Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

kóteriw – kóter bastı (ózińdi erkin tut, ózińdi qolǵa al); sustı basıw – qayda seniń erkeklerdi basqan susıń (aybındırıw, basqanıń sóylew ya basqa nárse islewge batına almawı); kóz aldına keliw – keler kóz aldıma (elesletiw); kózin qurtıw – qurtaman kózin (óltiriw, joq etiw); taqır jerde buqpaw – buqpa taqır jerde (ózińdi ayıplı sanama, ózińdi tik tut); jaǵasına jabısıw – jabısar dárhal jaǵańa (qaytarıp sóylew, aytısıw, dawlasıw);

Bul komponentler tekst talabına say orın almasıp, ulıwma xalıqlıq tilde jumsalatuǵın turaqlı ornınan stillik jaqtan ózgertilip paydalanılıp, kórkem obrazlılıqtı támiyinlewge xızmet etip turǵanlıǵın kóriwge boladı. Joqarıda da kórsetip ótkenimizdey, olardıń ayırımlarında komponentler ortasında basqa da sózler qosılıp keledi. Bul shıǵarmadaǵı basqa da bir qansha frazeologizmlerge tán bolıp keledi hám olar mánini ayrıqshalap kórsetiwge xızmet qıladı. Mısalı:

Dán urladı, Mal urladı, Urladı…

Skladqa ot berip te turmadı,

Ziyanatlap qumarınan bir shıqtı.

(«Joldas muǵallim»)

«Toqta» deydi ózin zorǵa jubatıp, Art betine kóz astınan bir qarap…

(«Joldas muǵallim»)

Aha, shıǵıp pa edi ele esińnen.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Qumardan shıǵıw, kóz astınan qaraw frazeologizmi quramında bir sóziniń, keri orın tártipte kelgen esinen shıǵıw frazeologizminde ele sóziniń qosılıp keliwi

máni kúsheytiwshilik xızmet atqaradı.

101

I.Yusupov poemaları tilinde frazeologizmler tildiń tásirliligin arttıratuǵın qurallardıń biri sıpatında ónimli jumsaladı. Mısalı:

Duw kúlki. Biraq qız ákesi hayran. Juwırıp keldi «kempir». Al qız ákesi,

«Kempirge» táp berdi joǵaltıp esin.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Ákemnen kóp izzet kórdiń ǵoy, taqsır,

Duzın aqlasańshı ebin tawıp bir…

(«Aktrisanıń ıǵbalı»)

Usınday natıqlıǵım biraz jerlerde

Júzimdi qaratıp boldı-aw tómenge.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Bunda duw kúlki (hámmeniń birden, qattı kúliwi), táp beriw (umtılıw), esin joǵaltıw (ózin tuta almay qalıw), duzın aqlaw

ótkirligi, tásirliligi menen ózgeshelenip, olar sóz ustasınıń til sheberligin kórsetedi.

Frazeologizmler emocional-ekspressivlik boyawları basım birlikler bolǵanlıqtan, kórkem sóz sheberleri ónimli paydalanadı. Shıǵarmalarında frazeologizmdi qollanbaǵan jazıwshı yamasa shayırdı ushıratıw qıyın. I.Yusupov poemalarında da bunday birlikler shıǵarma tiliniń frazeologiyalıq sistemasın, bir pútinligin quraydı. Mısalı:

«Artist, artist» desip tańlay qaǵısar.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Bári

de bar mende. Bolsań hayalım,

Appaq may shaynaysań ómirińshe, janım.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Qız bir urdı – suw serpkendey basıldı.

(«Joldas muǵallim»)

102

Jurt siltidey tınıp, qulaq tigedi.

(«Aktrisanıń ıǵbalı»)

Sawda salıp saw gellege,

Dártke sazıwar bolarsań. («Tumaris») Esigin boz ordasınıń

Jel ashıp, jel jabar edi. («Tumaris») Sonnan berli massagettiń,

Pıshıǵına hesh bir dushpan

Pısh dey almay jıllar ótti. («Tumaris»)

Qoy ústine boz torǵaylar Jumırtqalap, uyalastı. («Tumaris»)

«Naǵız qara jerdiń kemesi desesh».

