Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

Teńles eki komponentli frazeologizmler qaraqalpaq ádebiyatı shıǵarmalarında obrazlılıqtı, kórkemlikti támiyin etiwshi bir usıl sıpatında keledi. Ayırım teńles eki komponentli frazeologizmler kórkemlew quralları xızmetinde kelip, belgi, háreketlerdi asıra siltep kórsetedi, tábiyatqa tán belgilerdi sıpatlaydı. Olardan A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanı tilinde stillik zárúrliklerge sáykes tómendegidey frazeologizmler jumsaladı. Mısalı: Onıń tariyxın aytsam, bunnan bir neshe jıl burın qırıq eshekli murab qazdırǵan, ol waqıtta bulmanlar qus ushsa qanatı, at júrse ayaǵı kúyetuǵın bosqa jatqan quw dala, hesh kim bul jerlerge kele almaǵan. (282-bet) Ushı qıyırı joq qumnıń bir shetinen kóp úylerdiń ortasınan saǵasın Qıyat japtan alǵan Qalpe japtıń ayaǵı kelip kesip ótedi. (9-bet)

Shıǵarmada bunday frazeologizmler personajdıń sóylew tilinde qollanılıw arqalı sóylewshiniń de ózinsheligin, qásiyetin kórsetedi. Mısalı: Ernazardıń balası qanday jaqsı bala, soǵan kewlińdi qoya qoysań, ishkeniń aldıńda, ishpegeniń artıńda turadı, ishiwge, kiyiwge zar bolmaysań, … (12-bet) Bul jerde frazeologizmlerdiń qatar qollanılıwı pikirdiń tásirliligin jáne de arttırıp keledi.

Teńles eki komponenli frazeologizmlerge tán barlıq seslik,

múmkinshilikleri jazıwshınıń shıǵarmasında olardıń ónimli qollanılıwına alıp keledi. Olar arqalı jazıwshı óz oyın obrazlı, súwretlep bayanlaydı. Mısalı: Úshewlep otırıp, ańǵısın ańlap, tıńǵısın tıńlap, jurtta kim qaldı, – dep xabar alısqan da joqarıdaǵı táriyp etken bir qansha keseller menen oqtan ushıp ólgen birli yarım adamlardı jıynastırıp júrgen

91

Palekege gezlesti. (256-bet) – Awhal jaqsı emes. «Túnde uyqı, kúndiz kúlki joq», … (263-bet) … «Barlıq is maǵan qalǵan bolsa aytayın», – dep sózin jańa baslaǵan edi, kúni menen aytılǵan qızıqlı sózler menen kúnniń kalay batıp, tańnıń qalay atqanın bilmegen adamlar Palekeniń sózine kelgende, tań atıp, kún shıǵıwǵa qaraǵanın sezdi. (273-bet) Berilgen frazeologizmler sorastırıp biliw, jay-jaǵdaydı biliw, anıqlastırıp kóriw; qayǵırıw qorqıw, uwayımlaw, alaǵa bolıw, tınıshsızlanıw; tań azannan qara keshke shekemgi waqıttı, onıń ótkenin bilmew, usı uzaq waqıt dawamında bánt bolǵanlıqtan waqıttıń ótkenin ańǵarmaw mánilerin bildiredi.

A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanınıń tilin leksikafrazeologiyalıq jaqtan bir tutas túrinde tallap qaraǵanda, onda teńles eki komponentli frazeologizmler basqa da birlikler menen birge shıǵarma tiliniń bir tutas, tolıq túrdegi kórkemligin, obrazlılıǵın kórsetedi, ráńbe-reńligin, baylıǵın támiyinleydi, ulıwma, qaraqalpaq tiliniń barlıq kórkemsúwretlewshilik múmkinshiliklerin ashıp beredi. Bunda bir neshe birlikler ónimli qatnasadı. Mısalı: Sol kúni birew kelip, birew ketti, ákesiniń qonısı ózgerip oń jaqtaǵı shımıldıqtıń ishi boldı. (93-bet) Bolıs aqsaqallardıń kókten tilegenin jerden berdi, kimniń jeriniń barın, kimniń jeriniń joǵın teksermesten, hár on tanap jerge, hár úyge bir beldar salıp Qız ketken qazıwına aydadı. (105-bet) … búldirgeni menen turmay, qoynımızdaǵı hayalımızǵa da, qolımızdaǵı qızımızǵa da qol salǵan joq pa? (220-bet) Bul waqıttan paydalanǵan molla iyshanlar bul, «zamannıń gárdishi, aqırdıń jaqınlaǵanı», sadaqańız bolsa bere berińiz, ol dúnyada paydası tiyedi, – degen sóz benen hár kún sayın úyme-úy kirip aytar násiyatın aytıp shıqtı. ( 221-

