Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)

61

payda etiledi. Máselen, [yar]- [ar], [waz]- [az]. Al [á] dawıslısınıń aldında túsirilip qaldırılsa, máni ańlatpaytuǵın ápiwayı bir sesler dizbegine aylanadı. Máselen, salıstırıń: [yáki]- [áki], [wáj]- [áj]. Bulardıń sońǵıları máni ańlatpaydı.

Solay etip [y], [w] sesleriniń sózdiń aqırında hám ortasında ǵana emes, sonday-aq sózdiń basında da ayırıqsha fonemalar retinde jumsalatuǵının kóremiz.

Sózdiń eń basında tek ǵana [ye], [wo], [wó] diftongları ushırasıp qoymaydı. Sonıń menen birge olarǵa usaǵan [ya], [yá], [wa], [wá] diftongları da jumsaladı hám ol diftonglardıń hár biri sózsiz eki fonemanıń dizbegi bo-

lıp sanaladı. Olay bolsa, tap sonday fonetikalıq jaǵdayda jumsalatuǵın [ye], [wo], [wó] diftongları da eki fonemanıń dizbeginen turadı dep sanalıwı kerek. Basqasha aytqanda dawıssız [y], [w] sesleri dawıslı [a] hám [á]sesleriniń aldında sózsiz ayırıqsha fonemalar dep tanılsa, onda analogiya boyınsha olar basqa dawıslılardıń aldında kelgende (máselen, dawıslı [e], [o], [ó] fonemalarınıń aldında kelgende de) ayırıqsha fonemalar dep tanılıwı talap etiledi.

Házirgi qazaq tiliniń maǵlıwmatları tiykarında bunday juwmaq shıǵarıwǵa bolmaydı. Sebebi házirgi qazaq tilinde dawıssız [y] hám [w] fonemaları sózdiń basında jumsalıwı jaǵınan sheklengen. Al sóz basındaǵı [ye], [wo], [wó] diftongları bolsa, qaraqalpaq tiline salıstırǵanda qazaq tilinde júdá elespesiz ańlatıladı. Sonlıqtan da qazaq tilindegi sóz basındaǵı bunday seslik kórinisti «diftongoidlar» dep atawǵa boladı. Al sóz basındaǵı diftongoidlardı sóz ortasındaǵı hám sóz aqırındaǵı sáykes monoftonglardıń reńleri dew múmkin. Sonda házirgi qazaq tilindegi sóz basındaǵı atalǵan diftongoidlardıń hár qaysısın bir fonema (monofonema) dep, al qaraqalpaq tilindegi sáykes diftonglardıń hár qaysısın eki fonema (bifonema) dep atawǵa boladı.

Qaraqalpaq tilinde dawıslı [e] foneması sózdiń basında mudamı dawıssız [y] sesi menen jumsalǵanlıqtan, sózdiń basındaǵı [ye] diftongin sóz ortasında hám aqırında jumsalatuǵın [e] monoftongınıń reńki dep qaraw kerek bolar edi. Sonday-aq mudamı dawıslı [o] hám [ó] fonemaları sózdiń basında dawıssız [w] sesi menen jumsalmaǵanlıqtan, sózdiń basındaǵı [wo] hám [wó] diftongların sóz ortasında hám aqırında jumsalmaytuǵın sáykes [o] hám [ó] monoftonglarınıń reńkleri dep qaraw kerek bolar edi. Jaqın waqıtqa shekem qaraqalpaq tilinde tap solay bolıp ta keldi. Házir de bunday pikir pútkilley joǵalǵan joq. Teoriyalıq jaqtan bunday nadurıs juwmaq shıǵarıwǵa qaraqalpaq tiliniń házirgi jazıwı da járdem berdi. Óytkeni sózdiń basındaǵı diftong ta, sózdiń ortasındaǵı hám aqırındaǵı sáykes monoftong ta birdey tańba menen belgilenip kiyatır. Solay etip sózdiń basındaǵı [ye] diftongi de hám sózdiń ortası menen aqırındaǵı