(«Aktrisanıń ıǵbalı») «Muǵallim» dep qaqsadı ǵoy sonshama,

Kim edi sol otın alǵan kóziniń?

(«Joldas muǵallim») Bunda frazeologizmler: tańlay qaǵısar –tańlanıw, hayran qalıw; appaq may shaynaysań – hesh nársege, ishipjewge, kiriwge zárúr bolmaysań; suw serpkendey basıldı – birden,

ashıp, jel jabar edi – paraxat, tınısh, biyǵárez otırǵan el, úy, erkinlik, alaǵadasızlıq, pıshıǵına hesh kim (bul jerde: hesh bir dushpan) pısh dey almay – hesh kimniń batılı barmay, hesh

otırǵan azat, abadan el boldı; naǵız qara jerdiń kemesi – sózge sheshen, tilge sheber, shaqqan, ótkir, uqıplı, tapqır, ziyrek, ayrıqsha qábiletke iye adam, otın alǵan kóziniń – jaqın bolǵan,

qollanıladı, poema tili bul frazeologizmler arqalı júdá tásirsheń sıpatqa enedi.

Ayırım frazeologizmler avtorlıq-stillik ózgesheliklerge iye bolıp keledi. Tilde kózi jep baratır túrindegi frazeologizm shıǵarmada mınaday ózgeshelik penen qollanıladı:

Ísqırısıp oqlar oqqa,

Kózler kózdi jep baradı. («Tumaris»)

Awız eki sóylew tiline beyimlesken frazeologizmler personajdıń sóylewinde paydalanılıp, onıń keypiyatın, minezqulıqın, qásiyetin kórsetiwge xızmet etedi. Mısalı:

«Haw, mınaw Jaleke bay ǵoy, shıraǵım». «Ha, nálet bolǵırdıń ayırsań jaǵın».

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Jállad! Tartıń darǵa, kórset kózine,

Joǵalt kóz aldımnan mına hayaldı.

(«Gilemshi hayal haqqında haqıyqatlıq») Frazeologizmler ańlatqan tujırımlı, tásirli mániler shıǵarma tiliniń ótkirligin jáne de arttıradı. Kúliw mánisin bildiretuǵın frazeologizm arqalı usı kúliw háreketin tolıq, hár tárepleme, tásirli etip, oǵan

tán sıpattı kórsetedi:

Aytpaqshı, men sonda anaw kempirdi Dım unatıp qaldım. Oy, iymansız-ay,

Ishek-silemizdi qatırdı-aw sonday…»

(«Aktrisanıń ıǵbalı»)

Duyım jurt kúlkiden ishegi qatıp, Kimi ishin uslap, kimisi jatıp,

Sılq-sılq kúlip atır. («Aktrisanıń ıǵbalı»)

104

I.Yusupov óziniń poemalarında oǵada sheber paydalanadı. Olardı óz ornında qollanıp, shıǵarmalarınıń tiline tásirli, obrazlı tús beredi, frazeologizmlerden paydalanıp oqıwshıǵa tili bay, waqıyaları qızıq shıǵarmaların dóretip usınadı. Solay etip, I.Yusupov shıǵarmaları tiliniń frazeologiyası qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası quramında óziniń salmaqlı ornın iyeleydi.

KÓRKEM SHÍǴARMADA JUP HÁM TÁKIRAR

SÓZLER MENEN KELETUǴÍN

FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QOLLANÍLÍWÍ

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler mánilik jaqtan da, qurılıslıq jaqtan da kóp túrli bolıp, olardıń arasında quramında jup hám tákirar sózler keletuǵın frazeologizmler de belgili orın tutadı. Bunday frazeologizmler kórkem shıǵarma tilinde de, awız eki sóylewde de hár qıylı maqsetlerde jiyi qollanıladı. Ásirese, kórkem shıǵarmalarda onıń tiliniń tásirliligi, obrazlılıǵı ushın xızmet etedi. Á. Tájimuratovtıń «Jeńis» povesti («Ámiwdárya» jurnalı, 1999, №1) tilinde de bunday frazeologizmler ónimli paydalanıladı.

