Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)
.pdf31
(ashıq-qısıqlıq belgisi) olardıń segmentlik birlik bolatuǵınlıǵın tastıyıqlap turadı.
1. Tildiń tik jaǵdayı boyınsha: [a]-[ı], [o]-[u], [o']-[u'], [a']-[i]-[e], Mısalı: [tas]-[tıs], [t°os°]-[ t°us°], [t'°o's'°]-[t'°u's'°], [k'ar']-[k'ir']-[ k'e'r'].
2. Tildiń jazıq jaǵdayı boyınsha:[a]-[aá], [o]-[oá], [u]-[uá], [ı]-[i]-[e]. Mısalı: [san]-[ s'a'n'], [t°os°]-[ t'°o's'°], [t°us°]-[t'°u's'°], [tıs]-[t'is'],[t'es'].
3. Erinniń qatnası boyınsha: [a]-[o], [a']-[o'], [ı]-[u], [i],[e]- [u']. Mısalı:
[ Birinshi topardaǵı jubaylas sózlerdiń jazılıwınan kórinip tas]-[ t°os°], [san']-[ s'°a'n'°], [tıs]-[t'°us°],[tıs]-[t'°us°]-[t'is']-[táeás]-[t'°u's'°].
turǵanınday-aq buwınnıń quramındaǵı dawıssızlar ózgerisiiz halda tildiń tik jaǵdayı boyınsha ashıq-qısıq bolıp tek dawıslılıadıń orın almasıwı
arqalı ( a-ı, o-u, o'-u', a'-i hám e) sozlerdiń mánisi ózgerip |
tur. Al ekinshi |
|||||||
hám úshinshi |
topardaǵı jubaylas sózlerdiń |
|
jazılıwınan |
kórinip |
||||
turǵanınday-aq |
olarda tek dawıslı fonemalar orın almasıp ǵana qoymastan, |
|||||||
sonıń menen |
birge |
aldındaǵı hám sońındaǵı |
dawıssızları |
da juwan- |
||||
jińishke, eziwlik-erinlik túrinde orın almasqan. |
Solay etip |
olardaǵı |
||||||
jalǵız dawıslı |
fonema emes, tutas buwın (sóz) |
orın almasadı hám tek |
||||||
dawıslılar ǵana emes, al buwın (sóz) pútini menen juwan-jińishke, eziwlik- |
||||||||
einlik bolıp óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. |
|
|
|
|
||||
Dawıslı fonemalarǵa |
tán máni ayırıwshı |
belgiler bolǵan juwan- |
||||||
jińishke, eziwlik-erinlik, ashıq-qısıq sıyaqlı |
belgileri |
barlıq |
||||||
lingvistikalıq birliklerde (sóz, morfema, fonemalarda) júzege shıǵıp, |
||||||||
qarama-qarsı qoyıla bermeydi. Olardıń hár qaysısınıń |
qarama-qarsı |
|||||||
qoyılatuǵın bektilgen (sheklengen) birlikleri boladı: juwuan-jińishke bo- |
||||||||
lıp tutas sózler bolıp, eziwlik-erinlik bolıp túbir |
morfemalar, ashıq- |
|||||||
qısıq bolıp tek dawıslı fonemalar |
qarama-qarsı qoyıladı. |
|
|
|||||
Quramında buwınnıń |
qansha bolıwına qaramastan |
tutas sóz juwan- |
||||||
jińishke bolıp qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: [qıydı]-[kiydi], [túrdú]- |
||||||||
[turdu], [boldu]-[bóldú],[san]-[sań], [taraqlar]-[terekler],[tor]-[tór] hám t.b. |
||||||||
Eziwlik-erinlik |
bolıp |
tek |
túbir |
morfemalar |
qarama-qarsı |
qoyıladı. |
||
Mısalı: [tıs]°-[tus]', [tis]°-[tús], [tas]°-[tos]',[tes]'°-[tós]', [kán]-[kón] hám t.b. Ashıq-qısıq bolıp tek dawıslı fonemanıń ózleri qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: [tas]-[tis]', [tos]- '[tus]',[tós]'-[tús], [kár]-[kir]- [ker].
Transkripciyada kórinip turǵanınday-aq jińishke buwınlı tutas sózge tek bir jińishkelikti ańlatıwshı belgini ( ' ) qoyıw arqalı tutas sózdiń jińishke ekenligin, solay etip juwan buwınlı sózge qarama-qarsı qoyılatuǵınlıǵın bildiriwge boladı; erinlik buwınlı túbir morfemaǵa erinlikti ańlatıwshı tek bir belgini ( ° ) qoyıw arqalı tutas túbir morfemanıń erinlik ekenligin, solay etip eziwlik buwınlı morfemaǵa qaramaqarsı qoyılatuǵınlıǵın bildiriwge boladı. Al ashıq-qısıq bolıp tek dawıslılardıń aldındaǵı hám sońındaǵı dawıssızlar birdey bolǵanlıqtan qoyılatuǵın qosımsha belgiler de birdey bolıp tur.
