Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)
.pdf
71
kóz-qarasınan qaraǵanda, eki morfemaǵa ajıralmaydı, yaǵnıy olar túbir morfemalar bolıp esaplanadı. Fonetikalıq jaqtan sozımlı dawıssızlar bul jaǵdaylarda da eki fonemanıń dizbegi sıpatında tanılıwı kerek, sebebi olar basqa jaǵdaylarda (morfemalardıń shegarasında) sózsiz eki fonemanıń dizbegi boladı. Bul jerde L.R.Zinderdiń fonemalarda omonimiya bolıwı
múmkin emes degen pikirin keltiriwge boladı: «fonemalarda omonimiya bolmaydı, sebebi fonemalar bir-birinen tek aytılıwı arqalı ajıralıp tura-
dı. Aytılıwdaǵı hár qıylılıq fonemalardıń hár qıylılıǵın ańlatpaydı,
biraq hár qıylı formalar hár qıylı sesler menen kóriniwi shárt. Demek, eger morfemalar shegarasında bólingen sozımlı dawıssız ses eki fonemanı ańlatsa, onda ol basqa jaǵdaylarda da basqasha fonologiyalıq mánige iye bola almaydı»2 .
Joqarıda kórsetilgen hám til sesleriniń fonematikalıq qásiyetlerin túsindiriwde tiykarǵı roldi atqaratuǵın morfologiyalıq maǵlıwmatlardı qosıwǵa boladı. Quramında qabatlasqan dawıssız sesler jumsalǵan sózlerdi buwınǵa bólgende olardıń túbir morfemanıń ortasında (máselen, saq-qız, shaq-qı, qat-tı) yamasa morfemalardıń shegarasında (máselen, at-tı, bel-li) bolıwına qaramastan, buwınnıń shegarası sol qabatlasqan dawıssız seslerdiń ortasınan ótedi.
Taǵı da áhmiyetli bir fonetikalıq maǵlıwmat: oscillografiyalıq maǵlıwmatlardıń kórsetiwi boyınsha, morfemalardıń shegarasındaǵı hám morfemanıń ortasındaǵı qabatlasqan dawıssızlar sozımlılıǵı jaǵınan biri-birine sáykes keledi (190 ms). Al olarǵa sáykes sonor dawıssızlar sozımlılıǵı jaǵınan olardan shama menen eki esege jaqın kemirek (110 ms). Bul maǵlıwmatlardı alıw ushın morfemanıń ortasındaǵı hám morfemalardıń shegarasındaǵı qabatlasqan dawıssızlardıń sozımlılıǵı ólshendi, sonday-aq olarǵa sáykes dara dawıssızlardıń sozımlılıǵı da ólshendi1. Bul keltirilgen maǵlıwmatlar qabatlasqan dawıssızlardıń eki fonemadan turatuǵının kórsetedi.
§ 29. Dawıssızlardıń artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlaması
Til sesleri sóylew aǵzalarınıń háreketi arqalı jasalatuǵınlıǵı málim. Seslerdiń jasalıwında háreketsheń sóylew aǵzalarınıń xızmeti ayrıqsha áhmiyetke iye. Sonlıqtan dawıssız fonemalardıń jasalıwı jóninde sóz bolǵanda sóylew aǵzalarınıń qaysıları háreketke keledi, qanday qálipte
boladı, dawıs qatnasa ma, joq paW degen sıyaqlı máseleler kózde tutıladı. Sonday-aq háreket etpeytuǵın sóylew aǵzaları da seslerdiń jasalıwı ushın belgili dárejede xızmet atqaradı. Olar háreketsheń sóylew aǵzalarına tire-
2 Sonda, 128-b.
1 Dauletov A. Disstribuciya konsanatnix sochetaniy v karakalpakskom yazıke i ix fonemnofoneticheskiy analiz. Jurnal “Vestnik KK FAN Uz SSR”, 1983, №3, 67-b.
72
nish bolıw menen birge jańǵırıq xızmetin atqaratuǵın awız hám murın boslıqlarınıń diywalları wazıypasın atqaradı.
