Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK

PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ

Yusupova Biybisánem Turdıbaevna

QARAQALPAQ TILINIŃ FRAZEOLOGIYASÍ HÁM ONÍ IZERTLEWDIŃ GEYPARA MÁSELELERI

(Ilimiy maqalalar toplamı)

Yusupova Biybisánem Turdıbaevna

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara máseleleri.

Ilimiy maqalalar toplamına qaraqalpaq tili frazeologiyasın izertlewge baylanıslı geypara máseleler, qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń hár qıylı ózgeshelikleri tallaw jasalǵan ilimiy maqalalar kirgizilgen. Toplamnan studentler, oqıtıwshılar, ilimpazlar, oqıwshılar, frazeologiya tarawına qızıǵıwshılar paydalanıwına boladı.

ALǴÍ SÓZ

Qaraqalpaq til biliminiń úlken bir tarawı – frazeologiya bolıp, onı hár tárepleme, tereń, ilimiy jaqtan úyreniw úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın úyreniwge qatnaslı ayırım máseleler sóz etilgen maqalalar bul toplamǵa jámlengen. Atap aytqanda, maqalalarda qaraqalpaq til biliminde usı taraw boyınsha jarıq kórgen miynetlerge ulıwmalıq sholıw berildi, kórkem shıǵarma tiliniń frazeologiyası, onda alliteraciyalıq uyqastaǵı frazeologizmlerdiń kórkemlik xızmetleri, folklorlıq shıǵarmalarda – dástanlarda, erteklerde, terme tolǵawlarda, jumbaqlarda frazeologizmlerdiń qollanılıw ózgeshelikleri, sondayaq, jeke jazıwshı-shayırlar shıǵarmaları tilindegi frazeologizmlerdiń kórkem-súwretlewshilik xızmetleri tallaw jasaldı. Reń bildiriwshi sózlerdiń geografiyalıq atamalarda hám frazeologizmlerde qollanılıwı, somatizmler, antroponimler, jup hám tákirar sózler menen keletuǵın frazeologizmlerdiń ózgeshelikleri talqılandı. Frazeologizmlerdiń leksikagrammatikalıq, dúzilislik ayrıqshalıqları soraw gáp túrindegi frazeologizmler mısalında úyrenildi jáne jeke jazıwshı shıǵarması tili tiykarında teńles eki komponentli frazeologizmler arqalı tallap kórsetildi. Frazeologizmlerdiń payda bolıwına baylanıslı ayırım pikirler bildirildi. Ulıwma, frazeologiya tarawın izertlewdiń áhmiyetli máseleleri sóz etildi. Maqalalardıń kópshiliginde júrgizilgen izertlewlerdiń jańalıǵı sonnan ibarat − burın qaraqalpaq til

3

biliminde arnawlı izertlenbegen ayırım máseleler ilimiy kózqarastan úyrenildi.

Solay etip, ilimiy maqalalar toplamı qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası hám onı izertlewdiń geypara áhmiyetli máselelerine arnalǵan bolıp, «Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası» pánin oqıtıwda qosımsha oqıw quralı sıpatında xızmet atqaradı.

Avtor

4

QARAQALPAQ TILI FRAZEOLOGIYASÍ HÁM FRAZEOGRAFIYASÍNÍŃ RAWAJLANÍW BAǴDARLARÍ

Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası xalıq tiliniń eń kórkem, obrazlı, az sózli, tereń mánili, tásirsheń tayar sóz úlgileri sıpatında ayrıqsha ajıralıp turadı. Olar ózinde xalıq turmısında júz bergen uzaq ótmishtegi tariyxıy waqıyalardıń, eski úrp-ádet, dástúrlerdiń izin saqlaydı, ata-babalarımız shuǵıllanǵan kásip, óner túrlerin, olardıń ósimlik, haywanat, quslar dúnyasına bolǵan qatnasların, tábiyat qubılıslarına bolǵan kózqarasları menen túsiniklerin saqlap, olardıń dereklerin ózinde sáwlelendiredi, xalıqtıń tutas ómiri, kúnkórisi, turmıs tárzi, minez-qulıqı, psixologiyasına baylanıslı jeke, milliy ózgesheliklerdi kórsetedi hám áwladdan-áwladqa ótkerip keledi, ulıwma, tildegi frazeologiyalıq qatlam xalıqtıń ómirin tolıq ózinde sáwlelendiredi. Ekinshi tárepten, sóylewshiniń oypikirin tásirli, kórkem, obrazlı jetkere biliwine múmkinshilik beredi. Tildiń sózlik qorında kórkemsúwretlewshilik ayrıqshalıqları, sóylewdi bezewi, obrazlı oy-pikirdi jetkere alıwı menen sıpatlanadı.

