Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)

141

qońsılas buwınnıń tásiri menen a sesi á sesine jaqın aytıladı. Biraq jazıwda bul elestirilmey, a háribi menen jazıladı.

Jumsalıwı jaǵınan á, o, ó, u, ú háripleri biraz sheklengen boladı. Á háribi kóbinshe birinshi buwında, ayırım sózlerde ekenshi buwında jazıladı. Mısalı: áke, kán, sán, tártip, kápir, jáhán, sháhar, kútá hám t.b. O háribi túpkilikli sózlerdiń birinshi buwında ushırasadı hám sózlerdiń basında kelgende ol eki sestiń dizbegin (wo) bildiriw ushın jumsaladı. Mısalı: ol, ot, oraq, otın, qonaq, joldas hám t.b. Al orıs tilinen kirgen sózlerdiń basında, ortasında, aqırında birinshi hám sońǵı buwınlarında sheklenbegen halda jumsala beredi. Mısalı: oblast, opera, kolxoz, order, kino. Onday sózlerde pátsiz buwında kelgende a sesi sıyaqlı bolıp aytılǵan menen o háribi saqlanıp jazıladı.

U háribi bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında ushırasadı. Mısalı, ul, bul, qulın, julın, usta t.b. Al klub, kuba, kurant sıyaqlı orıs tili arqalı kirgen sózlerde buwın tańlamastan hám ádettegisinen sozımlı bolıp, qısıq dawıslı sesti ańlatıw ushın u háribi jumsaladı. Ó, ú háripleri tek túpkilikli sózlerde ǵana ushırasadı. Olar bir buwınlı sózlerde yamasa kóp buwınlı sózlerdiń birinshi buwınında jazıla-

dı. Mısalı: kóz, tóz, kún, tún, kólik, tóle, kórkem, kúlki, t.b. Ó háribi sóz basında kelgende eki sestiń dizbegin (wó) ańlatıladı.

Birinshi buwında erinlik dawıslılar kelgende ekinshi buwındaǵı eziwlik ı, i, e sesleri sáykes erinlik u, ú, ó seslerine aylanıp aytılǵan menen jazıwda eslestirilmey, ı, i, e háripleri arqalı jazıladı. Mısalı: qolu-qolı, qulu-qulı, kúlku-kúlki, tóló-tóle, t.b.

Í, i háripleri ılaq, tınıq, qısı, tanıs, ilim, til, iz, kisi t.b. sózlerdiń basında, ortasında, aqırında jumsala beredi. Al orıs tili arqalı kir-

gen sózlerde, ı, i háripleri ádettegisinen de qısıq hám sozımlı aytılatuǵın seslerdi bildiriw ushın jumsaladı. Mısalı: til, tsıgan, brigada, lirika, t.b. Tartım jalǵawı jalǵanǵanda xalıq, parıq, awız, arın, kórik, bórik, erin, murın, qawın usaǵan geypara sózlerden ı, i sesleri túsirilip aytılǵanlıqtan jazıwda ol esapqa alınıp, xalqı, parqı, awzı hám t.b. túrinde jazıladı.

E háribi sózdiń barlıq jerinde (basında, ortasında, aqırında) ushırasa beredi: sózdiń basında hám sóz ortasında ayırım buwınnıń basında kelgende eki sestiń dizbegin (ye) ańlatadı. Mısalı: jazılıwı - el, eki, eles,

poezd, obekt, razezd, aytılıwı - yel, yeki, yeles, poezd, obyekt, razyezd. Sonday-aq bul e háribi epos, ekskursiya usaǵan sırttan kirgen sózlerdiń hám ey, ex sıyaqlı túrkilikli sózlerdiń basında jalǵız e sesin bildiriw ushın jumsaladı.

Orıs jazıwında, e, o háriplerin tısqarı qosarlı seslerdi ańlatıw ushın ya, yu, l tańbaları da jumsalatuǵın edi. Házirgi latınlasqan álipbede qosarlı sesler ayrıqsha háripler menen bildirilmeydi, al esitiliwine

qaray ya, yá, yu, yú, yo túrinde eki tańba menen belgilenedi. Mısalı: ya, yaki, Yura, Yuusip, yosh hám t.b.

142

Orıs hám latınlastırılǵan jazıwda (y) y hám w dawıssız fonemalarınıń hám olardıń qısıq dawıslılar menen qabatlasıwınan payda bolǵan diftonglardıń jazılıwında qıyınshılıqlar bolıp keledi. Y (y) háribi la-

tın hám orıs álipbesinde sózdiń basında tek e háribiniń aldında jazılmaydı. Mısalı: el, (el), etik (etik), es (es), Egor (Egor) hám t.b. Al basqa dawıslılardıń aldında latınlasqan jazıwda ol jazıla beredi. Mısalı: yar,

yaqshı, yapırmay, yashik, yáki, yosh, yod, yurry, Yuúsip hám t.b. W háribi sózdiń basında o hám ó háripleriniń aldında jazılmaydı. Mısalı: ol, ot, or, otın

hám t.b. Al basqa dawıslılardıń aldında ushırasqan jerde jazıla beredi. Mısalı: watan, wáde, wákil, waz, waqıt hám t.b.