Til sesleriniń jasalıwı ushın hawa aǵımı hám waqıt birligi kerek. Waqıt birligi hám hawa aǵımı menen birge dawıssız seslerdiń aytılıwında sóylew aǵzalarınıń bir jerinde tosqınlıqtıń payda etiliwi zárúr. Solay etip artikulyaciyalıq jaqtan dawıssızlarǵa ulıwma nárse-olardı aytqanda ókpeden shıqqan hawa aǵımı awız quwıslıǵında tosqınlıqqa ushıray otırıp, dawıslılar ushın kerekli bolǵan shawqımdı payda etedi. Dawıssızlardıń jasalıwında bóleklene háreket etip, tosqınlıqtı payda etiwshi bir
háreketsheń sóylew aǵzasına ǵana kúsh túsip, sol sóylew aǵzasınıń xızmeti ayrıqsha boladı. Dál tosqınlıq payda etilgen orın dawıssız sestiń jasalıw
ornı boladı. Mısalı, [t] hám [s] dawıssızları jasalıw ornı jaǵınan til aldı fonemaları bolıp sanaladı. Sebebi olardı aytqanda tildiń aldıńǵı bólimi menen alveol ortasında tosqınlıq payda etilip tur. Dawıssız [y] sesin aytqanda tildiń ortańǵı bólimi menen tańlaydıń ortańǵı bólimi ara-
sında, [k] hám [g] seslerin aytqanda tildiń artqı bólimi menen artqı (jumsaq) tańlay arasında tosqınlıq payda etiledi. Sonlıqtan [y] sesi til ortası dawıssızı, al [k], [g] sesleri til artı dawıssızları dep aytıladı. Jasalıw ornı jaǵınan [t], [s] dawıssız sesleriniń til aldı, [y] sesiniń til ortası, [k], [g] sesleriniń til artı dep atalıwında háreketsheń sóylew aǵzası bolǵan tildiń qaysı bóliminiń háreketke kelip, tosqınlıq payda etiwi esapqa alınadı. Sonday-aq jasalıw ornı jaǵınan [p], [b] sesleriniń erinlik,
[q], [ǵ] sesleriniń kishkene tillik yamasa uvulyar1, [h] sesiniń kómekey yamasa faringal2 dep aytılıwında háreketsheń sóylew aǵzalarınıń xızmeti esapqa
alınadı. Hárketsheń sóylew aǵzasınıń háreketke kelmeytuǵın sóylew aǵzasına jabısıw (tiyiw) arqalı, juwısıwı (jaqınlasıwı) arqalı, birden ja-
bısıwı hám keyin ala aqırın jazdırılıwı arqalı yamasa háreketsheń sóylew aǵzasınıń (til ushınıń) dirildewi arqalı tosqınlıq payda etiliwi múmkin. Dawıssız seslerdiń artikulyaciyasında tosqınlıqtıń bunday túrli usıl menen payda etiliwi dawıssızlardıń jasalıw usılı boladı. Mısalı, jasalıw usılı jaǵınan [t], [k], [g] sesleri jabısıńqı, [s] [y] sesleri juwısıńqı, [r]
sesi dirildewik, al [t] [щ] seslerin aytqanda dáslep jabısıw, izin ala juwısıw payda etilip, olar birikpeli yamasa affrikat3 fonemalar dep ataladı.
Dawıssız sesler dawıstıń (dawıs shımıldıǵınıń) qatnası jaǵınan hám hawa aǵımınıń páti jaǵınan birgelki bolmaydı. Sonorlardı aytqanda dawıs
qatnasadı hám hawa aǵımı kúshsiz, ólpeń boladı. Hawa aǵımı hálsiz bolǵanlıqtan sonorlardıń jasalıwında dawıs shawqımnan basım esitiledi.
:nli dawıssız seslerdi aytqanda dawıs qatnasadı hám hawa aǵımı kúshli boladı. Hawa aǵımı pátli bolǵanlıqtan únlilerdi aytqanda sonorlarǵa qaraǵanda shawqım basım bolıp keledi. Al únsiz dawıssız seslerdi aytqanda
1Uvulyar-latınsha uvula sózinen kelip shıǵıp, «kishkene til» degen máni ańlatadı.
2Faringal-latınsha fharinges bolıp, «tamaq» degen máni ańlatadı.
3Affrikat-latınsha afrikate sózi bolıp, «qırıp ótiw» degen máni ańlatadı.
73
dawıs qatnaspaydı, ókpeden shıqqan hawa aǵımı júdá kúshli bolıp, únsizler tek shawqımnan payda boladı.
Dawıssız seslerdiń kópshiliginiń jasalıwında awız quwıslıǵı rezenator xızmetin atqarsa, geypara dawıssızlardı aytqanda murın quwıslıǵı da rezenator xızmetin atqaradı. Qaraqalpaq tilinde [m], [n], [ń] sesleri - murınlıq dawıssızlar. Bul seslerdiń úshewi de murınlıq dawıssız sesler bolǵanı menen birinshisi erinlik, ekinshisi til aldı, úshinshisi kishkene tillik bolıp, jasalıw ornı jaǵınan olar bir-birinen ayrılıp turadı. Sonlıqtan murınlıq dawıssızlardı aytqanda da awız quwıslıǵınıń qay jerinde tosqınlıq payda etiliwi ayrıqsha áhmiyetke iye boladı.