Quramında jup sózler keletuǵın frazeologizmler strukturalıq jaqtan ózine tán ózgeshelikke iye bolǵan birlikler esaplanadı. Olar mánini jáne de kúshli, ótkir, tásirsheń jetkerip beredi. Mısalı: Hayallar onı da qırıp, jalap-juqlap jep atadı. (17-bet) Biraq iyshannıń Shımbaydaǵı orıs patshasınıń wákiline Qalmannıń ústinen shaǵım etip at jibergeni esine túsip, Sapuwranıń say-súyegi sırqırap ketti, …(19bet) Usı pursattan paydalanıp qası-qabaǵına qarap háreket jasap, hayal Enejanǵa kóylek kiygizip úlgerdi.

105

(21-bet) Jalap-juqlap jew, say-súyegi sırqıraw, qasıqabaǵına qaraw frazeologizmleriniń quramındaǵı jup sózler ańlatatuǵın mánileri jaǵınan hár qıylı. Jalapjuqlap jew – nárse qaldırmaw, dım qaldırmay jep qoyıw, say-súyegi sırqıraw – qattı qorqıw, azaplanıw, qáweterleniw, qası-qabaǵına qaraw – birewge jaltań bolıp is tutıw mánilerin bildiredi.

Ayırım frazeologizmlerdiń jup sózden turatuǵın komponentleri antonim bolıp keledi: Waqıya kózdi ashıpjumǵansha bolıp ótti. (27-bet) Bul frazeologizm is-háreketttiń júdá tez islengenin kórsetedi.

Komponentleriniń biri mánili, ekinshisi mánige iye bolmaǵan jup sózler qatnasatuǵın frazeologizmler de bar. Mısalı: Áwelden kúlkisi kelip turǵan qızlar buǵan qosıla ishek-sileleri qatıp kúlisedi. (21-bet)

…Tórt atlı qatarlasıp, shóplik os-oyran bolıp qalǵan, úy ornınday kólemge shashırap aqqan qan qıp-qızıl bolıp jarqırap atırǵan jerge keldi. (28-bet) Qızlardan xabar-atar joq – desti olar. (29-bet) Kishkene qızı Úmitti jubatıp háyyiw aytıp otırǵan ol buǵan tańlanıp, jón-josaǵın sorap edi, … (33-bet)

Shıǵarma tilinde quramındaǵı komponentleriniń mánileri túsiniksiz bolǵan frazeologizmler de qollanıladı: Shaltaypaltayıńızdı bilmeymen,

…tústen keyin olar úshewi de pishen oraqta bolsın! (21bet) Bul frazeologizm tıńlamaw, pisent etpew, mise tutpaw mánilerin bildirip keledi.

Quramında tákirar sózler keletuǵın frazeologizmler de qollanıladı. Mısalı: Soǵan Yuldash hám onıń hayalı Zerixan, Zayır hám onıń hayalı Gúlayda ushıp-ushıp quwanıstı. (17bet) Sheńgel túbinde jatırǵan qırǵawıl emes, qızlardıń qızıl shalǵıshları ekenin bayqap, birden júregi suwıldadı, kúnge kúygen júzinen shıpshıp ter shıǵıp, tas tóbesi shanshıpshanshıp ketti. (32-

106

bet) Hár biri óz qızınıń shalǵıshın qollarına alıp, eń dáslep iyiskeledi, kózlerine súrtip, bir de awız sóz sóylewge shaması kelmey birden bay-bay salıstı. (32bet)

Bunday frazeologizmler qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq sistemasında belgili orın tutadı. Olar kórkem shıǵarma tilinde qaharman obrazların, sezimlerin, xarakterin hám t.b. ashıp beredi hám kórkemlik, obrazlılıqtı payda etedi.