[e] monoftongi de e háribi menen, sózdiń basındaǵı [wo] diftongi de hám sózdiń ortasındaǵı [o] monoftongi de o háribi menen, sózdiń basındaǵı [wó]

63

§ 27. Dawıssızlardıń fonemalıq sisteması

Túrkiy tillerinde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de, dawıssız fonemalar jasalıw ornı, jasalıw usılı, dawıstıń qatnası hám awız yamasa murın boslıǵınıń jańǵırıq (rezonator) xızmetin atqarıwı jaǵınan óz ara qarama-qarsı qoyıladı. Dawıssızlardıń jasalıw ornı jaǵınan kóp basqıshlı túrde erinlik, tillik, kishkene tillik hám kómekey bolıwı, jasalıw usılı jaǵınan jabısıńqı hám juwısıńqı bolıwı, dawıstıń qatnası jaǵınan shawqımlı hám sonor bolıwı, awız hám murın boslıǵınıń qatnası jaǵınan awızlıq jáne murınlıq bolıwı, mine bulardıń hámmesi dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshı belgileri xızmetin atqaradı. Dawıssızlardıń bul fonologiyalıq belgileri olardıń tiykarǵı belgilerin quraydı. Fonemalar tiykarǵı belgileriniń jıynaǵınan ǵana turmay, sonıń menen birge tiykarǵı emes belgileriniń de jıynaǵınan quralatuǵınlıǵın

esten shıǵarıwǵa bolmaydı. Máselen, [tas], [t'i's], [t'°os°], [t'°ós'°] degen sózlerdiń basındaǵı dawıssız [t] fonemasınıń tiykarǵı fonologiyalıq belgileri bolǵan til aldı, jabısıńqı, únsiz, awızlıq ekenligin kórsetiw

menen onıń tolıq sıpatlaması berilip bolınbaydı. Óytkeni [t] foneması fonetikalıq jaǵdayǵa (buwınnıń sıpatına) baylanıslı mudamı, ya juwan eziwlik, ya jińishke eziwlik, ya juwan erinlik, ya jińishke erinlik túrinde ǵana ushırasadı. Sonlıqtan da [t] fonemasınıń [tas] sózindegi reńkin tanıw ushın fonologiyalıq belgileri bolǵan til aldı, jabısıńqı, únsiz, awızlıq ekeni ele jetkiliksiz, sonıń menen birge onıń fonetikalıq belgisi bolǵan

juwan hám eziwlik ekeni de áhmiyetli; [t'is'] sózindegi reńkin tanıw ushın [t'] fonemasınıń fonologiyalıq belgileri menen teńdey dárejede onıń fonetikalıq belgisi bolǵan jińishke hám eziwlik ekeni de áhmiyetli; [tºosº] sózindegi reńkin tanıw ushın [t'] fonemasınıń fonologiyalıq belgileri menen birge onıń fonetikalıq belgisi bolǵan juwan hám erinlik ekeni de áhmiyetli [t'°o's'°] sózindegi reńkin tanıw ushın [t'°] fonemasınıń fonologiyalıq belgileri menen birge onıń fonetikalıq belgisi bolǵan jińishke hám erinlik ekeni de áhmiyetli. Solay etip, fonemanı tiykarǵı (fonologiyalıq) belgilerdiń jıynaǵınan turadı dep onı tiykarǵı emes (fonetikalıq) belgilerinen pútkilley bólip taslawǵa bolmaydı eken. Kersinshe tiykarǵı hám tiykarǵı emes belgileri birlikte, pútkilley ótlesip ketken halda birlese otırıp, sol fonemanıń belgili bir reńkiniń tilde ómir súriwin támiyin etedi.

Dawıssızlar jasalıw ornı jaǵınan erinlik, tillik, kishkene tillik hám kómekey fonemaları bolıp, olar usı belgileri boyınsha ayrılıp turadı

hám óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: [par]-[tar], [bar]-[dar], [may]- [pay], [aw]-[ay] sıyaqlı sózlerde erinlik dawıssızlar tillik dawıssızlar menen qarama-qarsı qoyılıp, sózlerdiń mánisin ózgertip tur; [par]-[qar], [abın]-[ag'ın], [nem]-[nen'] sózlerinde erinlik dawıssızlar menen kishkene tillik hám kómekey dawıssızları orın almasıwı arqalı sózlerdiń mánisin ózgertip tur; [qar]-[tar], [aǵa]-[aza] sózlerinde kishkene tillik hám kómekey

64

dawıssızları menen til aldı dawıssızları orın almasıp, kvaziomonimleri payda etip tur.