92

bet) Geypara waqta «kindik kesip, qan tamǵan jerimizdi taslap qayda baramız» – degendey adamlar birewiniń aldına birewi oralıp shıǵadı. (248-bet)

«Jolı bolar jigitttiń jeńgesi shıǵar aldınan degendey-aq, kókten tilegenin jerden bergen soń Ábdikerim de ór ıǵına qaratpay, umbar-jumbar etip dúsirlep mine qaldı,… (324-bet) Mısallarda teńles eki komponentli frazeologizmler menen birge berilgen birew kelip, birew ketti, kókten tilegenin jerden berdi, qoynımızdaǵı hayalımızǵa da, qolımızdaǵı qızımızǵa da qol salǵan joq pa?, zamannıń gárdishi, aqırdıń jaqınlaǵanı, kókten tilegenin jerden bergen soń birlikleri menen bir shıǵarma tilinde paydalanılıw arqalı teńles eki komponentli frazeologizmler kórkemlik xızmet atqarıwda salmaqlı orın iyeleydi.

Jazıwshı tuwılıp ósken jerdiń, orınnıń ózgesheligi olardıń shıǵarmalarında ayqın kórinip turadı. Olardıń shıǵarmalarına ózi jasaǵan ortalıqqa baylanıslı ózgeshelikler, máselen, suw jaǵalap, teńiz jaǵalap ósken sóz sheberleriniń shıǵarmaları ushın tán, ortaq bolǵan súwretlewler tán bolıp keledi. Olar frazeologizmlerden basqa da birlikler arqalı beriledi. Mısalı:

Túri buzılıp, ayaǵı aǵıslı jerdiń qamısınday qaltırap birew tóbesinen bir shelek muzday suw ákelip quyǵanday shıp-shıp terge túsip, ya aldına yamasa keynine qaytıwdıń esabın tappastan ayaǵın basqan jerinde bir basıp turdı da, taǵı da júriwin dawam etti. (261-262-betler) Qorqıw sezimin bildiriwde bul sheberlik penen berilgen salıstırıwdıń áhmiyeti úlken. Bunday ózgeshelikler qaraqalpaq ádebiyatında A.Begimov, Ó.Ayjanov, K.Sultanov sıyaqlı jazıwshılar shıǵarmalarınıń tilinde ushırsadı.

Ulıwma, jazıwshı óz qaharmanınıń portretin, xarakterin sıpatlawda barlıq til qurallarınan orınlı

93

paydalanadı. Mısalı: «Iyt joq jerde shoshqa úredi, eki sawdayı bir júredi» – degendey bir awıldıń ishi qápelimniń arasında ekige bólinip, urıs dese taq turatuǵın, daw-jánjeldi aqshaǵa satıp alatuǵın Jamal shińqildek penen Ábdikerim gúwildek bir jaq bolıp, kúni-túni ańlıǵanı Ayqız benen Allambergenniń úyi boldı. (154-bet) Dosbergenlerdiń ústinen qaraytuǵın murab bir ebeteysiz erbekey, jumısqa uqıpsız, ózi sóleket, eser soq, áper baqan urda jıqtıń adamı edi, ol seniń wáj-pájińdi tıńlamaydı, birew hayt dese qoyanǵa juwırǵan tazıday ala shabatuǵın shabarmannıń dál ózi edi, sonıń ushın da qazıwshılar onı jaman kóretuǵın edi. (107-bet) Bunda jazıwshınıń óz qaharmanınıń qanday ekenligin, minez-qulıq, qásiyetin, ishki dúnyasın júdá sheberlik penen súwretlep bergenin kóriwge boladı. Jazıwshı bir orında, bir maqsette bir neshe obrazlılıq dóretiwshi birliklerdi jámlestiriw arqalı obrazlı oy-pikirdi súwretlep jetkeredi. Bul jazıwshınıń xalıq tilinen paydalanıwdaǵı jeke sheberligin dáliylleydi.