«Frazeologizmler − bul xalıq danalıǵınıń hám sóylew sheberliginiń qaymaq sózlerge dóngen formaları. Olar ańsat este qaladı hám qollanıw ushın júdá qolaylı. Biziń oylarımız, sezimlerimiz, ishki debdiwlerimiz, emociyalarımız, sóz etilip otırǵan obektimiz yamasa isháreketimiz frazeologizmler arqalı, ápiwayı sóz dizbekleri menen aytılǵannan góre, anaǵurlım anıǵıraq, tásirsheńlirek, ekspressivlirek, sulıwıraq, sezimtal hám júrek tórinen shıqqan boladı».1

1 Koshanov K. M. Kratkiy russko-karakalpakskiy frazeologicheskiy slovar. Nukus, Tipografiya NGPI im Ajiniyaza, 2012. s. 3.

5

Qaraqalpaq tilindegi frazeologizmler qaraqalpaq tili frazeologiyasınıń tiykarǵı izertlew obekti bolıp, frazeologiya – qaraqalpaq til biliminde oǵada az izertlengen tarawlardıń biri. Basqa túrkiy tillerde, atap aytqanda, qazaq til biliminde G.Smaǵulova, ózbek til biliminde B.Ywldashev2 tárepinen bul tarawda islengen jumıslarǵa sholıw berilgennen keyingi dáwirde de frazeologizmlerdi hár tárepleme – salıstırmalı, etimologiyalıq, lingvokulturologiyalıq hám t.b. baǵdarlarda úyreniw boyınsha islengen jumıslar oǵada kóp.

Solay etip, túrkiy tillerde frazeologiyalıq izertlewlerdiń qáliplesiwi, tariyxı, baǵdarları boyınsha bir qansha pikirlerdi kóriwge boladı. Atap ótkenimizdey, G.Smaǵulova ótken ásirdiń ekinshi yarımınan búgingi kúnge deyingi qazaq tili frazeologiyası boyınsha jarıq kórgen miynetlerge sholıw jasay otırıp, qazaq frazeologiyasınıń izertleniw tariyxı menen baǵdarların bılay kórsetedi:

–Qazaq frazeologiyasınıń jeke lingvistikalıq pán sıpatında qáliplesiwi;

–Qazaq tilindegi turaqlı dizbeklerdiń mániliktematikalıq toparları hám grammatikalıq, stillik ayrıqshalıqlarınıń arnawlı qarastırılıwı;

–Turaqlı dizbeklerdiń lingvomádeniy birlikler sıpatında frazeologizmlerdiń pragmatikalıq aspektleriniń ilimler kesilispesindegi jańa ilimiy baǵdarda izertleniliwi;

–Frazeologiyadaǵı dúnya kartinasınıń antropocentrlik ayrıqshalıqları;

2Yo’ldoshev B. O’zbek frazeologiyasi va frazeografiyasining shakllanishi hamda taraqqiyoti. Samarqand, SamDU nashri, 2013. 23, 72-betler.