Dawıssız fonemalardıń jasalıwı ornın anıqlawda tiykarınan háreketsheń sóylew aǵzalarınınıń xızmeti esapqa alındı hám dawıssızlar jasalıw ornı jaǵınan sol aǵzalardıń atı menen atalındı. Máselen, erinlik, til aldı, til ortası hám t.b. Solay etip dawıssız fonemalardıń hár birine artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlama berildi.
Kópshilik túrkiy tillerdegi sıyaqlı házirgi qaraqalpaq tilinde de dawıssız fonemalardıń juwan hám jińishkeligi, erinlik hám eziwlik ekenligi fonemalıq xızmet atqarmaydı, yaǵnıy sózlerdiń mánisin ózgertpeydi. Kerisinshe, fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı, yaǵnıy quramındaǵı dawıslınıń sıpatına qaray hár bir dawıssız fonema qatań túrde tórt túrli reńkler-
de jumsaladı. Juwan eziwlik dawıslılar menen bir buwında kelgende dawıssız fonema juwan eziwlik reńkinde, jińishke eziwlik dawıslılar menen kelgende dawıssız fonema óziniń jińishke eziwlik reńkinde jumsaladı. Singarmonizmge muwapıq bul qubılıs qatań saqlanadı.
Hár bir dawıssız fonemanıń tiykarǵı artikulyaciyası bolıwı menen birge singarmonizmge muwapıq buwınnıń jaǵdayına qaray juwan eziwlik, jińishke eziwlik, juwan erinlik, jińishke erinlik bolıp aytılıwın támiyinlewshi qosımsha artikulyaciyası da boladı. Qosımsha artikulyaciya arqalı dawıssız fonemalardıń fonetikalıq reńkleri payda etiledi. Al tilde fonemanıń jasawı tek onıń reńkleri arqalı iske asatuǵının esapqa alsaq, qosımsha artikulyaciyanıń da qanshelli dárejede áhmiyetli ekenin túsiniwge boladı. Máselen, [t] fonemasınıń til aldı, jabısıńqı, únsiz, awızlıq bo-
lıwın onıń tiykarǵı artikulyaciyası desek, buwınnıń jaǵdayına qaray juwan eziwlik, jińishke eziwlik, juwan erinlik, jińishke erinlik bolıwın támiyinlewshi artikulyaciyasın bul fonemanıń qosımsha artikulyaciyası dep esaplaymız. Dawıssız fonemalardıń bunday qosımsha artikulyaciyası til menen erinlerdiń qosımsha háreketi arqalı ámelge asadı. Dawıssız fonemalardıń juwan reńkin aytqanda tildiń artqı bólimi, al jińishke reńkin aytqan-
da tildiń ortańǵı (yamasa aldıńǵı) bólimi kóterińki halda bolıwı talap etiledi. Dawıssızlardıń erinlik reńkin aytqanda erinler jaqınlasıp úyiriliwi, eziwlik reńkin aytqanda erinler ashıq hám biytárep halda bolıwı talap qılınadı. Bunnan tısqarı juwan dawıssız fonema ya erinlik, ya eziwlik
túrde ǵana jumsaladı; jińishke dawıssız da tap sonday, ya erinlik, ya eziwlik túrde ǵana jumsala aladı.
74
Solay etip házirgi qaraqalpaq tilinde dawıssız fonemalardıń juwan eziwlik, jińishke eziwlik, juwan erinlik, jińishke erinlik reńklerde jumsalıwı olardıń sóylew aǵımındaǵı tábiyǵıy halındaǵı artikulyaciyalıq hám akustikalıq ózgesheliklerin ańlatatuǵın bolǵanlıqtan bul belgiler jóninde hár bir dawıssız fonemanıń tusında qısqasha sóz etiledi.
§ 30. Erinlik dawıssız fonemalardıń sıpatlaması
Qaraqalpaq tilinde erinlik dawıssızlar fonemalar [b], [p], [w], [m], [v], [f] bolıp, olardıń sońǵı ekewi tek sırttan kirgen sózlerde ǵana jumsaladı.
Dawıssız [b], [p] - qos erinlik, jabısıńqı, awızlıq, shawqımlı fonemalar; [b] - únli, [p] - únsiz.