QARAQALPAQ TILINDEGI SORAW GÁP

TÚRINDEGI FRAZEOLOGIZMLER

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler strukturagrammatikalıq jaqtan hár qıylı bolıp, olardıń arasında gáp túrinde keletuǵın frazeologizmler ózine tán bir strukturalıq túrdi quraydı. Olar qaraqalpaq ádebiy tili funkcional stilleriniń barlıq túrlerinde birdey qollanıla bermeydi. Kórkem shıǵarma tilinde qaharmannıń xarakterin, sóylew tiliniń tiykarǵı ózgesheliklerin, sezimlerin hám t.b. bildiriwde, sonday-aq, awız eki sóylew tilinde ónimli paydalanıladı. A.Bekbergenovtıń: «Hár qanday frazeologizmde jay sózlerge yamasa sóz dizbeklerine salıstırǵanda emocional-ekspressivlik máni, obrazlılıq kúshli boladı. Sonıń menen birge, olardıń birazlarında hár qanday xalıqtıń milliy koloriti de sáwlelenedi» jáne «Frazeologiyalıq sóz dizbekleri kórkem ádebiyatta, publicistikalıq stilde hám sóylew tilinde keńnen qollanılıp, hár qıylı emocionalekspressivlik belgilerge iye boladı»67 degen pikiri soraw gáp túrindegi frazeologizmlerge de qatnaslı.

67Bekbergenov A. Qaraqalpaq tiliniń stilistikası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1990. 30, 40-bet.

107

Kórkem shıǵarmalar xalıq tiliniń ájayıp, kórkem úlgisi sıpatında oqıwshıǵa estetikalıq jaqtan tásir kórsetedi. Bunda frazeologizmler girewli orın iyeleydi. Bul frazeologiyalıq sistemada soraw gáp túrinde turaqlasıp ketken birlikler de úlken áhmiyetke iye bolıp, ózine tán ózgesheligi, kórkemsúwretlewshilik xızmeti, obrazlılıq dóretiwde tutqan ornı menen ajıralıp turadı. Olar ulıwma xalıq tiliniń eń ápiwayı jáne tásirsheń, astarlı, sol xalıqtıń ómiri menen ajıralmas baylanısta jasap kiyatırǵan kórkemlik, obrazlılıq múmkinshiliklerin dáliyllep, kórsetip keledi.

Xalıq tilinde pisirip jey me, janıńdı ala ma, bunnan artıq ól deyseń be, adam jey me, (bul jerde ne) maymıl oynatıp atır ma, quday ura ma, iyt bile me, ne jaw tiydi, mayı shıǵa ma, adamnıń qorı ma hám t.b. sıyaqlı frazeologizmler soraw gáp túrinde turaqlı qáliplesken. Tek ayırım jaǵdaylarda stillik maqsette xabar, úndew yamasa buyrıq gáp mánisine ótip qollanıladı.

Belgili ilimpaz G.Aynazarova: «Frazeologizmlerdiń stillik qollanılıw ózgesheligi onıń tildegi xızmeti bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq ádebiy tilindegi kórkemlew usıllarınıń ishinde frazeologizmlerdiń ornı óz aldına. Olar kórkem shıǵarma tilin janlandıratuǵın kórkem súwretlewdiń tildegi tayar quralı hám xalıq danalıǵına suwǵarılǵan obrazlı oylaw tiliniń úlgisi bolıp tabıladı68» dep jazadı. Kórkem shıǵarmada personajlardıń, qaharmanlardıń óz-ara sóylesiwleri, dialoglar belgili orın tutadı, frazeologizmler olardıń xarakterin, minez-qulıq yamasa sezimlerin ashıp beriwdiń ózine tán bir usılı sıpatında xızmet atqaradı. Sonlıqtan, olardıń sóylew

68 Aynazarova G. Kórsetilgen miyneti, 2005. 88-bet.

108

tili ózinde obrazlılıq múmkinshiliklerdi saqlap turadı. Xalıq tiliniń bunday múmkinshiliklerinen kórkem sóz ustaları óz shıǵarmalarında sheber paydalanadı. Mısalı: «Shopır bolsa boptıdá, ne maǵan qurbaqa juttıra ma bul!» (Sh.S.) «Aytayıq, sen basla, izin alamız onıń! Baqa juttıra ma bizge!»… (Sh.S.) Berilgen mısallarda qurbaqa juttıra ma túrinde turaqlı qáliplesip qalǵan frazeologizm paydalanılǵan bolıp, maǵan ne qıla aladı, maǵan ne qılatuǵın edi, qolınan ne keledi, qorqpayman, aybınbayman degen sıyaqlı mánilerdi bildirip keledi. Baqa juttıra ma birligi onıń variantı bolıp esaplanadı. Lopay juttıra ma degen variantı da bar bolıp, ol shıǵarmada lopay juttırsa da túrinde paydalanılǵan: Mınaw keńseniń aldındaǵı baslıq penen Esekeńniń atı ǵoy, aytayıq ta, lopay juttırsa da, bul, tınıshlıq bere me, joq pa, basımızda erkimiz bar ma, joq pa, ya hámelden túsip qalǵan óshin bizden ala jaq pa?!...(Sh.S.)

