:

– Qulaǵındı tut, qatın, men ne, jeymen be seni?! – dep jekirindi.

2. – Ól, qorqıp, qatinek! – dedi «Mádiyar óldige» tırısıp otırǵan Bazarbay. – Haw, atlar otın jep bolsındaǵı, kelgende janıńdı ala ma?! 3.Sonıń arasınsha birew: «ólim, mańlayı qara, buwaqqa shekem aytıp bolatuǵıneń! Jaltaqlay bereseń, ózi sóz bergen soń janıńdı ala ma!» dep baqırdı aldınan.4.Esbergen eki tuwıp bir qalǵanıń ba, ya bessarı emesseń! 5. Áne, jańa namısqa tartıp, naǵız qańlıǵa usadıń, dárriw Elmurat, Dáwletnazardikine shap!» dep, shala bolsa da hámeldar aytqan soń, Nazarbayda jan bar ma, awıldıń bir shetinen «ot tiygizip» shıqtı ma de! 6. Qarız arasına suw ene me, ne de bolsa, qazıw máselesin sheshkenińiz jaqsı boldı, – dep quwanıp atır Qunnazar aqsaqal. (Sh.S.)

Bunday frazeologizmler oǵada kóp túrli mánilerdi bildirip keledi. Tilde ónimli qollanılıp, máni ótkirligi menen sıpatlanadı. Kóbirek personaj sóylewinde, awız eki sóylewde paydalanıladı. Mısalı: 1.Qudayımnıń usı aq qırawında quday saldı ma?!

2.Bayaǵıda túwe bir zaǵara ushın nambarlap tógin tógip júrdik, azannan qara keshke shekem-á! – Tańnan degende jaǵın taya ma, tańnan dese, tańna-an... 3.– Patpa deseńo,

114

jaǵıń taysa da! 4.– Ne ha, sorawsız kettiń, sorawsız keldiń. Bul ne, qazıxananıń esigi me, saǵan? A-al, nege kettiń, nege keldiń? 5. Aradan kóp kún ótken joq, brigada birinshi orınǵa shıqtıdaǵı, «endi rayonda, soń respublikada birinshige shıqpaq kerek, birinshilerdegi de shundıy qatınlar, shaqı bar ma, shıǵamız dedik pe, shıǵamız!» dep kúndegiden de ertelew aynalar taqıldap attı. 6. - Awılıńnıń sawatsızların búgin kórip atırsań ba, bar, mektepti úyińnen ash! – dep, hámmeniń qıshıǵan jerin tawıp qasıp: «hay-hay, haqqıńnan, saǵan sol kerek edi», degizdi birewlerge. (Sh.S.) – Jeńge, sózdiń sabının eze bergen menen mayı shıǵa ma? Boldı ǵoy endi. (A.B.)

-Ma/-me soraw janapayları menen birge awızeki sóylew tiline tán bolǵan - mı/-mi janapayları da frazeologizm quramında qollanıla beredi. Mısalı: 1.– Górińe kúleseń be, buǵan «joldas» dep aytpaǵanım ushın ápiw etiń, joldaslar! – dep gápin tutastırdı Allambergen. 2.– Górińe kúlemiseń, Nazarbay aǵa, seniń saznaniyań tómen. 3.– Jılamań, jılamań, taqsıyır, – dese, «Górine jılamayın ba, el, watan joqlawı bul…» dep burınǵıdan da beter óksiydi. – Únińdi óshirr, górińe jılaysań ba! Bárin tapqan sen!...(Sh.S.)

Usı gór komponenti menen keletuǵın frazeologizmler tek janapaylardıń qatnasıwı menen emes soraw qatnas almasıqlarınıń qatnasıwı menen de dúziledi.