Artikulyaciyalıq jaqtan eki erinniń óz ara jabısıwı keyin birden ajırasıwı nátiyjesinde payda etilgen jarılıw arqalı, sonday-aq jumsaq tańlay kóterińki halda bolıp, murın jolınıń jabılıwı menen jasaladı. Sonlıqtan da bul dawıssızlar murınlıq emes, al awızlıq fonemalar boladı. (18-súwret). Juwan dawıslılar menen kelgende juwan reńkin aytqanda tildiń artqı bólimi, al jińishke dawıslılar menen kelgendegi jińishke reńkin aytqanda tildiń ortańǵı bólimi kóterińki halda boladı; erinlik dawıslı-
lar menen kelgendegi erinlik reńkin aytqanda erinler alǵa úyiriliwi arqalı jasaladı; eziwlik dawıslılar menen kelgendegi eziwlik reńkin aytqanda erinler ádettegi ashıq, biytárep qálpinde boladı. Solay etip ol dawıssız fonemalardıń hár biri tórt túrli reńkte jumsaladı: [b, b', b°, b'°], [p, p' p°, p'°. Cózdiń basında hám aqırında (sóz aqırında tek [p] jumsaladı) jabısıńqı reńki, al eki dawıslınıń ortasında hám juwısıńqı dawıssızlar menen qońsılas jaǵdayda juwısıńqı reńkleri jumsaladı.
18-súwret. Dawıssız p sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Mısalı: [bas], [pal], [tar] sózlerinde-jabısıńqı reńkler; [túfle], [ǵúfsh'ek], [tava], [afa] sózlerinde juwısıńqı reńkler. :nsiz [p] sesi sózdiń aqırında birde jabısıwshı (imploziv), birde jarılıwshı (eksploziv) reńklerinde aytıladı. Máselen, [tap], [sep] túrindegi sózlerden soń sóylew aǵımı dawam etpey, awızdıń jabıq halında qalıwı arqalı jabısıwshı reńki aytıladı. Al sóylew aǵımı dawam etilip, erinlerdiń endigi sesti aytıwǵa beyimlesip ashılıwı arqalı onıń jarılıwshı reńki aytıladı.
Dawıssız [b] únli bolǵanlıqtan shawqım menen birge dawıstıń qatnasınan, al [p] únsiz bolǵanlıqtan tek ǵana shawqımnıń qatnasınan jasaladı.
Dawıssız [w]- qos erinlik, juwısıńqı, sonor, awızlıq fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan eki erinniń alǵa qaray úyirilip, dóńgelek
sańlaq payda etiliwi nátiyjesinde hám jumsaq tańlay joqarı kóterilip, mu-
75
rın jolınıń jawıp turıwı arqalı jasaladı. Hawa aǵımı awız arqalı ótkenlikten ol awızlıq fonema bolıp tabıladı (19-súwret). Erinniń jaǵdayı dawıslılardı aytqandaǵıǵa usaydı. Basqa barlıq dawıssızlar fonetikalıq jaǵdaydıń sebebinen, yaǵnıy erinlik dawıslılar menen bir buwında kelgeni sebepli erinlik reńklerine iye bolsa, erinlik [w] foneması mudamı tek ernlik reńklerinde ǵana juwan hám jińishke túrinde jumsaladı. Solay etip bul fonema mudamı ya juwan erinlik, ya jińishke erinlik reńkleri arqalı kórinedi de, al basqa dawıssız fonemalar sıyaqlı onıń juwan eziwlik hám jińishke eziwlik reńkleri bolmaydı. Basqa dawıssız fonemalardan taǵı bir ayrıqshalıǵı [w] dawıssızı, sonday-aq til ortası [y] dawıssızı da, sózdiń (yamasa buwınnıń) basında bir túrli, sózdiń (yamasa buwınnıń) aqırında basqa túrli reńklerinde jumsaladı. Sózdiń (buwınnıń) basında jasa-
lıw ornındaǵı sóylew aǵzalarınıń tosqınlıǵı kúshlirek bolıp, dawıssız seske tán artikulyaciyaǵa iye boladı. Al sózdiń (buwınnıń) aqırında tosqınlıq ólpeń bolıp, dawıslıǵa tán artikulyaciyaǵa iye boladı. Salıstı-
rıń: [waz]- [taw]. [ke-wil]- [kew-di].
19-súwret. Dawıssız w sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Dawıstıń hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [w] foneması sonor dawıssız bolǵanlıqtan shawqımǵa qaraǵanda dawıs basımıraq aytıladı. Bul, onıń, ásirese, buwınnıń yamasa sózdiń aqırında jumsalatuǵın reńkinde anıq seziledi.