Usı soraw gáp forması menen turaqlasıp ketken frazeologizmler shıǵarma tiliniń tásirliligin, kórkemligin támiyinlewshi áhmiyetli qural xızmetin atqaradı. Mısalı: Sizlerdiń bir jerińiz kem be bulardan, ári abıray aldı, ári wáj aldı. (Sh.S.) Ya otıra beremiz be usılay? On centnerdiń tilegin tilep, shútik jaǵıp?! Ya bizlerdiń bir jerimiz kem be?! (Sh.S.) Bul frazeologizmniń mánisi qayerińiz kem degen variantında da saqlanadı: Jańaǵı Qudaybergen Shundıyıptan (hayallar búlkbúlk kúlisti) qayerińiz kem? (Sh.S.) Olar artıq emes, ózińizdey, birewdiń islegenin birew isleydi, hámmeniń de qolınan keledi degen mánilerdi ańlatadı.

Bunday soraw gáp túrinde kelgen frazeologizmler, kóbinese, qaharmannıń hár qıylı sezimlerin bildiriw ushın xızmet etedi. Olardı jazıwshı-shayırlar ózine

109

tán sheberlik penen paydalanadı. Mısalı: «Haw, mınanı jin ura ma!...» dep bılaylaw barǵan soń atınıń dizginin zorǵa tartıp aldı aqsaqal. (Sh.S.) «Mına balanı jin ura ma!» dep ózinen-ózi tańlanıp Qudaybergen tompıldap Ámettikine kettidaǵı, Jaqan ishkeri kirdi. (Sh.S.) – «Sońǵılıǵında jin urar bunı, ya qashshan urdı ma!» dep, sógindi. Bunda jin ura ma túrindegi frazeologizm tańlanıw, hayran bolıw, ashıwlanıw, ájepleniw sıyaqlı sezimlerdi bildiredi. Bunday frazeologizmler xalıqtıń sanasında jasap, oyında sáwlelenip kiyatırǵan túsinikler menen birge keledi.

Xalıq tilinde iyt jey me degen frazeologizm bar bolıp, ol hesh kim tiymeydi, almaydı degen mánide kelip, kóbinese, awız eki sóylewde kóbirek, jáne kórkem shıǵarmalarda ónimli jumsaladı. Mısalı: Paxta bolmaǵannan keyin suwı da qıyın emes, qawın, ǵarbız, palawqabaq degenlerdiń jazı menen teńkeyisip atqanı, geshirin bes-altı adam tórt-bes kúnde qoparıp ushlıǵına shıǵa almaydı, salǵam-lábleri degenlerin shoshqadan basqa iyt jesin be?! (Sh.S.) Bul jerde jazıwshınıń sheberligi sonnan ibarat, bir qaraǵanda elespesiz kóringeni menen, shoshqadan basqa iyt jesin be degende iyt jesin be sintaksislik sóz dizbegi sıyaqlı kelgendey bolıp kórinse de, iyt jey me frazeologizminiń mánisin saqlap qalıp, úlken dóretiwshilik, jańashıllıq penen paydalanadı.

Qaraqalpaq tilinde usı iyt komponenti menen keletuǵın basqa da soraw gáp túrindegi frazeologizmler bar. Mısalı: – Burınǵı baslıqtıń tusı bolǵanda, basqa gáp edi, mınawıń qattı, iyt bile me bunı... (Sh.S.) Bul iyt bile me túrinde qollanılatuǵın frazeologizm, men bilmeymen, hesh kim bilmeydi, belgisiz, anıq emes yamasa

110