Qay almasıǵı menen keledi: Mısalı: 1.Anadayda juwırıp baratırǵan balasın kózi shalǵan Shundıy: – Qay górge qashıp barasań, há-áyy! – dep dawısın tarǵıllandırdı. 2. Arba jaqınlaǵan sayın ájel dónip kiyatırǵanday apalaqlaǵan Uzaqbay: – Óóóó-ógiz úzdi, Bazarbay! – dep bılay qıysaya bergeni, shap berip: – Qay górge barasań! – dedi qasha almay qalǵan Bazarbay bir ózi

115

qalsa qorqatuǵınday. (Sh.S.) Qaysı almasıǵı menen qay almasıǵı almasıp ta kele beredi.

Qaysı almasıǵı menen keledi: – Áy, bir qırtıp júrgendidaǵı!

– dedi de qoydı Ámet. – Qaysı biriniń awzına qaqpaq bolayın! (Sh.S.)

Qalay almasıǵı menen keledi: 1.Mına jaqta birewler ashırqap atırsa, biziń qalay tamaǵımızdan as ótedi! – dep edi. (Sh.S.)

Qaydan almasıǵı menen keledi: – Qoyayıq bunı, al, barıs qaydan, kelis qaydan? – dep Berdikárim ózin qızıqtırǵan máselege burdı bunı. (Sh.S.)

Qayda almasıǵı menen keledi: 1. «Shımbay qayda, birew qayda, shaqır!» 2.Shımbay qayda, birew qayda, onnan nan kelemen degenshe azıp qalamızǵo, bizge Xalqabadtaǵı Qurbanbay nanbaydan-aq aldır, sonıń nanı da túrpili emes, – dep kúldi. 3.Úylendiriw qayda, birew qayda! (Sh.S.)

Kim almasıǵı menen keledi: Asxanaǵa kim kelip, kim ketpeydi, kimniń yadında bar. Sol waqıtta barıp Áytimbet aldanǵanın bilip, jambasına bir-aq urdı. (Q.A.)

Ne almasıǵı menen keledi: 1.«Bularǵa ne jaw tiydi, bala, aqsaqal kelgende alıstan: «a-at!» dep súren salıp keletuǵın edi ǵoy!» deymen. 2.Jurtqa ne betimiz benen qaraymız! 3. – Há, júwernemek bolmasań: mayıń pitti me, basında óziń jat, ólseń óziń ól, sol qolıńnan kelmeydi eken, traktor seniń ne teńiń, há jama-an!...

4.Sonsha mal-haldan ayrılıp, úy-dáskeden, mákannan júda bolıp diywanalıq awhalǵa túsken kulak endi nesin ayasın, óledi qolıńda, qırqısıp óledi, órteydi, jaǵadı, óltiredi, dım jaqsılıq kútpe... 5. Sen endi maǵan sada bolmasań mınanı ayt: usı jurt bunshelli qırılısa berip, nesin alısa almay júr! (Sh.S.)

116

Ne komponenti menen keletuǵın frazeologizmler xalıq tilinde kóp ushırasadı. Mısalı: – Sen alıssań, bizge ne turıs, sen alıspadaǵı! – dep eńkeyiw menen bolaberdi Zubayda. (Sh.S.) – Usı jawınlı kúni ne jesin degendey ishinen gúbirlegen boldı. (A.B.) – Usı kúnleri ne qusap baratırsań, islegen isińniń dım mazası joq! – dep kóp aqıretler berdi. (A.B.) Shúyit ne oylap – ne qoydı, dım belgisiz (Á.Á.) – Al, endi, basıńızdı awırtıp ne qılayın, sonnan baslap beldardı da biz sanaytuǵın boldıq. (Sh.S.) Túbi shiyki bolmasa, ne qılar deyseń? – dep óziniń hawlıǵıńqırap júrgenin de uqtırıp qoydı aqsaqal.(Sh.S.)