Tillik dawıssızları til aldı, til ortası, til arta dawıssız fonemaları bolıp, olar usı belgileri boyınsha ayrılıp turadı hám fonema retinde óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Sonday-aq tillik dawıssızlar erinlik, kishkene tillik, kómekey dawıssızlarınan da ayrılıp turadı hám fonema retinde olarǵa qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: [tes]-[kes], [gáp]-[gáp] jubaylas sózlerindegi til aldı dawıssız fonemaları menen til artıkishkene tillik [k/q] hám [g/g'] fonemalarınıń sáykes til artı reńkleri bolǵan [k], [g] sesleri jasalıw orınları boyınsha [t]-[k], [d]-[g] túrinde qarama-qarsı qoyılıp, jubaylaslıqtı (oppoziciyanı) payda etedi. Al basqa máni ayırıwshı belgileri boyınsha olardıń ayırmashılıǵı bolmaydı. Sonday-aq, [lar]-[yar] sózlerin salıstırsaq, [l]-til aldı, [y]- til ortası dawıssızları bolıp, [l] dawıssız sestiń qaptal juwısıńqı, al [y] dawıssızınıń orta juwısıńqı ekenin esapqa almaǵanımızda jasalıw ornınan basqa belgileri boyınsha olar birdey boladı.

Dawıssızlardı aytqandaǵı shawqımnıń jasalıw usılına qaray, yaǵnıy payda etiletuǵın tosqınlıqtıń sıpatına qaray jabısıńqı, juwısıńqı, dirildewik bolıp dawıssızlar óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı, [taw]-

[tam], [jan]-[jaz], [ferma]-[perde], [vaza]-[baja] sıyaqlı sózlerde [w]-[m], [n]- [l]-[r], [f]-[r], [v]-[b], [t]-[s]-[sh], [d]-[z]-[j], [q]-[x], [ń]-[ǵ] jubaylas dawıssızları birdey yamasa usas fonetikalıq jaǵdayda kelip, olar óz ara qarama-qarsı qoyılǵan. Bul dawıssız fonemalar jasalıw usılı jaǵınan jabısıńqı (p, b, t, d, q, m, n, ń; sońǵı úshewi murınlıq bolıwı jaǵınan da), juwısıńqı (w, f, v, l, s, z, sh, j, x, ǵ) dirildewik (r) bolıp bir-birinen ayrıladı hám óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Al basqa máni ayırıwshı belgileri boyınsha bul dawıssızlardıń hámmesi birdey. Dawıssız [s], [z], [sh], [j] fonemalarınıń bári de juwısıńqı bolǵanı menen olardıń dáslepki

ekewi (s, z) bir tosqınlıqlı, qalǵan ekewi (sh, j) - eki tosqınlıqlı fonemalar. Usı belgileri boyınsha olar qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: [as]-[ash], [zat]-[jat] jubaylas sózleri [s] hám [sh], [z] hám [j] dawıssızlarıarqalı ayrıladı hám ol sesler óz gezeginde bir-birinen bir tosqınlıqlı hám eki tosqınlıqlı bolıwı arqalı ayrıladı. Al qalǵan

dawıssızlar jasalıw usılı boyınsha ózleriniń jubaylas fonemalarına iye emes: til artı-kishkene tillik [k/q],[g/ǵ] fonemalar til artı jabısıńǵı reńkleri bolǵan [k], [g] sesleri ózleriniń juwısıńqı jubayına, til ortası juwısıńqı [y] foneması óziniń jabısıńqı jabısıńqı jubayına qaramaqarsı qoyıla almaydı. Sebebi qaraqalpaq tilinde til artı juwısıńqı dawıssızları fonema sıpatında jumsalmaydı. Bul dawıssız [k], [g] reńkleri jabısıńqı, [u] hám [g'] dawıssızlarınıń juwısıńqı ekenligi hesh qanday