32
Túrkiy tillerde singarmonizmge muwapıq ónimli qosımtalardıń kópshiligi eki hám onnan da kóp variantlarda jumsaladı. Máselen, qaraqalpaq tilinde atlıqtıń kóplik jalǵawı [lar], [ler], [lo'r] túrinde [balalar], [kisiler], [gúllór] sıyaqlı sózlerde úsh túrli variantta jumsaladı. Usı dáwirge shekem qaraqalpaq til biliminde atlıqtıń kóplik jalǵawı dawıslılar singarmonizmine muwapıq juwan (lar), jińishke (ler) túrinde jumsaladı degen pikir menen sheklenip, onıń ekinshi buwında jumsalatuǵın jińishke erinlik kórinisine itibar berilmedi. Qaraqalpaq tilinde atlıqtıń kóplik jalǵawı dawıslılar singarmonizmine muwapıq úsh variantta ushırasıw menen birge dawıssızlar singarmonizmine baylanıslı da variantlarına iye boladı.
Feyildiń ótken máhálin ańlatıwshı kómekshi morfema dawıslılar singarmonizmine muwapıq tórt variantta jumsaladı: [dı], [di], [du], [du']. Mısalı: [aldı], [keldi], [kúldú], [búrdú]. Kórinip turǵanınday-aq bir morfemanıń ózi tórt túrli variantına iye bolıp, juwan eziwlik buwınnan keyin juwan eziwlik sıńarı [dı], jińishke eziwlik buwınnan keyin jińishke eziwlik buwınnan keyin juwan jińishke eziwlik sıńarı [di], [du], jińishke erinlik buwınnan keyin jińishke erinlik sıńarı [dú] jalǵanıp tur.
Joqarıda aytqanımızday kómekshi morfemalar tek dawıslılar singarmonizmine baylanıslı ózleriniń variantlarına iye bolıp qoymastan, sonıń menen birge dawıssızlar singarmonizmine baylanıslı olardıń variantları taǵı da kóbeyedi. Máselen, feyildiń ótken máháli dawıslılar singarmonizmine baylanıslı [dı], [di], [du], [di] túrinde tórt túrli variantına iye bolsa, al dawıssızlar singarmonizmine baylanıslı olarǵa [tı], [ti], [tu], [tú] variantları qosıladı. Basqasha aytqanda, dawıslılar singarmonizmine baylanıslı bir qosımtanıń ózi dı/tı, di/ti, du/tu, dú/tú túrindegi tórt jup variantına iye boladı: dı/tı juwan eziwlik, di/ti jińishke eziwlik, du/tu - juwan erinlik, dú/tú - jińishke erinlik. Al dawıssızlar singarmonizmine baylanıslı dı/ti/du/dú/tı/ti/tu/tú túrindegi únli
hám únsiz dawıssızlardan baslanatuǵın eki variantına iye boladı. Taǵı da bir mısal: eger dawıslılar singarmonizmine baylanıslı iyelik sepligi quramında [ı], [i], [u], [ú] dawıslıları jumsalatuǵın tórt túrli variantına iye bolatuǵın bolsa, al dawıssızlar singarmonizmine baylanıslı ol
qosımtanıń variantları taǵı da úsh esege kóbeyedi. Dawıslılar singarmonizmine baylanıslı payda bolatuǵın quramında [ı], [i], [u], [u'] dawıslıları bar tórt varianttıń hár biri dawıssızlar singarmonizmine baylanıslı únsiz [t], únli [d], sonor [n] dawıssızlarınan baslanatuǵın taǵı
da úsh variantta jumsaladı. Solay etip bir iyelik sepliginiń jalǵawı dawıslılar hám dawıssızlar singarmonizmine baylanıslı on eki variantta jumsaladı: [tıń], [tiń], [tuń], [tuń], [túń], [dıń], [diń], [duń], [dúń],[nıń], [niń], [nuń], [núń].
Singarmonizmge muwapıq bunday kóp variantlı qosımtalardıń quramındaǵı dawıslılar da, dawıssızlar da orın almasqan menen túbirdegi sıyaqlı sózlerdiń mánisin ózgertpeydi.
33
Joqarıda keltirilgen iyelik sepliginiń jalǵawındaǵı [ı], [i], [u], [ú] hám dawıssız [t], [d], [n] atlıqtıń kóplik jalǵawındaǵı dawıslı [a], [e], [o'] hám dawıssız [l], [d], [t] sesleri sol qosımtalardıń variantın dóretiwge qatnasadı. Máselen, [lar], [ler], [lór] kóplik jalǵawınıń sanı úshew bolǵanı menen olar tek bir grammatikalıq mánisti - kóplik mánisin ańlatadı;
sonday-aq [dıń], [diń], [tıń], [tiń], [nıń], [niń], [nuń], [duń], [tuń], [núń], [dúń], [túń] iyelik sepligi jalǵawınıń sanı on eki bolǵanı menen bul da tek
bir grammatikalıq mánisti - iyelik sepligi mánisin bildiredi. Solay etip olardıń quramındaǵı seslerdiń almasıwı menen máni ózgerip ketpeydi. Mine, bul singarmoniyalıq tillerdiń baslı ózgesheligi bolıp tabıladı. Túbirde hám qosımtada, bir buwınlı sózlerde hám kóp buwınlı sózlerdiń sońǵı buwınlarında seslerdiń fonemalıq qásiyetleri menen xızmeti birdey emes. Kómekshi morfemanıń variantın dóretiwge qatnasıwshı fonema óziniń aldındaǵı hám sońındaǵı basqa qońsılas fonemalar menen ajıralmas birlikte hám baylanısta túbir morfemanıń seslik dúzilisine sáykeslese otırıp orın almasadı. Máselen, kóplik jalǵawınıń variantların dóretiwge qatnasatuǵın fonemalar dawıslı [a], [e], [ó] desek, olar aldındaǵı hám sońındaǵı [l] hám [r] dawıssızları jińishke [e] dawıslısı menen kelgende tek jińishke [e] dawıslısı menen kelgende tek jińishke [l] hám [r'] dawıssızları, jińishke erinlik [ó] dawıslısı menen kelgende tek jińishke, erinlik [lº], [rº] dawıssızları ǵana keledi. Solay etip kómekshi morfemada dawıslı ses óziniń fonemalıq xızmeti bolǵan máni ayrıwshılıq qásiyetin joǵaltqanday kórinedi. Shınında ol jerde hár túrli dawıslılar bolǵan [a],
[e], [ó] fonemalarınıń almasıwı dep túsiniliwi kerek. Al [basla]-[baslı], [isle]-[isli] jubaylas sózlerindegi kómekshi morfemalar bir-birinen tek dawıslılar arqalı ayrılıp tur. Ol sózlerdiń kómekshi morfemalarındaǵı
[a], [e] hám t.b. dawıslılarınıń ayrıqsha fonema ekenine gúman joq. Solay etip kómekshi morfemada dawıslı [a], [e] hám basqa da dawıslılar ózleriniń fonemalıq xızmeti bolǵan máni ayırıwshılıq qásiyetin tolıq saqlap tur.