Bunday frazeologizmlerdiń variantları da bar. Halı ne keshiw frazeologizminiń kúni ne keshiw variantı ushırasadı. Mısalı: 1.Sóytip «endi anawsınıń halı neshik eken, bileyin», dep shıqsam, mashın kelip toqtap atır esiktiń awzına. 2. Mına Muratjannıń barǵısı kelmey tur, sen xabar alıp kel atkónekten, aman bolsa, járdem et, Esirkep penen Orınshanıń halı neshik keshti eken,… 3. Qalaberdi, biziń jaqtan kelgen barmeken, bar bolsa, sorasınshı, pálenshe-tólenshelerdiń kúni ne boldı eken, ol jaq jónlestimeken, sonı bilip alayın degen úmiti de bar. (Sh.S.) Olardı taslap ketkisi kelmegen tuwǵan-tuwısqanları, bawırman áke anaları kózleri qıymastan «Qaraqlarım-ay, kúnlerińiz ne kesher eken» – dep eki kózinen jas alıp, buzawı qalǵan sıyırday aylanshıqlap úyden shıqpaydı. (A.B.) Bul frazeologizm qayǵırıw, uwayımlaw, alaǵada bolıw mánilerin ańlatıp keledi.

Bunday frazeologizmler anıq soraw mánisin emes, tańlanıw, hayran qalıw mánilerin bildirip, tańlaqlıq mánige kóshken boladı. Mısalı: Siz on tórt jasıńızda biy bolsańız, men on tórt jasımda Chapaevtıń diviziyasında xızmet qılǵanman…1.– Ástaw!.. Ne deydi-

117

áy bala! Siz kórdińiz be ol kisini?! 2. Ne deydi-i?! – Esbergen shulǵındı qopallanıp. (Sh.S.)

Ulıwma, kim, ne komponenti menen, soraw almasıqları

ilimiy kóz-qarastan arnawlı izertlew arqalı anıqlap alıw zárúr. B.Ywldoshev, M.Isroilova «Ulıwma alǵanda,

frazeologizmler turmıstaǵı waqıya-qubılıslardı baqlaw, jámiyettegi unamlı hám unamsız is-háreketler jáne jaǵdaylardı bahalaw, turmıs tájiriybelerin ulıwmalastırıw tiykarında xalıq shıǵarǵan juwmaqlardıń ózine tán obrazlı kórinisleri bolıp esaplanadı»69 dep jazadı. Xalıq tilindegi usınday turaqlı birliklerdiń biri soraw gáp túrindegi frazelogizmlerdi ózine tán bolǵan ózgesheliklerge iye ayrıqsha bir túri sıpatında mánilik jaqtan da, dúzilislik tárepten de ilimiy kóz-qarastan arnawlı izertlew qaraqalpaq tili frazeologiyalıq sistemasınıń qızıqlı hám áhmiyetli bir tárepin ashıp beriwge xızmet etedi.

Soraw gáp túrindegi frazeologizmler ózine tán máni ótkirligi, soraw qoyıw hám usı arqalı dıqqattı ayrıqsha awdarıwdı talap etiwi menen tıńlawshıǵa tásir kórsetedi, onda sóylewshiniń sezimleri, kóz-qarasları, adamǵa, ómirge, turmıs waqıyalarına hár qıylı qatnasları, baha hám pikirleri sáwlelenedi. Bunday tásirli, tujırımlı, obrazlı hám ótkir mánilerdi ózinde jámlegen soraw gáp túrindegi frazeologizmlerden sóylewshi menen jazıwshı ózleriniń tilge degen qatnası menen talǵamınan, sheberligi menen uqıbınan kelip shıǵıp paydalana beredi. Bunday frazeologizmlerdiń

69 Ywldoshev B., Isroilova M. Ijodkorning ibora qwllash mahorati. Toshkent,

«Yangi nashr», 2016, 60-bet.

118

kórkem obrazlılıq múmkinshilikleri, ásirese, ádebiy shıǵarmalarda ayqın kórinedi. Bul máseleni ilimiy kózqarastan izertlew, úyreniw qaraqalpaq til biliminiń kóplegen tarawları ushın áhmiyetli bolǵan máselelerdi sheshiwge múmkinshilik beredi.

FOLKLOR FRAZEOLOGIYASÍ: TERME TOLǴAWLAR TILINDEGI FRAZEOLOGIZMLER

Qaraqalpaq til biliminde folklorlıq shıǵarmalardıń tilin úyreniw eń áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp esaplanadı. Folklorlıq shıǵarmalardıń tilin hár qıylı baǵdarlar, usıllar tiykarında úyreniw qaraqalpaq til biliminiń bir neshe tarawları boyınsha islenetuǵın jumıslardıń alda turǵanlıǵın kórsetedi.