6

– Frazeologizmlerdiń koncept bóleklerin quraytuǵın dárejesi boyınsha kognitivlik frazeologiyanıń ilimiy arenaǵa shıǵıwı».3

Rus til biliminde frazeologiya tárepleme hám tereń izertlengen. Sońǵı tórt on jıllıq kóleminde jarıq kórgen ilimiy bayanat, maqala hám dissertaciyalıq jumıslardan turatuǵın jámi 695 miynetke sholıw bere otırıp, T.N. Fedulenkova hám I.V. Bechina frazeologiya tarawınıń rawajlanıwı menen onda payda bolǵan 20 izertlew baǵdarın jáne onnan basqa da salıstırmalı izertlew kólemindegi baǵdarlar boyınsha salmaqlı ilimiy jumıslar júrgizilgenin kórsetedi (Bul jerde, biz qaraqalpaq tiliniń frazeologiyasın izertlewshilerge jol-joba bolar degen maqsette olardıń bárin tolıq kórsetiwdi maqul dep esapladıq – Yu.B.):

« − frazeologiyalıq birliklerdiń (FB) morfologiyagrammatikalıq ózgeshelikleri (Kunin 1964; Kovaleva 1993; Lebedinskaya 1996; Gabrik 1998 hám t.b.);

−FB strukturalıq tipleri (Kunin 1970; Melerovich 1973; Arsenteva 1989; Djashi 1990; Lyaxova 1992;

Eroxina 1999; Fedulenkova 2010 hám t.b.);

−FB semantikası (Kunin 1964-1996; Donskoy 1977; Kaplunenko 1977; Gamali 1990; Melerovich 1990; Kozlova 1991; Bogoyavlenskaya 1994; Naumova 1999; Fedulenkova 2006; Jukov 2008; Mokienko 2008; Alefirenko 2010 hám t.b.);

−Frazeologiyalıq nominaciya (Teliya 1981; Dobrovolskiy 1983 hám t.b.);

−FB óz komponentleri hám qospa sózlerge qatnası specifikası (Kunin 1970; Mokienko 1974; Firsova 2002 hám t.b.);

3 Smaǵulova G. Qazaq frazeologiyasınıń qazirgi ǵılımi paradigmaları. – Qazaqstan Respublikası Ulttıq Ǵılım Akademiyasınıń Xabarshısı, 2012, № 1. 44-47-betler. /Elektron resurs/

7

−FB stilistikalıq funkciyalasıwı (Kunin 1973; Izotova 1992; Bondareva 1994; Bashieva 1995; Nachischione

2001, 2010; Samarkina 2005 hám t.b.);

−FB derekleri jáne olardıń frazeologizaciya jolları hám usılları (Kunin 1984; Golubkova 2002; Dementeva 2002; Kramorenko 2004; Senko 2010 hám t.b.);

−Tildiń hár qıylı aymaqlıq variantları frazeologiyası (Ivchenko 1987; Bogdanovskaya 1988;

Artemeva 1989; Laver 1991; Gagarina 1999 hám t.b.);

−Frazeografiya (Bushuy 1982; Arsenteva 1993; Melerovich 2010 hám t.b.);

−Frazeologiyalıq derivaciya (Kerimzade 1984; Tashlıkova 1987 hám t.b.);

−Avtordıń frazeologiyalıq idiostili (Stoyan 1988; Alekseenko 1990; Dobrovolskiy, Karaulov 1993; Fomina 2000; Baranov 2008 hám t.b.);

−FB funkcional-kommunikativlik sıpatlaması (Kunin 1982; Verner 1998; Zaxarova 1999; Mokrecov 2000; Fesenko 2009 hám t.b.);

−Frazeologiyanıń lingvokulturologiyalıq aspekti hám FB milliy-mádeniy specifikası (Kovshova 1996; Teliya 1999; Alefirenko 2008 hám t.b.);

−Frazeologiyalıq terminologiya (Vinogradov 1946; Kunin 1964; Arxangelskiy 1964; Fedulenkova 1997, 2006; Alefirenko 2008 hám t.b.);

−FB pragmatikalıq funkciyasınıń sociolingvistikalıq aspekti (Menshikova 1986; Kashina 1996; Poroxnickaya 2002; Kramorenko 2004 hám t.b.);

−Frazeologiya awdarmasında janrlıq, stilistikalıq, kórkemlik hám basqa problemalar (Lebed 1989; Egorova 2003; Shadrin 2009; Smagulova 2010 hám t.b.);