áhmiyetke iye emes degendi ańlatpaydı. Qaraqalpaq tilinde [ko'k], [sho'k], [to'k], [gu'z], [gu'l] sıyaqlı sózlerdegi jabısıńqı [g], [k] dawıssız seslerin juwısıńqı etip aytsaq, ádebiy til normasına sáykes bolmaydı hám ol sózlerdi túsiniw qıyınlasadı. Ayırım fonetikalıq jaǵdaylarda, atap

baylanıslı bolǵanlıqtan olar jabısıńqı [k], [g] dawıssızlarınıń reńkleri

dep esaplanadı. Qaraqalpaq tiliniń artikulaciyalıq bazasında [jay], [say], [ay], [hal], [ha'm] sıyaqlı sózlerdegi juwısıńqı [u] hám [h] dawıssızların jabısıńqı etip aytıw pútkilley qıyın. Eger shınıǵıwlar nátiyjesinde

ayta qoyǵanımızda da joqarıdaǵı sózler máni ańlatpaytuǵın ápiwayı sesler dizbegine aylanıp ketedi. Dawıssız [u] sesin jabısıńqı etip aytqanda azerbayjan tilindegi jumsaq [g] sıyaqlı ses kelip shıǵadı, al kómekey juwısıńqı [h] dawıssızın jabısıńqı etip aytıw pútkilley qıyın. Bul jaǵdaylar [k], [g] reńklerin jabısıńqı, al [y], [h] sesleriniń juwısıńqılıq belgileriniń de ol seslerdi tanıwda úlken áhmiyetke iye ekenligin kórsetedi.

Qaraqalpaq tilinde [f], [p], [v], [x], [h] dawıssızlarınıń juwısıńqı hám jabısıńqı bolıp, fonema sıpatında óz-ara qarama-qarsı qoyılıwı turaqlı

emes. Sóylew tilinde [vagon], [vokzal], [fonar], [ferma] sıyaqlı sózler [bagon], [bag'zal], [panar], [perme] bolıp ta aytıla beredi. Sonday-aq [qada]- [xada], [qaza]-[xaza], [qayg'ı]-[xayg'ı], [qanazat]-[xanazat] bolıp ta aytılıwı múmkin. Biraq onıń menen sózlerdiń mánileri ózgerip ketpeydi. Bul [p], [b], [q] jabısıńqıları menen [f], [v], [x] juwısıńqıları ortasında fonemalıq ayırmashılıqtıń ele hálsiz ekenin ańlatadı. Solay da [vaza]-[baza]-[bazar], [ferma]-[perde], [vagon]-[bagın], [xan]-[qan], [xaloq']-[qabar] (qabarıw) sıyaqlı sózlerde [xat]-[qat] (qabat), [xabar]-[qabar] (qabarıw) sıyaqlı sózlerde [v]-[b],

quramındaǵı únli yamasa únsizligi máni ayırıwshılıq xızmet atqarmaydı.

66

Mısalı: [gelle]-[kelle], [geme]-[keme], [gerbish]-[kerbish], [bal]-[pal], [gegirdek]-[kegirdek], [bayraq]-[paypaq] sıyaqlı sózler qabatlasa bir mánide jumsala beredi. Bul sıyaqlı qubılıstıń bolıwı, yaǵnıy únli-únsizliktiń fonemalıq xızmet atqarmawı barlıq dawıssızlarǵa tarqalmaydı. Kerisinshe, qaraqalpaq tiliniń dawıssız fonemalar únli hám únsizlik belgileri boyınsha, joqarıdaǵı sıyaqlı sózlerdi esapqa almaǵanda, sózdiń hár qıylı orınlarında (basında, ortasında, aqırında) anıq ayırılıpturadı hám óz