Dawıssız [m]-qos erinlik, jabısıńqı, sonor, murınlıq fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan eki erinniń bir-birine jabısıwı hám jumsaq
tańlay túsińki halda bolǵanlıqtan, murın jolınıń ashılıwı nátiyjesinde ókpeden shıqqan hawa aǵımınıń murın boslıǵınan ótiwi arqalı jasaladı. (20-súwret). Sonlıqtan da bul fonema murınlıq dawıssız bolıp, qaraqalpaq tilindegi basqa murınlıq dawıssızlardı aytqanınday awız boslıǵında [m] sesin aytqanda erinlerdiń tusında, [n] sesin aytqanda tildiń aldındaǵı bóliminiń tusında, [ń] sesin aytqanda kishkene til menen tildiń artqı bóliminiń tusında jabısıw payda etilip turǵan payıtta murın jolınan hawa aǵımı úzliksiz shıǵıp ta turadı, solay etip murın boslıǵı jańǵırıq xızmetin atqaradı. Sonor [m] sesi sózdiń barlıq jaǵdayında (basında, ortasında, aqırında) jabısıńqı bolıw menen birge, sózdiń aqırında jabısıwshı jáne jarılıwshı bolıp, eki túrli reńkte jumsaladı. Bul fonema-
nıń jabısıwshı reńki basımıraq. Mınaday sózler salıstırıladı: [tam], [jem] - birde jabısıwshı, birde jarılıwshı, [qamba], [qumbul], - jabısıwshı; [qamtı], [jamǵır] - birde jarılıwshı, birde jabısıwshı. Buwınnıń sıpatına qaray bul fonema [m, m',m°,m'°] reńklerinde jumsaladı.
76
20-súwret. Dawıssız m sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [m] foneması sonor dawıssız bolǵanlıqtan shawqımǵa qaraǵanda dawıs basımıraq qatnasadı. Ásirese, eki dawıslınıń arasında akustikalıq sıpatlaması jaǵınan ol dawıslılarǵa
usap ketedi.
Dawıssız [v], [f] - erinlik-tislik, juwısıńqı, shawqımlı, awızlıq fonemalar: [v]- únli, [f]- únsiz.
Artikulyaciyalıq jaqtan astıńǵı erinler menen ústińgi tisler arasındaǵı sańlaq qaldırılıwı arqalı hám jumsaq tańlay kóterińki bolıp, murın jolınıń jabılıwı menen jasaladı. (21-súwret).
21-súwret. Dawıssız v sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Bul dawıssızlar murınlıq emes, awızlıq bolıp tabıladı. Al tildiń jaǵdayı qurılısındaǵı dawıslı fonemanıń juwan, jińishkeligine qaray ózgeredi. Juwan dawıslılar menen qońsılas kelip, juwan reńkte aytılǵanda til túsińki halda, al jińishke dawıslılar menen qońsılas kelip, jińishke reńkin aytqanda til kóterińki halda boladı. Erinlik dawıslılar menen qońsılas bolıp erinlik reńkin aytqanda erinler jaqınlasıp úyiriliwi arqalı jasaladı, al eziwlik dawıslılar menen kelip, eziwlik reńkin aytqanda erinler ádettegi biytárep qálpine jaqın boladı. Solay etip, olardıń hár qaycısı teoriyalıq jaqtan tórt túrli reńklerde jumsalıwı múmkin bolǵanı menen ámeliy jaqtan qaraqalpaq tilinde únli [v] foneması juwan eziwlik
(vagon túrindegi sózlerde), jińishke eziwlik (v'in°o túrindegi sózlerde), juwan erinlik (v° ol ° ga túrindegi sózlerde) dawıslılar menen úsh túrli (v v' v °) reńklerinde ǵana jumsaladı. Al únsiz [f] tórt túrli reńklerde jumsalıwı múmkin. Jińishke erinlik dawıslılar rus tilinen kirgen sózlerde jumsalmaytuǵın bolǵanlıqtan onıń jińishke erinlik reńki [v'°] jumsalmaydı.
Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [v] únli dawıssız bolǵanlıqtan onı aytqanda shawqım hám dawıs teń qatnasadı, al [f] únsiz bolǵanlıqtan shawqım qatnasadı.
§ 31. Til aldı dawıssız fonemalarınıń sıpatlaması
77
Qaraqalpaq tilinde til aldı dawıssız fonemaları [t], [d], [s], [z], [sh], [j], [n], [l], [r], [c], [č] bolıp, olardıń sońǵı ekewi tek orıs tilinen kirgen sózlerde ǵana jumsaladı.