8

−Subkultura kontekstinde frazeologiya (Belyanin 1999; Beregovskaya 1999; Doroshenko 1999; Bulash 2009; Kuprina 2010; Mokienko 2010 hám t.b.);

−FB kognitivlik sinergetikası (Dekatova 2001; Koroleva 2006; Ogneva 2006; Alefirenko 2008; Zolotıx

2008; Kasyanova 2008 hám t.b.);

−Frazeologiyanıń lingvodidaktikalıq aspekti (Kunin 1971, 1972; Ter-Minasova 2000; Fedulenkova 2005;

Balakova 2010; Rogaleva 2010 hám t.b.);

−Frazeologiya tarawında modellestirilgenlik (Gavrin 1976; Chernısheva 1979; Rayx-shteyn 1980; Fedulenkova 1982; Alexina 1985; Solodub 1985; Dobrovolskiy 1990; Savickiy 1996; Melerovich 2007). Avtorlar, sonday-aq, «frazeologiyanıń bunnan basqa da izertlew baǵdarları – hár qıylı tillerdegi FB salıstırmalı izertlew

–frazeologiyalıq komparativistika, jáne de frazeologizmlerdi salıstırmalı izertlewde lingvistikalıq tipologiya, salıstırmalılıq problematikası – bári tuwısqan emes tillerdiń frazeologiyası

tiykarında úyrenilgenin» aytadı. Olar bunda da bir neshe ilimpazlardıń miynetlerin kórsetip ótedi.4

Solay etip, rus til biliminde frazeologiyanıń rawajlanıw dárejesi 20 izertlew baǵdarı jáne onnan basqa da salıstırmalı izertlew kólemindegi baǵdarlar boyınsha salmaqlı ilimiy jumıslar júrgizilgen bolsa, qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası boyınsha jámi 20ǵa shamalas miynet jarıq kórdi. Olardı tómendegi baǵdarlar boyınsha bólip kórsetiwge boladı:

4 Fedulenkova T. N., Bechina I. V. Sovremennıe napravleniya i izuchenii frazeologii. // Jurnal Izvestiya BGU. 2011. № 3. s. 203-206. /Elektron resurs/.

9

1.Frazeologiya boyınsha:

1.Quramalı strukturalıq frazeologiyalıq konstrukciya –

teńles eki komponentli frazeologizmler (G.Aynazarova – teńles eki komponentli frazeologizmler termini usı dissertaciyalıq jumıs avtorı tárepinen engizilgen – Yu.B.);

2.Awdarma shıǵarmalarda frazeologizmler semantikası (Sh.Abdullaev)

3.Jeke jazıwshı shıǵarmaları tiliniń frazeologiyası (G.Allambergenova)

4.Jámáátlik avtorlıqtaǵı (Ájiniyaz atındaǵı NMPI professor oqıtıwshıları) jáne jeke avtorlıqtaǵı (B.Yusupova) toplamlar. Bul toplamlardaǵı maqalalarda qaraqalpaq tilindegi frazeologizmlerdiń bir qansha ózgeshelikleri, olardıń leksikagrammatikalıq, stillik, dialektlik ayrıqshalıqları, oqıtıw máseleleri hám t.b. haqqında pikir júritiledi.

5.JOO arnalǵan oqıw qollanbalar. Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı (B.Yusupova) hám ana tili hám ádebiyatı, shet tili hám ádebiyatı tálim baǵdarları (G.Qdırbaeva) boyınsha oqıw jobasına sáykes baspadan shıǵarılǵan oqıw qollanbalar (salıstırmalı izertlew) bar.

2.Frazeografiya boyınsha:

1.Sózliklerde frazeologizmlerdiń beriliwi

(S.T.Naurızbaeva, bul miynet frazeologiya tarawına da qatnaslı);

2.Bir tillik frazeologiyalıq sózlikler (J.Eshbaev, Q.Paxratdinov, Q.Bekniyazov);

3.Eki tillik frazeologiyalıq sózlikler: rusqaraqalpaq tilleri (T.Djumamuratov, Q.Qoshanov); inglis-qaraqalpaq

10