Folklor tili hám onı úyreniw boyınsha hár qıylı pikirlerdi ushıratıwǵa boladı. Jelka Fink

«Awıllardan jıynalatuǵın «klassikalıq» folklordıń joǵalıp, qala mádeniyatı menen baylanıslı házirgi qala folklorınıń qáliplesiwi» haqqında ayta kelip, olardıń hár qıylı terminler menen atalıp kiyatırǵanın kórsetedi: «postfolklor (S.Yu.Neklyudov termini), antifolklor (N.I.Tolstoy termini), neofolklor (V.P.Anikin termini), úshinshi mádeniyat (V.N.Prokofev termini).70

Folklorlıq shıǵarmalardıń tilin úyreniw kóp túrli pikirler, kóz-qaraslar hám túsinikler menen baylanıslı. Ele bir baǵdar boyınsha tolıq qáliplespegen, tek bir mánide túsinilmegen, kópshilik

70 Jelka Fink. Frazeologiya i paremiologiya v tekste sovremennıx xorvatskix graffiti6. – Folklornaya frazeologiya: problem lingvokulturologicheskogo i leksikograficheskogo opisaniya. Kollektivnaya monografiya. Otv. red. Xarri Valter (Germaniya), Valeriy M. Mokienko (Rossiya). Grayfsvald – Sankt-Peterburg, 2018., s. 89. /Elektron resurs/.

119

ilimpazlar tárepinen teńdey qabıl etilmegen másele bolıp kiyatır. Bul haqqında Yu.A.Shuplecova mınaday pikir bildiredi: «Folklorlıq shıǵarmalardaǵı frazeologiya haqqında gáp bolǵanda, tilshi alımlar folklorlıq frazeologiya hám folklor frazeologiyası túsiniklerin hár túrli plandaǵı túsinikler sıpatında ayırıp kórsetedi. Birinshi kórsetilgen mánide frazeologiya folklor shıǵarmaları menen sheklenip, tek «tildegi belgili bir kórkemsúwretlew quralı» bolıp qaladı[2,79], bul jaǵdayda turaqlı epitetler menen birlesiw hám reprezentativlik juplar yamasa binomlar izertlewdiń tiykarǵı obektine aylanadı [qar.: 4]. Folklor frazeologiyası, bul – ádewir keńirek túsinik bolıp, xalıq dóretiwshiligi, sonıń menen birge, folklorlıq frazeologiyanıń ózinde ushırasatuǵın barlıq frazeologiyalıq birliklerdi óz ishine qamtıydı. Folklordaǵı frazeologiyanı kórip shıǵıwdıń keń usılı folklorlıq birliklerdiń ózine tán ózgeshelikleri menen bir qatarda folklorlıq teksttiń ajıralmas bólegi bolǵan ádebiy hám dialektlik til birlikleriniń qollanılatuǵın ornı hám ózgesheliklerin izertlew múmkinshiligin beredi. Folklor frazeologiyasınıń ele de tolıǵıraq ózgesheligi búgingi kúnde keń tarqalǵan hám «bárqulla bolatuǵın» xalıq dóretiwshiliginiń lirikalıq janrlarında kórinedi[1, 500]».71

Prof. Sh.Abdinazimov folklorlıq shıǵarmalar tili hám onı úyreniw máseleleri haqqında bılay dep jazadı: «Lingvofolkloristika» termini arqalı til biliminiń jańa tarawı túsinilip, onıń izertlew obekti folklorlıq tekstler bolıp tabıladı. Onıń tiykarǵı

71 Shuplecova Yu. A. Frazeologiya pesennogo folklora Zauralya. – Izvestiya Uralskogo gosudarstvennogo universiteta. Ser. 1, Problemı obrazovaniya, nauki i kulturı. 2008-60-41(E-mail: 5ok@bk. ru). s. 243.

/Elektron resurs/.

120