Sonlıqtan da kómekshi morfemanıń kóp variantlı bolıwın singarmoniyalıq tillerdiń ózinshelik ózgesheligi dey otırıp, olardıń qurılısındaǵı
seslik ózgerislerdi, atap aytqanda, kómekshi morfemanıń basındaǵı dawıssızdıń, sonday-aq ondaǵı dawıslılardıń almasıwı qaraqalpaq tiliniń qáliplesken dástúrli sesler almasıwı1 dep qarawımız kerek. Solay etip dawıslı seslerdiń ekinshi hám onnan keyingi buwınlardaǵı, dawıssızlardıń kómekshi morfemanıń basındaǵı kóp variantlılıǵı qaraqalpaq tiliniń dástúrli seslik almasıwınıń kórinisi bolıp tabıladı.
Qaraqalpaq tilindegi kómekshi morfemalardıń quramındaǵı dawıslı fonemalar da, dawıssız fonemalar da óz ara orın almasıwına dawıslılar singarmonizmine muwapıq atlıqtıń kóplik jalǵawlarınıń úsh variantta keliwi, yaǵnıy olardaǵı [a], [e], [ó] dawıslıların aldındaǵı hám keyindegi [l], [r] dawıssız sesleriniń túrin ózgerte otırıp jumsalıwı mısal bola
1 Seslerdiń almasıwı kóplegen tillerde ushırasadı hám onı lingvistikada alternaciya yamasa divergenciya degen terminler menen de ataydı.
34
aladı. Sonday-aq tartım jalǵawınıń tórt variantta keliwin de mısal retinde kórsetiw múmkin: [tısı], [tisi], [tusu], [tu'su'] sózlerinde [ı], [i], [u], [ú] dawıslılarınıń almasıwı singarmonizmge sáykes keledi. Keltirilgen mısallardan kórinip turǵanınday-aq kómekshi morfemalarda [a], [e], [ó], [ı], [i], [u], [ú] dawıslıları ushırasadı. Al [á], [ó] dawıslıları ushıraspaydı. Sebebi ol fonemalar kómekshi morfemalarda jumsalıwı jaǵınan sheklengen;
b) Kómekshi morfemada dawıssız fonemalardıń óz-ara orın almasıwına mısal retinde dawıssızlar singarmonizmine muwapıq iyelik sepliginiń basındaǵı [t], [d], [n] fonemalarınıń almasıwın kórsetiwge boladı. Ol dawıssızlar [attıń], [taldıń], [balanıń] túrindegi sózlerde ózleri jalǵanatuǵın túbirdiń aqırındaǵı seslerge baylanıslı almasadı. Basqa mısal: [r], [m], [d] dawıssızları bolımsız feyil qosımtasınıń basında
[aytpa], [alma], [jazba] túrindegi sózlerde almasadı. Sonday-aq [q/k] hám [ǵ/g] dawıssızları da barıs sepliginiń basında [atqa], [qarǵa], [betke], [jerge] túrindegi sózlerde almasadı. Onı bılay kórsetiwge boladı: q-k yamasa ǵ-g.
Biz joqarıda kómekshi morfemalarda dawıslı hám dawıssızlardıń almasıw qubılısın sóz etken bolsaq, sonıń menen birge túbir morfemanıń qurılısında da seslerdiń almasatuǵınlıǵın kórsetiwge boladı. Dawıssızlar singarmonizmine sáykes túbir morfemanıń aqırındaǵı sesler almasadı. Mısalı: [kitap], [kitabı], [taraq]-[tarag'ı], [jik]-[jigi]. Sonday-
aq seslik nızamlardan biyǵárez halda túbirdiń aqırındaǵı seslerdiń almasıwı ushırasadı. Mısalı: [qap], [qaw], [jap], [taw]; [sep], [sew] hám t.b. Ol jubaylas sózlerdiń mánileri birdey bolıp, ekewi de tilde teńdey jumsaladı.
§ 12. Diftonglar.