Bunday súwretlewler tek avtorlıq bayanlawda emes, al personajlardıń sózinde de sheber paydalanıladı. Mısalı: … –

Bul kim ózi, jantaqlı jerdiń sonasınday ızıldap turǵan, – dedi Mátmurat.

– Biy aǵa, bul biz, siz de jalǵız úydiń kópegindey harılday bermeńiz, – degende ashıw kernegey biy.. (162bet) Bunda personajlar sózi hám ondaǵı teńewler arqalı olardıń hár birine sıpatlama beriledi.

Solay etip, A.Begimov tek ǵana teńles eki komponentli frazeologizmlerdi qollanıwdıń sheberi emes, al milliy tildiń barlıq kórkemlik múmkinshiliklerinen de paydalana biliwdiń sheberi sıpatında da kózge túsedi.

94

Kórkem shıǵarmanıń tilin, ásirese, onda hár qıylı stillik maqsetlerde paydalanılıp, jazıwshınıń til sheberligin, xalıq tilin qansha meńgergenligin hám onı jańa sóz qollanıslar menen bayıtqanlıǵın dáliyllep keletuǵın frazeologizmlerdiń, sonıń ishinde, teńles eki komponentli

frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgesheliklerin izertlew oǵada áhmiyetli. Ásirese, xalıq danalıǵınıń bir kórinisi sıpatında tilde ómir súrip, til arqalı qarım-qatnasta qollanılıp kiyatırǵan teńles eki komponentli frazeologizmlerdi, olardıń mánilerin, qollanılıwın hám t.b. qaraqalpaq tilin oqıtıw barısında úyretiw, olardı ilimiy kózqarastan izertlewge baǵdarlaw bunday frazeologizmlerdiń ele de tilde jasay beriwine, ele de tásirlilik, kórkemlik, obrazlılıq dóretiwshi qural sıpatında xızmet atqara beriwine tiykar boladı.

A.Begimovtıń «Balıqshınıń qızı» romanı da usınday kózqarastan baha bergende tiliniń frazeologizmlerge baylıǵı, bul til birliklerin paydalanıwda jazıwshınıń ózinsheligi menen sıpatlanadı. Shıǵarma tilinde jumsalǵan frazeologizmler mánilik jaqtan da, dúzilislik jaqtan hár qıylı bolıp, olardıń arasında teńles eki komponentli frazeologizmler ayrıqsha orın iyeleydi. Solay etip, jazıwshı óz shıǵarmasınıń tilinde personajlardıń is-háreketlerin, hár túrli jaǵdaylarǵa baylanıslı júz bergen sezimlik ózgerisleri menen jaǵdayların, minezqulıqı, kórinisleri, xarakterleri jaǵınan ayrıqshalıqların kórkemlik penen sıpatlawda teńles eki komponentli frazeologizmlerdiń múmkinshiliklerinen ónimli paydalanadı.

95

I.YUSUPOV POEMALARÍNDA

FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QOLLANÍLÍWÍ

Tildegi dara sózge salıstırǵanda emocionalekspressivlik ózgeshelikleri, obrazlı, astarlı mánilerge iye bolıwı, turaqlı qáliplesken orın tártibi, ańlatatuǵın mánileriniń ótkirligi menen ajıralıp turatuǵın birlikler – frazeologizmler. Dara sóz bildirgen máni menen turaqlı sóz dizbegi ańlatqan máni ortasında sinonimlik qatnas boladı. Degen menen, olar ózine tán ózgeshelikleri menen sıpatlanadı. Olar ortasındaǵı mánilik reńkler ayqın ózgeshelenip, frazeologizmler dara sózden mánilik boyawları jaǵınan basım bolıp keledi, obrazlı, astarlı mánige iye boladı. Sonlıqtan, frazeologizmler ulıwma xalıqlıq tildiń qaymaǵı, xalıq danalıǵınıń úlgisi iretinde kórinedi.