Dawıssız [d], [t]- til aldı, jabısıńqı, awızlıq, shawqımlı fonemalar: [d]-únli, [t]-únsiz.
Artikulyaciyalıq jaqtan tildiń aldıńǵı bóliminiń, tańlaydıń aldıńǵı bólimine jabısıwı, til ushınıń ústińgi tislerdiń túbine tireliwi hám jumsaq tańlay kóterińki halda bolıp, murın jolınıń jabılıwı menen jasaladı. Til ushınıń jaǵdayına qaray bular apikal dawıssızlar boladı. Bul dawıssızlar awızlıq sesler qatarına jatadı. Palatogrammada tildiń aldıńǵı bóliminiń alveolǵa tiyip, taǵa tárizli qaldırǵan izi anıq kórinedi. (22-súwret). Buwınnıń sıpatına qaray bul dawıssızlar tórt túrli reńklerde jumsaladı:[d, d', d° d'°], [t, t', t°t'°]
22-súwret. Dawıssız t sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Sózdiń barlıq jaǵdaylarında bular jabısıńqı boladı. Dawıslılardıń aldında kúshli jarılıw arqalı, al dawıssızlardıń aldında jarılıwsız aytıladı. Mısalı: [tas], [dar], [ata], [ada], [atqar], [jetker], únli [d] sesi sózdiń
aqırında únsizlenedi. Mısalı' yad[yat], bád [bát]. Sonday-aq [t] sesi sózdiń pútkilley sońında fakultativ túrinde jabısıwshı (imploziv), birde jarı-
lıwshı (eksploziv) reńklerinde jumsaladı.
Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [d] únli bolǵanlıqtan shawqım menen birge dawıs qatnasadı. Ásirese, dawıstıń basımıraq qatnası dawıslılar aralıǵında kelgen reńkinde anıǵıraq seziledi. Dawıssız [t] únsiz jabısıńqı bolǵanlıqtan tek shawqımnan ibarat boladı.
Dawıssız [z], [s] - til aldı, juwısıńqı, shawqımlı, awızlıq fonemalar; [z]-únli, [s]-únsiz.
Artikulyaciyalıq jaqtan tildiń aldıńǵı bóliminiń, anıǵıraǵı onıń eki qaptalınıń, tańlaydıń aldıńǵı bólimi, ústińgi tislerdiń túbine tiyiwi, til ushınıń aldıńǵı tisler túbine tireliwi hám ortada dóńgelek nawasha tárizli sańlaq payda etiliwi arqalı jasaladı. Sonday-aq jumsaq tańlay kóterińki halda bolıp, murın jolın jawıp turadı. Sonlıqtan da bu-
lar awızlıq sesler qatarına jatadı. Til ushınıń tómengi tislerdiń túbine tirelgenlikten bular dorsal dawıssızlar delinedi. (23-súwret). Basqa dawıssız fonemalar sıyaqlı bulardıń juwan reńkin aytqanda tildiń artqı bólimi, al jińishke reńkin aytqanda tildiń ortańǵı bólimi kóterińki halda boladı; erinlik reńkin aytqanda erinler alǵa úyiriledi, eziwlik reńkin aytqanda erinler ashıq hám biytárep halında boladı. Buwınnıń sıpatına qaray tórt túrli reńkte jumsaladı: [z, z', z° z'°], [s, s', s° s'°]. Sózdiń barlıq
78
jaǵdaylarında bular juwısıńqı boladı. Platogrammadan tildiń eki qaptalı jabısıp, ortadan qalǵan sańlaqtı anıq kóremiz (23-súwret).
23-súwret. Dawıssız s sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [z] únli bolǵanlıqtan shawqım menen birge dawıs qatnasadı. Sózdiń basında hám ortasında únli, sonor dawıslılar aldında hám dawıslılardıń únli túrinde aytıladı, al únsiz dawıssızdıń aldında únsizlenedi. Mısalı: [zaman], [azada], [azdan]; [azsa], [duzshı] hám t.b. Dawıssız [s] sózlerdiń barlıq jaǵdaylarında tek shawqımnan jasaladı.
Dawıssız [j], [sh] - til aldı, juwısıńqı, awızlıq, shawqımlı, eki tosqınlıqlı, jalpaq sańlaqlı fonemalar; [j]-únli, [sh]-únsiz. Olar eki túr-
li belgisi menen, yaǵnıy eki tosqınlıqlı, jalpaq sańlaqlı ekeni menen sáykes bir tosqınlıq dóńgelek sańlaqlı [z], [s] seslerinen ayrılıp turadı.