Ayırım dawıslılar qanday fonetikalıq jaǵdayda keliwine qaramastan artikulyaciyalıq jaqtan eki sesten quralıwı múmkin. Bir dawıslıdan baslanıp, ekinshi dawıslıǵa pitken quramalı sesler bir buwınnıń quramında keliwinen haqıyqat diftong jasaladı. Qaraqalpaq tilinde bunday diftonglar ushıraspaydı. Qaraqalpaq tilinde tek jalǵan diftonglar bolıp, olardıń hár biri eki fonemadan quraladı. Yarım dawıslılar bolǵan w, y sonorları dawıslı fonemalardıń aldında hám sońında dizbeklesip kelip, ashıq hám tuyıq fonetikalıq diftonglardı payda etedi. Y hám w sesleri shınında da dawıssız fonemalar bolıp, artikulyaciyalıq jaqtan dawıslılarǵa oǵada jaqın bolǵanlıqtan olar yarım dawıslılar dep te aytıladı. Bunday buwın quray almaytuǵın bólekke iye bolǵan diftonglar jalǵan diftonglar delinedi. Buwın quray almaytuǵın y, w bólekleriniń diftongtıń aldında ya sońında turıwına qaray olar ashıq hám tuyıq diftonglar bolıp ekige bólinedi.
Ashıq diftonglar: ye, ya, yá, yo, yó, yú, yu, yi, yı, wo, wó, wa, wá, wú. Mısalı, yek, yaq, yosh, yaki, kiyik, tayın, túye, sıyır, woz, wóz, wáj, awır. Tuyıq diftonglar: ıy, iy, ay, áy, ey, oy, óy, uy, úy, úw, uw, aw, ew. Mısalı, tıy, tiy, ay, áy, geyde, toy, sóyt, úy, uyqı, gúw, jew hám t.b. Keltirilgen bul mısallardaǵı
35
túye, sıyır, uyqı, gúw sózlerindegi eziwlik ı, i, e dawıslıları singarmonizmge muwapıq sáykes erinlik dawıslılar bolǵan u, ú, ó seslerine aylanıp, ol sózler túyó, úyú, uyu, táwúr, awur, uyqu túrinde aytıladı. Sonday-aq joqarıda keltirilgen mısallardaǵı yek, yeki, woz, wóz, sózleri imla qádele-
ri tiykarında ek, eki, oz, óz túrinde jazıladı. Bul sózlerdegi e, ó háripleri ye, wo, wó diftongların ańlatıw ushın jumsalǵan.
Diftonglardıń kópshiliginiń eki fonemadan turatuǵınına hesh qanday gúman joq. Sonlıqtan olardıń bárine tallaw jasaw zárúr emes. Diftonglardıń ishinde ıy, iy, uw, úw tuyıq diftonglarınıń hám ye, wo, wó ashıq diftonglarınıń hár qaysısı eki fonemadan tura ma yamasa olar eki sesten quralǵan bir fonema maW Bul máseleni sheshiw qaraqalpaq tilinde qıyın hám talaslı másele bolıp tabıladı. Sonlıqtan bularǵa óz aldına toqtap ótiw zárúr.
§ 13. Ayırım tuyıq diftonglardıń fonemalıq quramı
Házirgi qaraqalpaq tilinde ıy, iy, uw, úw diftonglarınıń hár qaysısı eki fonemanıń dizbegi dep sanaladı hám olar házirgi imlada esapqa alınǵan. Bul teoriyalıq hám ámeliy jaqtan oǵada durıs sheshim bolıp tabıladı. Diftonglar ushırasatuǵın sózler juw, buw, suw, kiy, qıy, sıy hám t.b. túrinde jazılıp, diftonglardıń qurılısındaǵı seslerdiń hár qaysısı ózleriniń
shártli tańbaları menen belgilenedi.
Atalǵan diftonglardıń hár qaysısı bir pútin fonema emes, al olardıń hár biri eki fonemanıń dizbeginen turatuǵınlıǵın tolıq dálilleytuǵın maǵlıwmatlar keltiremiz.
Birinshiden, bul diftonglardıń juwan-jińishkeligi, anıǵıraq aytqanda, olardıń dawıslı sıńarınıń juwan yamasa jińishkeligi sózlerdiń mánisin ayırıp turadı. Mısalı: jıy-jiy, tıy-tiy, tuw-túw hám t.b. Bul jubaylas sózlerdegi dawıslılardıń orın almasıwı menen sózlerdiń mánisi ózgerip tur. Sonday-aq diftonglardıń ekinshi (dawıssız) sıńarınıń basqa dawıssız benen orın almasıwı arqalı da sózdiń mánisi ózgerip, jańa sóz payda boladı. Mısalı: jıy-jıl, jıy-jik, tıy-tın, tuw-tur hám t.b. Fonologiya ili-
minde ulıwma qabıl etilgen qádeler boyınsha diftonglar bir pútin fonema bolıp sanalıwı ushın bunday bolmawı kerek. Solay etip, bul diftonglardıń sıńarları birigip, ajıralmas bir pútin fonema bola almay, aldındaǵı dawıslıları ı, i, u, ú hám sońındaǵı y, w dawıssızları óz aldına dara-dara fonemalar bolıp sanaladı.