Frazeologizmler quramındaǵı komponentleriniń leksikagrammatikalıq jaqtan ajıralmaslıǵı, bir tutaslıǵı, bir pútinligi menen tilde belgili bir sózge mániles bolıp keledi.

Kórkem shıǵarma tiliniń jeke ózgeshelikleriniń biri onıń tilindegi obrazlılıq, sózlerdiń awıspalı mánilerde jumsalıwı, kórkemlew qurallarınıń kóp paydalanılıwı,

frazeologizmlerdiń ónimli jumsalıwında kórinedi. Ásirese, poeziyalıq shıǵarmanıń tili belgili bir poetikalıq nızamlılıqlarǵa – buwın sanınıń teńligi, uyqas hám t.b. tiykarlanıp, usıǵan sáykes sóz qollanıw ózgeshelikleri saqlanadı. Poeziyalıq shıǵarmanıń tili obrazlı bolıp keliwi menen belgili.

Qaraqalpaq poeziyasınıń kórnekli wákili I.Yusupov shıǵarmalarınıń tili óziniń baylıǵı, kórkemligi, obrazlılıǵı menen ajıralıp turadı. Onıń shıǵarmalarında basqa da leksikalıq birlikler menen

96

birge frazeologizmler kórkemlik xızmet atqarıwda salmaqlı orın iyeleydi. Poeziya tilinde ana tildiń sózlik quramındaǵı barlıq birlikler – sinonim, antonim, omonim, gónergen sózler, kásiplik sózler, dialektizmler, etnografizmler, awızeki sóylew tiliniń birlikleri, ekzotizmler, alǵıs hám ǵarǵıs sózleri menen birge frazeologizmler onıń tiliniń kórkem bolıwına, oqıwshıǵa estetikalıq tásir kórsetiwine xızmet etedi. Sonlıqtan, tildiń tásir etiw xızmetin júzege shıǵarıwda frazeologizmlerdiń xızmeti ayrıqsha.

Qaraqalpaq tili leksikasında ózine tán ayrıqshalıqları, qosımsha emocional-ekspressivlik boyawlarǵa iye bolıp keliwi, máni ótkirligi, qurılıslıq hám basqa da bir qansha sıpatlı belgileri menen ózgeshelenetuǵın frazeologizmler bir tutas frazeologiyalıq máni arqalı shıǵarma tiliniń tásirliligin arttıradı. Bul sıpat I.Yusupov poemalarınıń tilinde ayqın kórinip turadı. Mısalı:

Sumıray shal suwqıldap álemdi qurtqan, Ergenekti ilip ketipti sırttan. («Aktrisanıń ıǵbalı»)

Bul frazeologizmniń mánisi Q.Paxratdinov hám Q.Bekniyazov tárepinen «sumıray, shaytan adam»65 dep túsindiriledi. Shıǵarma tilinde de usı sumıray kelbetligi menen qatar, mánilik jaqtan úylestirilip paydalanılıp, personajǵa tán bolǵan xarakterdi kórsetedi.

I.Yusupov shıǵarmalarındaǵı frazeologizmlerdi arnawlı izertlegen ilimpaz G.Allambergenova

«frazemalardıń uzual stillik xızmetlerin» bir neshe túrlerge bólip úyrenip, onda «bahalaw xızmeti» haqqında jazadı: «Bahalaw degende predmet yamasa belgili bir is-háreketine baylanıslı unamlı yamasa

65 Paxratdinov Q., Bekniyazov Q. Kórsetilgen miyneti, 26-bet.

97

unamsız processti, xarakterdi beriw túsiniledi. Shayır poeziyasında qollanılǵan frazemalardıń ayırımları qubılıstı súwretlew menen birge olarǵa unamlı yamasa unamsız baha beriw xızmetin atqaradı: Ózi jas bolsa da, biziń Paqırbay, Tek ólip kórmegen edi-aw, yapırmay. (Suw peri) Usı mısalda keltirilgen «ólip kórmegen frazeması shayırdıń pikirin júdá

anıq, subektiv qatnasta kórsetiw menen birge ótkir unamsız máni boyawın kórsetedi».66