Artikulyaciyalıq jaqtan tildiń aldıńǵı hám artqı bóliminiń joqarı kóterilip, eki jerden (yamasa uzınsha) tosqınlıq payda etiwi, til ushınıń til aldı menen birge qattı tańlayǵa qaray kóteriliwi arqalı jasaladı. Solay etip bul eki tosqınlıqlı dawıssızlardıń birinshi tosqınlıǵı til ushı menen qosa til aldınıń qattı tańlaydıń tusına qaray kóterilip, ortada sańlaq qaldırılıwı arqalı, al ekinshi tosqınlıǵı tildiń ortańǵı bólimi
tańlaydıń ortańǵı bólimine (qattı tańlay menen jumsaq tańlaydıń shegarasına) qaray kóteriliwi menen jasaladı.
Til ushınıń qattı tańlaydıń aldıńǵı bólimine kóteriliwi arqalı jasalǵanlıqtan bul seslerdi kakuminal dawıssızlar dep ataymız. Tildiń eki qaptalı qaptaldaǵı tislerge tiyip ortasınan tildi boylap uzınsha sańlaq qaldırıladı. Sańlaqtıń kórinisi [s], [z] seslerin aytqandaǵıǵa qaraǵanda jalpaq hám tosqınlıq artıraqta bolatuǵının bayqaymız. Jumsaq tańlay joqarı kóterilip, murın jolın jawıp turadı (24-súwret). Sózdiń ortasında hám aqırında bular juwısıńqı boladı. Al basında birikpeli [dj] reńki ushırasadı. Mısalı: [ajel], [taj], [djol] hám t.b. Buwınnıń sıpatına qaray[sh, sh', sh°, sh'°], [j, j', j°, j'°] reńklerinde jumsaladı.
24-súwret. Dawıssız sh sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [j] únli bolǵanlıqtan shawqım menen birge dawıs qatnasadı. Dawıslılar aralıǵında hám sonorlar menen qatara kelgende mudamı únli túrinde keledi, al basqa jaǵdaylarda únsiz
79
reńkinde jumsalıwı da múmkin. Dawıssız [sh] sózlerdiń barlıq jaǵdaylarında tek shawqım arqalı jasaladı.
Dawıssız [l] - til aldı, juwısıńqı (qaptal juwısıńqı), awızlıq, so-
nor fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan til ushı menen birge aldıńǵı bólimi ústińgi tislerdiń túbine (alveolǵa) jabısıwı hám tildiń eki tárepi túsińki bola otırıp, eki qaptaldan sańlaq payda etiliwi arqalı jasaladı. Jumsaq tańlay kóterilip, murın jolın jawıp turadı. Solay etip ókpeden shıǵıp kiyatırǵan hawa aǵımı ortadan emes, al tildiń eki qaptalınan (ayırım adamlardıń sóylewinde bir qaptalınan) shıǵadı. Tildiń ushı kóterilip, ústińgi tisler túbine tiyip turǵanlıqtan bul apikal dawıssızlar qatarına jatadı (25-súwret).
25-súwret. Dawıssız l sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Juwısıńqı [s], [z], [sh], [j] seslerin aytqanda tildiń eki tárepi qaptaldaǵı tislerge jabısıp, sańlaq dál ortada bolsa , [l] sesin aytqanda, kerisinshe, orta jabıq bolıp, tildiń eki tárepi ashılıp, sańlaq qaptaldan payda
etiledi. Sonlıqtan da [s], [z], [sh], [j] orta juwısıńqı bolsa, [l] qaptal |
|
juwısıńqı dawıssızı bolıp sanaladı. Buwınnıń sıpatına qaray ol fonema |
|
[ |
Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [l] foneması sonor dawıssız |
|
|
|
l, l', l°, l'°] reńklerinde jumsaladı. |
bolǵanlıqtan shawqımǵa qaraǵanda dawıs basımıraq qatnasadı hám hawa aǵımı ólpeń boladı. Bul ásirese eki dawıslınıń aralıǵındaǵı reńkinde anıq seziledi.
Dawıssız [n] - til aldı, jabısıńqı, murınlıq, sonor fonema. Artikulyaciyalıq jaqtan tildiń aldıńǵı bóliminiń tańlaydıń aldıńǵı
bólimine jabısıwı, til ushınıń ústińgi tislerdiń túbine tireliwi hám jumsaq tańlay túsińki halda bolıp, murın jolınıń ashılıwı arqalı jasaladı. Sonlıqtan da bul fonema murınlıq dawıssız bolıp tabıladı. Til ushınıń jaǵdayına qaray - apikal. (26-súwret). Buwınnıń sıpatına qaray [n] foneması tórt túrli reńklerde jumsaladı: [n, n', n°, n'°].