ara qarama-qarsı qoyıladı: [pay]-[bay], [tar]-[bar], [sat]-[zat], [shap]-[jap], [ko'sh]-[go'sh], [xalıq]-[g'arq] sıyaqlı sózlerdiń basında; [qapı]-[qabı], [atım]- [adım], [geshir]-[gejir], [asa]-[aza], [búrkó]-[búrgó], [saxal]-[saǵal] sıyaqlı sózlerdiń ortasında tek únli hám únsiz belgileri arqalı óz-ara qarama-qarsı qoyılǵan jubaylas dawıssızlar onnan basqa belgileri jaǵınan ayrılmaydı. Kópshilik únli dawıssızlar, (ásirese jabısıńqılar) sózdiń aqırında jumsalıwı jaǵınan sheklengen. Máselen: [b], [v], [d], [g/ǵ] únlileri sóz aqırında jazıwda siyrek jaǵdayda (kóbinshe sırttan kirgen sózlerde) ushırasqanı menen awızeki sóylewde olar sáykes [p], [f], [k/q] únsiz dawıssız seslerine aylanıp aytıladı. Mısalı: jazılıwı-aytılıwı: klub-klup, Arıslanov-Arıslanop, Volgograd-Volgograt, abad-abat, pedagog-pedagok, baǵbaq.

Dawıssızlardıń ishinde [m], [n], [ń] fonemaların aytqanda murın quwıslıǵı rezonator xızmetin atqarıp, olarǵa tiyisli bolǵan seslik ózgeshelikti murın boslıǵı payda etedi. Murınlıq, erinlik, jabısıńqı [m] foneması awızlıq, erinlik, jabısıńqı [b], [p] fonemalarına; murınlıq,

til aldı, jabısıńqı [n] foneması awızlıq, til aldı, jabısıńqı [d], [t]

qoyıladı. Sonday-aq [m]-[b]-[p], [n]-[d]-[t], [ń]-[q] jubaylas dawıssızlar murınlıq hám awızlıq bolıp jańǵırıq xızmetin atqarıwshı boslıqlardıń qatnasına qaray ayrılıw menen birlikte olar dawıs hám shawqımnıń qatnasına qaray da ayırmashılıqqa iye boladı: [m], [n], [ń]- sonorlar; [b], [d]- únliler; [p], [t], [k]-únsizler.

Solay etip házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde hámmesi bolıp 23 dawıssız ses, sonnan túpkilikli sózlerde 18 dawıssız ses jasalıw ornı jaǵınan erinlik, til aldı, til ortası, til artı, kishkene tillik, kómekey dawıssız-

ları bolıp, jasalıw usılına qaray jabısıńqı, juwısıńqı, birikpeli, di-

rildewik bolıp, dawıstıń hám shawqımnıń qatnasına qaray únli, únsiz, sonor dawıssızları bolıp, awız hám murın boslıǵınıń jańǵırıq xızmetin atqarıwına qaray awızlıq hám murınlıq dawıssızları bolıp bir-birinen ayrılıp turadı hám ayrıqsha fonema sıpatında óz-ara qarama-qarsı qoyıladı.

Joqarıda biz dawıssız fonemalardıń máni ayırıwshı belgilerin jasalıw ornı, jasalıw usılı, dawıs hám shawqımnıń qatnası, awız hám murın boslıǵınıń jańǵırıq xızmetin atqarıwı jaǵınan qalay óz-ara qaramaqarsı qoyılatuǵınlıǵın kórip shıqtıq. Endi sol fonologiyalıq belgiler

67

tiykarında dawıssız fonemalardıń oppoziciyası (jubaylaslıǵı) qalay dúziletuǵınlıǵına qısqasha toqtap ótemiz.

Házirgi qaraqalpaq tiliniń dawıssız fonemaları bir mánili hám kóp mánili, ulıwmalıq qatnastaǵı hám jekelik qatnastaǵı jubaylaslar bolıp keledi.