Sóz sheberi qaraqalpaq milletine tán bolǵan milliy sıpatlardı frazeologizmler arqalı sheber kórsetip beredi. Balalardıń minez-qulıqındaǵı ulıwmalıq qásiyetti, olardıń jańalıqqa qızıǵıwshılıq penen qaraytuǵın, tez biliwge umtılatuǵın ózgeshe tábiyatın, quwanıshlı shawqımlasıwın mına frazeologizm arqalı sheberlep jetkeredi:

Basına kóterip joldı, shańlaqtı, «Oyın keldi» desip balalar shaptı.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Shayır óz shıǵarmasındaǵı personajdıń minezqulıqına, qásiyetine say, onı tolıq ashıp beriw ushın

frazeologizmlerdi úylesimli paydalanadı. Mısalı: Nálet bolǵır baydıń úyinde qonıp,

Más bolǵanım ras ishken soń araq,

Sayamdı salmadım ol iytke biraq.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Men

sol muǵallimniń qanın ishemen, Onı óshirip bolıp ózim óshemen.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Shayırdıń poeziyalıq shıǵarmalarınıń tili frazeologizmler arqalı kórkem túske enip, tásirliligi

66 Allambergenova G. A. I. Yusupov asarlarida frazeologizmlarning uslubiy qwllanilishi. Filologiya fanlari bwyicha falsafa doktori (Doktor of Fhilosofhy) dissertaciyasi avtoreferati. Nukus, 2019, 21-bet.

98

artıp otıradı. Shıǵarmanıń waqıyaları súwretlenip, qaharmanları sıpatlanǵanda, sóz benen olardıń portreti sızılǵanda,xarakteri,

obrazı ashılǵanda frazeologizmler jazıwshı menen shayırǵa eń zárúrli kórkem súwretlewshi qurallardıń biri boladı.

I.Yusupovtıń qaysı poemasınıń tilin úyrenip, tallap qarasańız da, frazeologizmlerdiń shayırdıń dıqqatınan shette qalmaǵanın kóriwge boladı. Xalıq tiliniń kórkem, astarlı, obrazlı mániler menen turaqlı qáliplesip qalǵan ájayıp úlgileri shayırdıń súwretleyjaq waqıyası menen aytajaq kórkem oyına sáykes júdá orınlı paydalanılǵanın, olardıń shıǵarma tiline obrazlılıq qosıp kelgenin, shayırdıń jeke sheberligin ayrıqsha

maqsetlerge, poetikalıq nızamlılıqlarǵa baylanıslı bolıp, bunda shayır paydalanǵan frazeologizm kórkem tekstten óziniń ornın dál tawıp, buwın sanı, uyqas hám t.b. menen de úylesip, mánilik jaqtan da ótkirlik penen sıpatlanadı. Mısalı:

Molla

(jurtqa esittirip)

Ádepsiz Arıwxan, namáhrem qatın, Jurtqa tiyer seniń kóp kesapatıń.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Arıwxan, qımbatlım, isen sózime,

Shóp salıp bola ma yardıń kózine?

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Kóter bastı! Qayda seniń Erkeklerdi

basqan susıń? («Tumaris») Onı kórgen sayın basqa bir eles Keler kóz aldıma. Rasın aytsam,

Onı birewlerge shıramıtaman…

(«Aktrisanıń ıǵbalı»)

Meyli, jeter endi. Qoyıńshı sonı. Sen araǵa tústiń, keshirdim ózim, Tilesem ele de qurtaman kózin.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Buqpa taqır jerde. Sharshıńdı kózden, Alıp

tasla tezirek. Bul nurlı kózler Bersin basqalarǵa nur menen jiger.

(«Aktrisanıń ıǵbalı»)

Házirgi jaslardı qoya ber sirá,

Ǵıyt etseń, jabısar dárhal jaǵańa.

(«Aktrisanıń ıǵbalı») Bul frazeologizmlerdiń komponentleri mınaday orın táptipten almastırılǵan: kesapatı tiyiw – tiyer seniń kóp kesapatıń (zıyanı tiyiw); kózine shóp salıw – shóp salıp bola ma yardıń kózine (opasızlıq etiw); basın

100