26-súwret. Dawıssız n sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [n] foneması sonor dawıssız bolǵanlıqtan shawqımǵa qaraǵanda dawıs basımıraq qatnasadı hám hawa aǵımı ólpeń boladı. Bul ásirese eki dawıslınıń arasında kelgende anıǵıraq seziledi.
Dawıssız [r] - til aldı, dirildewik, awızlıq, sonor fonema.
80
Artikulyaciyalıq jaqtan tildiń ushı qattı tańlaydıń tusında dirildi payda etiwi arqalı jasaladı. Til ushı joqarı qaray azlap iymeyedi, til ortası kóterińki jaǵdayda boladı. Sonlıqtan da til ushı menen til ortasınıń aralıǵında azlap oyıs payda etiledi. (27-súwret).
27-súwret. Dawıssız r sesiniń rentgenogramma hám palatogramması.
Til ushınıń jaǵdayına qaray kakuminal ses boladı. L.R. Zinderdiń aytıwı boyınsha bul túrdegi dirildewik sesti aytqanda «dirildiniń iske asıwı ushın sóylew aǵzalarınıń tolıq jabısıwınıń zárúrligi joq ; bul ushın olardıń jaqınlasıwınıń ózi jetkilikli».1
Qaraqalpaq tilindegi [r] sesin aytqanda platogrammada til ushı tolıq iz qaldırmaydı. Bul ses jabısıńqı dawıssızǵa qaraǵanda juwısıńqıǵa biraz jaqınıraq. Til ushınıń dirildisiniń sanı birden úsh-tórtke shekem bolıwı múmkin. Sózdiń ortasında kelgende bir-ekiden zıyat dirildi bolmaydı. Al sózdiń aqırında úsh-tórtke shekem dirildi payda etiliwi múmkin. Jumsaq tańlay kóterilip, murın jolın jawıp turadı. Buwınnıń sıpatına qaray ol
[ Dawıs hám shawqımnıń qatnası jaǵınan [r] foneması sonor dawıssız r, r', r°, r'°] túrindegi reńklerinde jumsaladı.
bolǵanlıqtan shawqımǵa qaraǵanda dawıs basımıraq qatnasadı hám hawa aǵımı ólpeń boladı. Bul ásirese eki dawıslınıń aralıǵında kúshlirek sezile-
di. Sózdiń (hám buwınnıń) aqırında dirildi sozılǵanlıqtan onıń shawqım-
lı reńki dóreydi. '°
Dawıssız c [c], ch [č]2 - til aldı, birikpeli, awızlıq, shawqımlı; [c] - bir tosqınlıqlı, [č] - eki tosqınlıqlı.
Artikulyaciyalıq jaqtan [c] sesi dáslep [t] sesin aytqanınday til ushınıń ústińgi tislerdiń túbine tireliwi, til aldınıń tańlaydıń aldıńǵı bólimine jabısıwı arqalı, keyin ásten jazdırılıwı nátiyjesinde [s] se-
sin aytqandaǵıday qálipte til ushı menen birlikte tildiń aldıńǵı bólimi eki qaptaldan tosqınlıq jasap, dál ortadan sańlaq qaldırıw arqalı jasaladı. Jabısıw hám jarılıw ajıralmas dárejede payda etilgenlikten [c] sesin
tolıq aytılǵan [t] hám [c] sesleriniń dizbegi dep qarawǵa bolmaydı. Al eki sıńarı birigip, bir pútin dawıssız fonemanı payda etedi. Solay etip [t] tárizli jabısıńqıdan baslanıp [s] tárizli bir tosqınlıqlı juwısıńqıǵa tamamlanatuǵın birikpeli dawıssız ses jasaladı (28-súwret). Dawıssız ch [č] sesin dáslep jumsaq [t1] sesin aytqandaǵıday til aldınıń qattı tańlaydıń aldıńǵı bólimine jabısıwı hám keyin ásten ajıralısıp, júdá qısqa [sh]
1Zinder L.R. Obщaya fonetika 146-b.
2Ilimiy ádebiyatlarda qabıl etilgen dástúrge muwapıq kirillicadaǵı c hám ch háripleri ańlatatuǵın seslerdi sáykes s hám c tańbaları menen berdik.