Ekinshiden, ıy, iy, uw, úw diftonglarınıń sıńarları arasınan buwınnıń shegarası ótedi. Máselen, bul diftonglarǵa tamamlanǵan sózdiń sońın dawıslıdan baslanǵan qosımta qosılsa, sońǵı sıńarı (y, w) kelesi buwınnıń quramına ótedi. Óytkeni qaraqalpaq tilinde ekinshi hám onnan keyingi buwınlar dawıslıdan baslanbaydı. Mısalı: kiy-ki+yim, tıy-tı+yım, suwsu+wım hám t.b. Túbirge tiyisli bolıwına qaramastan y, w kelesi buwınǵa ótip tur.
36
Úshinshiden, sóz bolıp otırǵan diftonglardıń sozımlılıǵı monoftonglar1 bolǵan ı, i, u, ú dawıssızlarına qaraǵanda shama menen eki ese sozımlıraq. Sonday-aq ıy, iy, uw, úw diftonglarınıń sozımlılıǵı eki fonemadan turatuǵınına gúman joq dep sanalatuǵın im, il, ul hám t.b. sıyaqlı sesler dizbeginiń sozımlılıǵı menen ortasha alǵanda teńdey keledi. Bul maǵlıwmatqa tiykarlana otırıp kórsetilgen diftonglardı sozımlılıǵı boyınsha eki fonemanıń dizbeginen turadı dew kerek. Óytkeni «eger de sozımlılıǵı jaǵınan sol tildegi basqa fonemalardıń sozımlılıǵınan asıp
ketpese ǵana sesler toparın bir fonemanıń jumsalıwı dep esaplaw kerek».2 Al qaraqalpaq tilinde bolsa, diftonglardıń sozımlılıǵı da dara fonemalardan eki ese sozımlıraq hám eki fonemanıń sozımlılıǵınıń qosındısı
menen bara-bar keledi. Bunday juwmaq shıǵarıw ushın tıy, tiy, tuw sıyaqlı hám sım, til, tul sıyaqlı sózler oscillografta jazılıp, alınǵan oscillogrammadan sózlerdiń sońǵı (ıy, iy, uw hám ım, il, ul) sesler dizbegi millisekund penen ólshenip, olar salıstırıldı.3
Tórtinshiden, kópshilik túrkiy tillerde sonday-aq qaraqalpaq tilinde de, sózdiń aqırı dawıslıǵa pitse, oǵan qosımtanıń dawıssızdan baslanǵan variantı, al sóz dawıssızǵa tamamlansa, oǵan qosımtanıń dawıslıdan baslanǵan variantı qosılatuǵın jaǵdaylar kóplep ushırasadı. Mısalı, atam, inim, bólem, dizim hám atım, tilim, kúnim, qolım sózlerin salıstırıńız;
ıy, iy, uw, úw diftonglarına tamamlanǵan sózlerge basqa da aqırı dawıssız fonemalarǵa tamamlanǵan sózlerdegidey qosımtanıń dawıslıdan baslanǵan sıńarı qosıladı. Mısalı, sıyım, tıyım, kiyim, suwım, juruwım hám t.b.
Bul mısallar atalǵan diftonglardıń bir pútin fonemalar emes, al sońǵı sıńarlarınıń dawıssız fonemalar ekenin kórsetedi.
Joqarıda kórsetilgen semantikalıq, morfologiyalıq hám fonetikalıq maǵlıwmatlardıń hámmesi ıy, iy, uw, úw diftonglarınıń fonetikalıq diftonglar bolatuǵınlıǵın, al olardıń hár biriniń fonologiyalıq jaqtan sózsiz eki fonemanıń dizbeginen quralatuǵınlıǵın tolıq dálilleydi.
§14. Ayırım ashıq diftonglardıń fonemalıq quramı
Qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisin izertlewge arnalǵan miynetlerde avtorlar túpkilikli sózlerdiń basında jumsalǵanda dawıslı e, o, ó fonemaları mudamı diftong túrinde aytıladı, yaǵnıy e foneması bul jaǵdayda y
sesi menen, o hám ó fonemaları w sesi menen dizbeklesip keledi dep kórsetedi. Haqıyqatında da, fonetikalıq kóz-qarastan, yaǵnıy artikulyaciyalıq jaqtan sózdiń basında e, o, ó háripleri menen jazılıp júrgen dawıslılar shınında ye, wo, wó diftongları bolıp olardıń hár biri eki sestiń dizbegi túrinde aytıladı. Sózdiń ortasında hám aqırında niyet, jiyek, biye, tiye
1 |
Monoftong-grekshe monos- «bir» hám phtongos «dawıs», «ses» degendi bildiredi. |
|
2 |
Trubeckoy N.S. Osnovı fonologiy. M. |
qoy0. yy-b. |
3 |
Dauletov A. Vokalizm karakalpakskogo yazıka. Samarkand, qouy, ee-bet. |
|
37
usaǵan sózlerde de ye aytıladı hám usılay jazıladı. Sózdiń ortasında wó bolıp aytılǵanı menen jazıwda we bolıp jazıladı. Mısalı: súwón, júwónaytılıwı; súwen, júwen-jazılıwı. Al wo sózdiń tek birinshi buwınında ǵana gezlesip, ol bir hárip penen - o menen belgilenedi. Sońǵı buwınlarda o foneması tek orıs tilinen kirgen sózlerde ushırasadı.
Sózdiń basında ye, wo, wó diftongların eksperimental metodlar menen izertlep qaraǵanda, olardıń hár biri y hám e, w hám o, w hám ó sıyaqlı tolıq eki sestiń dizbeginen turatuǵınlıǵı anıqlandı.