Bir mánili jubaylaslar mınalar: únli-únsiz: [d]-[t], [b]-[p], [v]-[f], [z]- [s], [j]-[sh], [ǵ/g]-[q/k]; til aldı hám til artı: [t]-[k], [d]-[g], [n]-[ń], [s]-[x], [z]- [ǵ]; jabısıńqı hám juwısıńqı: [t]-[s], [d]-[z], [b]-[w]; qos erinlik hám erinlik tislik: [p]-[f], [d]-[v] bir tosqınlıqlı hám eki tosqınlıqlı: [s]-

[sh], [z]-[j] hám t.b. Bul jubaylas fonemalar bir-birinen qanday da bir máni ayırıwshı belginiń birewinde bolıwı, al ekinshisinde ol belginiń bolmawı menen sıpatlanadı. Al qalǵan belgileri boyınsha ol jubaylaslardaǵı eki fonema ulıwmalıq belgilerine iye boladı.

Kóp mánili jubaylaslar mınalar: hesh ulıwmalıq belgisine iye emes: [p]-[l]; únsiz erinlik hám únli, til aldı: [p]-[d]; únli, erinlik hám únsiz, til aldı: [b]-[t] hám t.b. Bul jubaylas fonemalar, bir de hesh ulıwmalıq belgileriniń bolmawı boyınsha, bir de bir emes, al bir neshe belgileri boyınsha ayrılıp turadı.

Ulıwmalıq qatnastaǵı jubaylaslar mınalar: [s]-[z], [t]-[d], [p]-[b], [f]- [v], [sh]-[j], [x/q]-[q/ǵ]. Bular tek dawıstıń qatnası boyınsha bir-birinen

ayrıladı; [p]-[t], [b]-[d], [m]-[n], [f]-[s], [v]-[z], [p]-[k], [b]-[g], [f]-[k], [v]-[g], [f]-[h], [n]-[ń], [m]-[ń], [w]-[y], [t]-[k] -bular tek jasalıw ornı boyınsha birbirinen ayrıladı; [m]-[b], [n]-[d]- bular tek murın hám awız boslıǵınıń jańǵırıq xızmetin atqarıwı boyınsha ayrıladı; [t]-[s], [d]-[z], [s]-[sh], [z]-

[j], [w]-[d] - bular tek jasalıw usılı boyınsha ayrıladı hám t.b. Ulıwmalıq qatnastaǵı jubaylastıń máni ayırıwshı belgisi tek ǵana bir jubaylasqa tán bolıp qalmastan, ondaǵı máni basqa belgiler, sonıń menen birge qaraqalpaq tilindegi basqa jubaylaslarǵa da tán boladı. Solay etip onday jubaylaslardıń sanı bir neshshe bolıp, bul qaraqalpaq tiliniń fonologiyalıq sistemasına tán qubılıs bolıp tabıladı.

Jekelik qatnastaǵı jubaylaslarǵa qaraqalpaq tilinde jumsalatuǵın [s]- [x], [s]-[s'] jubaylas fonemaları jatadı. Bulardı salıstırıw ushın tiykar bolǵan belgisi sol jubaylastıń sıńarların quraytuǵın eki fonemaǵa ǵana tán bolıp, onday ulıwmalıq belgi basqa jubaylaslarda ushıraspaydı.

Bul jubaylaslar ortasında kóp mánili jubaylas hám jekelik qatnastaǵı jubaylaslar toparı payda etpeydi hám qaraqalpaq tiliniń fonemalıq sistemasında ayrıqsha orındı tutadı. Al bir mánili jubaylaslar hám ulıwmalıq qatnastaǵı jubaylaslar toparı payda etedi hám óz-ara tıǵız baylanıslı jubaylaslar bolıp, olar tilde tutas seslik sistemanı quraydı.

Bir mánili jubaylaslar hám ulıwmalıq qatnastaǵı jubaylaslar ortaq máni ayırıwshı belgilerine iye bolıp, qaytalanıwshı qatardı payda etedi. Máselen, qaytalanıwshı qatardı dawıssız fonemalardıń únli-únsizligi, jabısıńqı-juwısıńqılıǵı, erinlik-til aldı, erinliktil ortası, til

aldı-til artı ekenlikleri hám t.b. jubaylaslar payda etedi.

