Старажытнаруская гiпотэза
Заснавальнiкам стражытнарускай тэорыi быу С. Токарау. Яе сэнс заключаецца у тым, што усходнеславянскiя плямены у Х ст., у межах Кiеускай Русi аб’ядналiся у новую агульнасць - старажытнарускую народнасць. У другой палове Х ст. сцвярдзiлася i новая назва тэрыторыi - Русь. Сярэдняе Падняпроуе стала называцца рускай зямлей, а кiеускiя князi - рускiмi князямi. У працэсе распаду Кiеускай Русi старажытнаруская народнасць падзялiлася на тры народы: рускiя, беларусы i украiнцы.
Недахопы гэтай тэорыі: не даказана існаванне адзінай старажытнарускай народнасці, больш таго, паміж існаваннем Кіеўскай Русі і станаўленнем рускіх, украінцаў і беларусаў пралягае некалькі стагоддзяў.
Выснова: Гiпотэза была распрацавана на прыканцы XIX – пачатку XX cтст. рускімі і беларускімі гісторыкамі А.А.Шахматавым, М.У.Токаравым, Я.І.Карнейчыкам. Яна з’яўлялася пануючай у савецкай гістарыяграфіі, атрымала падтрымку Сталіна. Асноўным палажэннем гэтай канцэпцыі было існаванне так званай старажытнарускай народнасці ў межах адзінай старажытнарускай дзяржавы – Кіеўскай Русі.
Крыуская I Крывiцка-дрыгавiцка-радзiмiчская гiпотэзы
Крывiцка-дрыгавiцка-радзiмiчская гiпотэза: Я. Карскі ўслед за Н.І. Костомаровым бачыў вытокі этнатворчых рыс у асаблівасцях старажытнаславянскіх плямёнаў. Але, паколькі ў яго час паняцце "Беларусь" стала значна шырэй, уключаючы жыхароў Палесся і Верхняга Панямоння, механічнае супастаўленне беларусаў з крывічамі стала немагчымым. Я. Карскі паказаў на тры старажытнарускія плямёны, якія далі пачатак беларускаму этнасу: крывічы, дрыгавічы і радзімічы. Але складанне адзінай народнасці на іх аснове ён датаваў больш познім часам-XIII-XIV стст., калі нашчадкі названых плямёнаў увайшлі ў склад Вялікага Княства Літоўскага. Такім чынам, вырашальнымі былі ўсё ж другiя ўплывы, хоць Я. Карскі, па сутнасці справы, ён так і не канкрэтызаваў: у чым жа яны заключаліся .
Крыуская гiпотэза. У якасці прыкладу эвалюцыі "племянной канцэпцыі" цікавая версія, прапанаваная дзеячам беларускага нацыянальнага адраджэння У.Ластоўскім. Яна была сфармулявана ў прадмове да выдадзенага ім у 1924 г. «Падручнаму руска-крыўскаму (беларускаму) слоўніку» . Ужо ў Х стагоддзі, на думку В. Ластоўскага, беларусы ўяўлялі сабой цалкам сфармаваны народ, які выступау пад імем «Крывічы», а шэраг плямёнаў у «Аповесці мінулых гадоў»: дрыгавічы, драўляне, радзімічы, вяцічы (а таксама згаданыя ім па відавочным непаразуменні «гаране») - уяўлялі сабой проста галіны адзінага «крыўскага племя». Менавіта племянныя асаблівасці былі, на яго думку, ключавымі ў адукацыі Беларускага (“крыўскага”) народа, а ўсе другачасныя ўздзеяннi (ўваходжанне ў склад Русі, прыняцце хрысціянства, Літоўскае, а затым Польскае і Расійскае валадарства) толькі размывалі чысціню старажытнага этнасу, якую належыць па меры магчымасці захаваць і адрадзіць. Цікава, што В. Ластоўскі зусім не заўважаў заганнага круга, які ляжыць у аснове яго канцэпцыі: падставай для ўключэння старажытных плямёнаў у склад «Крыўскага племя» служыла іх лакалізацыя на тэрыторыі, якая ў пачатку XX стагоддзя была этнічна беларускай, у той час як своеасаблівасць дадзенай тэрыторыі тлумачылася спадчынай гэтых жа плямёнаў.
Выснова: Абедзве тэорыі грунтуюцца на старажытных плямёнах. Аўтары крывічскай тэорыі – В.Пагодзін, В.Ластоўскі, М.Кастамараў – сцвярджалі, што продкі сучасных беларусаў – гэта крывічы-палачане. Аднак аўтары праігнаравалі ўдзел у станаўленні беларускага этнасу дрыгавічоў і радзімічаў. Пра Крывiчска-дрыгавiцка-радзiмiчскую гiпотэзу сведчыць пераемнасць матэрыяльнай культуры, напрыклад, саха з перакладной палiцай, распаусюджаная у земляробстве беларусау, была першапачаткова характэрна для крывiчоу, а дыфтонгi -iе- у беларускай мове - для дрыгавiчоу. Гэтую акалічнасць улічылі аўтары крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкай тэорыі (Я.Карскі, В.Пічэта, М.Доўнар-Запольскі, М.Грынблат). Аднак і тут ёсць недакладнасці: беларуская народнасць склалася значна пазней, чым узніклі этнічныя суполкі крывічоў, радзімічаў і дрыгавічоў. Да таго ж, аўтары не ўлічылі ўплыву суседзяў-балтаў у фармаванні беларусаў.