Birinshiden, auditoriyalıq tájiriybe nátiyjesinde sózdiń ortasında jumsalatuǵın, eki fonemadan turǵan ye hám wo dizbekleri tıńlawshılar tárepinen sózdiń basında jumsalatuǵın ye, we diftongları sıyaqlı bolıp qabıl etiledi. Bul tájiriybe bılay islendi: magnitafon lentasına niyet, jiyen, súwón sıyaqlı sózlerden arnawlı apparat (seperator) arqalı ekinshi buwınları (yet, yek, wón) bólinip alınıp, taǵı da magnitafonǵa jazıladı. Sońǵı jazıp alınǵan buwınlar tıńlawshılar tárepinen qaraqalpaq tilindegi qádimgi máni bildiretuǵın et, ek, ón sózleri túrinde qabıl etiledi.
Ekinshiden, wo hám wó diftonglarınan baslanǵan sózlerdi aytıw waqtında erinlerdi kinoǵa túsirip, kino súwretlerge serlep qaraǵanda, dáslep erin-
ler bir-birine jaqınlasıp, w sesin aytqandaǵıday formaǵa enip, onnan keyin o hám ó seslerine tán bolǵan qálpine keledi.1 Solay etip, dáslep w anıq aytıladı da keyin o hóm ó dawam etiledi.
Úshinshiden, oscillograf apparatında túsirilgen súwretlerdegi sızıqlarǵa qarap, sózdiń basındaǵı ye, wo, wó diftonglarınıń hár bir tolıq eki sesten turatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Oscillogramma materiallarına tiykarlanıp, bul diftonglardıń sozımlılıǵı eki fonemadan turatuǵınına
gúman tuwmaytuǵın le, me, lo, mo, ló, mó hám t.b. sıyaqlı sesler dizbekleriniń sozımlılıǵı menen teńdey ekeni, ye, wo, wó diftonglarınıń sozımlılıǵı sáykes e, o, ó monoftonglarınıń sozımlılıǵınan eki ese uzınıraq ekeni bayqaladı. Bul diftonglardıń sozımlılıǵınıń sózdiń basındaǵı ya, wa hám
wá diftonglarınıń sozımlılıǵı menen barabar keletuǵınlıǵı yek-yar, ye- ki-yáke, woz-waz, wókin-wákil sıyaqlı sózlerdegi dáslepki eki sestiń sozımlılıǵın salıstırıw arqalı anıqlandı.1
Tórtinshiden, spektogramma materiallarına qaraǵanda da diftonglardan sonor hám dawıslı seslerdi ańǵarıwǵa boladı. Spektogrammada ye, wo, wó diftonglarınıń dawıslı sıńarları anıq formantlarına iye bolsa, aldıńǵı
sıńarınıń formantı anıq emes, eki sıńardıń tiykarǵı tonları bir-biri menen tutasıp turadı.
Joqarıda kórsetilgen eksperimental materiallar, sonday-aq sóylew aǵzalarımızdıń háreketin baqlaw arqalı sózdiń basındaǵı ye, wo, wó diftonglarınıń hár biri tolıq eki sesten y hám e, w hám o, w hám ó seslerinen turatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Biraq ta olardı eki fonema dep tanıw ushın joqarıdaǵı fonetikalıq maǵlıwmatlar ele de jetkiliksiz. Bul máseleni du-
1 Dauletov A. Vokalizm karakalpakskogo yazıka. Samarkand, 1976, 41-bet 1 Sonda.
38
rıs sheshiw ushın tildiń fonemalıq sistemasın tereń tallap kóriw kerek. Tildiń fonemalıq sistemasın tiykarlanıw kerek ekenligi prof. L.R.Zinder tárepinen bılay eskertiledi: «... diftong dara-dara eki fonemanıń dizbegi-
nen qurala ma yamasa fonetikalıq jaqtan qospalı bolǵan bir fonema maW Bul sorawǵa sol tildiń tutas fonemalıq sistemasın izertlew arqalı ǵana anıq juwap beriw múmkin».2 Joqarıdaǵı fonetikalıq (aritkulyaciyalıq) faktler menen birlikte qaraqalpaq tiliniń seslik sistemasına fonemalıq tallaw jasaǵanımızda da barlıq diftonglardıń eki fonemanıń dizbeginen turatuǵınlıǵın anıqlawǵa boladı.
Geypara túrkiy tillerde sózdiń basında jasalatuǵın ye diftongınıń eki fonemadan turatuǵınlıǵın dálillew qıyın emes. Máselen, ózbek ádebiy tilinde e monoftongi hám ye diftongı sózdiń basında jumsaladı.3 Solay etip sózdiń basında ye hám e óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: yer-er. Bul sıyaqlı qubılıs orıs tilinde de bayqaladı. Orıs tilinde sózdiń basın-
da e monoftongi jumsalıp, ol e háribi menen belgilenedi. Mısalı: el, est, poel, s‟el, v seme.4 Solay etip sózdiń basında ye monoftongi menen bir qatarda e monoftongi de jumsaladı. Ádebiy tilde birdey fonetikalıq jaǵdayda (mıs: sózdiń basında) bir fonemanıń eki túrli reńki jumsalmaydı, al bir qıylı reńki jumsaladı. Orıs tilinde e hám e óz aldına basqabasqa fonemalar dep sanalmaydı. Al olar bir fonemanıń (e fonemasınıń) reńkleri dep esaplanadı. Sonlıqtan e hám e túrinde hár qıylı bolıp jazılıwına qarap, olardı hár túrli fonemalar dep esaplawǵa bolmaydı.