69

ler menen orın almaspaydı; jabısıńqılar juwısıńqılar menen orın almaspaydı. Al dara únsiz dawıssızlar intervokal jaǵdayda únliler menen, jabısıńqı dawıssızlar juwısıńqılar menen orın almasadı. Basqa ilimpazlar túrkiy tillerdegi sózlerdiń túbirinde qabatlasqan dawıssızlardıń

bolıwın bir neshe buwındı bekkemlewge hám túbirdegi vokalizmdi saqlaw tendenciyasına baylanıslı dep boljaydı.2

Joqarıda kórsetilgen pikirlerden basqa mına nárseni de esapqa alıw kerek. Túrkiy tillerdegi sózlerdiń dáslepki dáwirinde bir buwınlı túbir-

ler bolǵan.3 Demek, quramında dawıssız sesler qabatlasıp kelgen házirgi qaraqalpaq tilindegi kóp buwınlı túbir sózler túbir tillerdiń, sonıń ishinde qaraqalpaq tiliniń de, rawajlanıwınıń belgili bir dárejede túbir

hám affiksten, (yamasa bir neshe) túbirden ibarat bolǵan. Keyingi waqıtlarda bunday eki morfemalı yamasa kóp morfemalı sózler túbir sózlerdey bolıp qollanılıp ketken. Házirgi qaraqalpaq ádebiy tilindegi kelbetlik mánisindegi [qattı], [ashshı], [jıllı], [ıssı] sıyaqlı sózleri morfemalarǵa ajıral-

maydı. Biraq tariyxıy jaqtan olardıń tiykarı [qat], [ash], [jıl], [ıs] bolǵan dep boljaw múmkin.

Bunday boljawdı tastıyıqlaw ushın [qatay], [ashıt], [jılıt] mısalların keltiriwge boladı. Sebebi feyillerde tek eń dáslepki tiykarlar ǵana ózgerissiz qaladı.

Túrkiy tillerdegi dawıssız seslerdiń qabatlasıwı máselesinde taǵı da bir ózgeshelikti bayqawǵa boladı. Eger túrkiy tillerdiń beriwinde sesler qabatlasqan (geminata) halında ushırasatuǵın bolsa, basqa bir túrkiy tilde bunday dawıssızlar dara túrinde qollanıladı.

Joqarıda kórsetip ótkenimizdey, sózdiń aqırında dawıssızlardıń qabatlasıwı júdá sheklengen muǵdarda ushırasadı. Bul fonetikalıq jaǵdayda sonorlar únsiz dawıssızlar menen qabatlasıp keledi. mısalı: [qant], [jent], [qunt], [ıńq], [sańq]. Keltirilgen sózlerde qatar kelgen dawıssızlardıń arasına epentezalıq dawıslı qosılıp aytılmaydı. Al [du'ru's], [qulup], [mu'lu'k], [teris], [bulut], [quruq], [gurúsh], [tarıs], [gúrúp], [shalıt], [bu'lu'k], [gu'ru'k] túrindegi sózlerde qabatlasqan sonorlar hám únsiz dawıssızlardıń ortasına epentezalıq dawıslı qosılıp ayıtladı. Epentezalıq dawıslı ási-

rese [qulup], [mu'lu'k], [gu'ru'p] túrindegi geteroorganlıq dizbeklerde júdá anıq aytıladı.

Qaraqalpaq tiliniń imlasında qabatlasqan dawıssızlardı jazıwda bir qıylılıq joq' bir sózlerde dawıslı hárip qosılıp jazıladı (mısalı,

gúrish, ǵulıp, múlik, bórik), al basqalarında dawıssız hárip qosılmay-aq jazıladı (mısalı, gilt, bult, tars, bórt). Awızeki sóylewde orıs tilinen ózlestirilgen sózlerdiń aqırında qatar kelgen dawıssızlardıń arasına dawıslı ses qosılıp aytıladı. Mısalı: [metir], [liytir], [shıyfır].

Túpkilikli túrkiy sózlerdiń basında dawıssız seslerdiń qabatlasıp keliwi hesh ushıraspaydı. Al orıs tilinen ózlestirilgen hám qabatlasqan

2Abdullaev F. Fonetika Xorezmskix govorov. 1967, 132-b.

3Baskakov N.A. Karakalpakskiy yazık

II, 105-b.