Solay etip, sózdiń basında diftong emes, «taza» e dawıslı foneması ushırasatuǵın tillerde (mıs: ózbek hám orıs) usınday fonetikalıq jaǵdayda (sózdiń basında) jumsalǵan ye diftonginiń eki fonemadan turatuǵınlıǵın dálillew qıyın emes.
Qaraqalpaq tilinde fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı, yaǵnıy sózdiń basında keliwine baylanıslı e dawıslısı mudamı u sesi menen, al o hám ó dawıslıları mudamı u sesi menen aytılǵanlıqtan ye sózdiń basında jumsalatuǵın e dawıslı fonemasınıń reńki, al wo, wó sáykes o hám ó fonemalarınıń sóz basında jumsalatuǵın reńkleri dep túsinilip kelindi. Óytkeni fonemanıń anaw, ya mınaw reńki tek belgili bir fonetikalıq jaǵdayda ǵana ushırasadı, al basqa fonetikalıq jaǵdayda sol fonemanıń basqa reńki jumsaladı degen kóz-qaras tiykarında ye, wo, wó diftongları eki fonemanıń dizbegi emes, al sáykes e, o, ó fonemalarınıń sózdiń basında jumsalatuǵın poziciyalıq reńkleri dep esaplanıldı. Biraq bunday sheshimge joqarıda keltirilgen fonetikalıq faktler menen birge tómendegi fonologiyalıq faktler
de qarsı keledi.
Birinshiden, qaraqalpaq tilinde y hám w sesleri ayrıqsha fonema sıpatında qollanıladı. Olar sózdiń basında a, á dawıslılarınıń aldında fo-
nema xızmetinde jumsaladı. Yhám w sonorlarınıń óz aldına dara fonema
2L.R.Zinder. Obщaya fonetika. 209-b.
3V.V.Reshetov. Uzbekskiy yazık. Toshkent, 1959, 135-b.
4R.N.Avanesov. Russkoe literaturnoe proiznoshenie. M., 1968, 48-b.
39
ekenin dálillew qıyın emes. Bul sonorlar basqa dawıssızlarǵa tómendegishe qarama-qarsı qoyıladı:
a)sózdiń basında yar-tar-ar, yáki-páki, waz-baz-az, wákil-shákirt t.b. Dawıslı a fonemasınıń aldındaǵı sestiń túsip qalıwı menen jańa sózler
(ar, az) payda boladı. Al a fonemasınıń aldındaǵı y,w sesleriniń túsiriliwi menen jańa sóz payda bolmaydı. Óytkeni qaraqalpaq tilinde áki, ákil degen sózler joq. Olar tek máni bildirmeytuǵın sesler dizbegi. Sol sıyaqlı yer-ter, por-tor, wór-tór t.b. degende birinshi sesleriniń orın almasıwı arqalı bul jubaylas sózlerdi bir-birinen ajıratamız. Dawıslı e fonemasınıń aldındaǵı y sesiniń, o hám ó fonemasınıń aldındaǵı w sesiniń túsiriliwi menen tazadan sóz jasalmaydı. Joqarıdaǵıday ákil hám áki tilde sózler sıpatında jumsalmaǵanı sıyaqlı túpkilikli sózlerde aldındaǵı y hám w sıńarlarısız e, o,ó fonemaları jumsalmaydı, yaǵnıy er, or, ór bolıp aytılmaydı, al mudamı yer, wor, wor túrinde aytıladı;
b)sózdiń ortasında - tayaq - taraq, quwat - qurat, súwen-súren hám t.b. Bul
mısallardan kóringenindey y hám w sesleriniń ornına basqa dawıssız sesler jumsalıw menen sózdiń mánisi ózgerip basqa sóz jasalıp tur.
Sonor y hám dawıslı e sesleriniń aralıǵınan morfologiyalıq shegara ótedi, yaǵnıy e morfema xızmetin atqaradı. Mısalı: tiye, kiye sıyaqlı sózlerde ye diftongınıń sońǵı sıńarı bolǵan e dawıslısı hal feyildiń suffiksi bolıp, ol morfema xızmetin atqarıp tur. Solay etip, y hám w sonorları óz aldına dara fonema bolıp, olar sózdiń ortasında, aqırında hám basında da jumsaladı. Sózdiń basında e, o, ó dawıslıları ayrıqsha qásiyetke iye boladı, yaǵnıy olar joqarıda aytılǵanınlay-aq túpkilikli sózlerde tek dawıssızlardan soń ǵana, sonıń ishinde y, w dawıssızlarınan da soń jumsaladı.
Sózdiń basında tek ye, wo, wó diftongları ǵana emes, sonıń menen birge eki fonemadan turatuǵınına gúmansız bolǵan ya, yá, wa, wá sıyaqlı diftonglardıń da jumsalatuǵınlıǵı joqarıdaǵı mısallar menen kórsetildi. Ya,
yá, wa, wá diftonglarınıń hár biri sózdiń basında eki fonemanıń dizbegi sıpatında jumsalatuǵın bolǵanlıqtan, tap sonday fonetikalıq jaǵdayda (sózdiń basında) kelgen ye, wo, wó diftongların da eki fonemanıń dizbeginen quralǵan dep esaplawǵa tiyislimiz. Sebebi, «...belgili bir tildiń qádeleri boyınsha ayırım fonemalar toparı dál sonday fonetikalıq jaǵdayda ushıraspaytuǵın bolsa ǵana onday sesler toparı bir fonema dep esaplanıwı kerek»1. Qaraqalpaq tilinde bolsa, ya, yá, wa, wá sıyaqlı sesler dizbegi (diftongları) sózdiń basında ushırasadı hám olardıń hár biri eki fonema dep esaplanadı. Sonlıqtan analogiya boyınsha sózdiń basında jumsalatuǵın ye, wo, wó diftongları da eki fonemadan turatuǵın sózlerdiń dizbegi dep sanalıwı kerek.
Ekinshiden, qaraqalpaq tilinde orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerdiń basında diftong emes, «taza» e, o fonemaları (monoftonglar) jumsaladı. Mısalı: elektr, energiya, ekskursiya, eser, eston,
1 N.S.Trubeckoy. Osnovı fonologiy. M.,1960.66-b.
40
opera, oblast, orden, order, ocherk, oda t.b. Qaraqalpaq tilinde e fonemasınıń ye reńki sózdiń basında, e reńki sózdiń ortasında hám aqırında jumsaladı: solay etip ye hám e bir fonemanıń (e fonemasınıń) reńki boladı dep esaplanıp kelgen bolsa, orıs tilinen elektr, oblast t.b. sıyaqlı sózlerdiń ke-
lip kiriwi menen bul túsinik ózgeredi. Qaraqalpaq ádebiy tilinde ol sózler yelektr, woblast túrinde aytılmaydı. Endi sózdiń basında ye, wó diftongları menen birlikte e, o monoftongları da jumsaladı. Demek, e hám o fonemalarınıń diftong bolıp aytılıwınıń sebebi fonetikalıq jaǵdayǵa (sózdiń basında keliwine) baylanıslı dep esaplawǵa bolmay qaladı. Solay etip, e, o fonemaları sózdiń basında ye, wo diftonglarına qarama-qarsı qoyıladı. Mısalı: imla qádeleri tiykarında elektr-elek, eser-eser, eston-esten, operaopira, orden-ordin, order-ordir t.b. bolıp jazılatuǵın bul sózler fonema-
lıq jaqtan elektr-yelek, eser-yeser, eston-yesten, opera-wopira, ordenwordiń, order-wordir boladı hám bul jubaylas sózlerde e-ye, o-wo óz-ara qarama-qarsı qoyıladı. Sózdiń basında jumsalatuǵın ye, wo diftongları
bir pútin fonemalar (monofonema) dep sanalıp kelgen bolsa, endi orıs tilinen kirgen sózlerdiń sebebinen olardı (ye,wo) eki fonema (bifonema) dep esaplawǵa tiykar payda boladı. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlawda, ulıwma tildiń fonemalıq sistemasına analiz jasaǵanımızda sol tildiń sózlik quramına kiretuǵın barlıq sózler, sonıń ishinde sırttan kirgen sózler de esapqa alınıw kerek : «Shetten kirgen sózlerdi qabıl etiwshi, tilde sáykes fonemalıq qarama-qarsı qoyıwǵa tiykar bolsa, aytılıw ózgesheligine iye bolǵan shetten kirgen seslik qubılıslar ayrıqsha rol oynaydı».2
Joqarıda keltirilgen tillik faktlerge tiykarlana otırıp, sózdiń basında jumsalatuǵın ye diftongi y hám e fonemalarınıń, wo, wó diftongları
w hám o, w hám ó fonemalarınıń dizbeginen turadı degen juwmaqqa kelemiz.
|
§ 15. Dawıslılardıń artikulyaciyalıq hám akustikalıq |
|
|
sıpatlaması. |
|
Ókpeden shıqqan hawa aǵımı dawıs shımıldıǵında dawıstı payda ete |
||
otırıp, |
jańǵırıq xızmetin atqaratuǵın jutqınshaq, |
awız hám murın |
boslıqlarında belgili bir dawıslı sesti aytıwǵa zárúrli bolǵan seslik túr- |
||
ge |
enetuǵınlıǵı belgili. Qaysı boslıqlardıń |
jańǵırıq xızmetin |
atqarıwǵa qatnasıwı dawıslınıń sıpatına baylanıslı boladı. Qaraqalpaq tilinde murınlıq hám kómekey dawıslılar ushıraspaǵanlıqtan dawıslılardıń jasalıwında tek awız boslıǵı ǵana jańǵırıq xızmetin atqara otırıp, olardıń seslik ózgesheligin támiyinleydi.
Awız boslıǵın túrli formaǵa hám kólemge endiretuǵın háreketsheń aǵzalar til, erinler hám jumsaq tańlay menen qosa kishkene til bolıp tabıladı. Qaraqalpaq tilinde murınlıq dawıslılar ushıraspaǵanlıqtan barlıq dawıslı seslerdi aytqanda jumsaq tańlay kóterińki halda bolıp, murın jolın jawıp turadı. Al til menen erinler awız boslıǵınıń kólemin ózger-
2 L.R. Zinder. Obщaya fonetika. L.,1979, 67-b.