Házirgi hárekettegi qaraqalpaq tiliniń imla qaǵıydalarında «uw, úw» qosarlıları suw, puw, suwat, súret, juwap, suwın, t.b. sózleriniń birinshi buwınında jazıladı da, qalǵan buwınlarda ıw, iw qosarlıları jazıladı: sawıw, juwıw, súyiw, júziw, oqıw, jawıw, suwıw t.b. Geyde birigip jazıla-

tuǵın Ultuwǵan, kúnshuwaq, ulıshuw-qumquwıt hám maǵlshıwmat, bayıwlı, ayıw, Ayubay, uluma t.b. sıyaqlı atawısh sózlerde «ekinshi buwında da qollanıladı» dep kórsetilgen.

Biraq biziń anıqlawlarımız hám dálillewlerimiz boyınsha erinlik dawıssız w sesiniń aldında qısıq eziwlik dawıslılar (ı, i, e) pútkilley umsalmaydı, al olardıń orınında mudamı sáykes erinlik dawıslılar (u, ú, ó) jumsaladı. Imla qaǵıydalarınıń jıynaǵında bul jaǵday jarım jartı-

lay ǵana esapqa alınǵan. Bizińshe, imla qaǵıydalar jıynaǵında kórsetilgenindey tek maǵlıwmat, ulıwma sıyaqlı sózler ǵana emes, al suwıw, uwıw, úyiw, kósew hám t.b. sıyaqlı sózlerdegi w sesi menen qońsılas kelgen qısıq dawıslılardıń erinlik túrinde (u, ú, ó) jazılǵanı ámeliy jaqtan da, teoriyalıq

jaqtan da durıs bolar edi. Sonda qátesiz hámmeniń bir qıylı jazıwın da támiynlegen bolar edik, qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı hám baslı seslik nızamı bolǵan singarmonizmniń saqlanıwın da támiyinler edik.

Singarmonizm nızamı boyınsha birinshi buwındaǵı qısıq eziwlik ı, i, e sesleri sáykes u, ú, ó erinlik dawıslılarına aylanıp ketedi. Biraq bul házirgi imla qaǵıydalarında esapqa alınbaydı. Mısalı, aytılıwı: kúyó,

túyó, súwón, kúyow, túwól, quyu, suyuq, kúyúk hám t.b. jazılıwı: kúye, túye, súwen, kúyew, túwel, quyı, suyıq, kúyik, hám t.b.

Dawıssız háripler - b, d, g, ǵ sózdiń aqırında sáykes p, t, k, q bolıp aytılǵan menen ol jazıwda esapqa alınbaydı. Mısalı: klup, shtap, Volgograt, pedagok, shad, áwlad, baq bolıp aytılsa da, klub, shtab, Volgograd, pedagogog, shad, áwlad, baǵ - túrinde jazıladı. Al olar sózdiń basında, ortasında esi-

tilgen jerinde jazıla beredi.

Tek orıs tilinen kirgen sózlerde ǵana ushırasatuǵın dawıssız ses ushın v háribi qabıl etilgen. Bul hárip túpkilikli sózlerde ushıraspaydı. Mısa-

lı: vagon, vanna, avtobus, vitamin hám t.b. Biraq bul tańba ańlatatuǵın erin- lik-tislik dawıssız v sesi kópshilik tárepinen túpkilikli sózlerde jumsalatuǵın qos erinlik b túrinde aytıladı. Usınday jaǵdaylardı esapqa alıp,

jańa álipbege ótiw dáwirinde basqa tillerdiń tájiriybelerin de itibarǵa

143

ala otırıp, sırttan kirgen sózler ushın jalǵız bir hárip tańbasın (v) qabıl etpey-aq, onıń xızmetin túpkilikli sózlerde jumsalatuǵın qaraqalpaq tiliniń fonemalıq quramında burınnan bar qos erinlik dawıssız sesti ańlatatuǵın b háribine júklew múmkin edi. Jańa latınlasqan qaraqalpaq álipbesinde sh tańbası túpkilikli sózlerde jumsalatuǵın sh sesin ańlatıw menen

(shash, shana) birge ol sırttan kirgen shors, shyotka, shexov, shex, shek sıyaqlı sózlerde de jumsaladı. Solay etip burınǵı kirillicadaǵı sh, щ, ch tańbala-

rınıń úshewiniń xızmetin bir qosarlı tańba-sh atqaradı. Bul qaraqalpaq tiliniń awızsha hám jazba nızamlılıqlarınıń saqlanıwı ushın xızmet etip tur. Usınday etip b tańbasına da burınǵı kirillicadaǵı b hám v háripleriniń ekewiniń xızmetin júklew múmkin edi. 1940-jılı kirillicaǵa ótken dáwirdiń ózinde orıs tilinen kirgen sózlerde qollanıw ushın qaraqalpaq álipbesine v, c, ch, щ tańbalarınıń qabıl etip alınıwınıń ózi qáte edi. Bunday qaraqalpaq tili ushın jat háriplerdiń alınıwı arqalı tilimizdiń seslik nızamlarınıń buzılıwına jol qoyılǵan edi. Bul qátelik jańa latınlasqan qaraqalpaq álipbesine ótiwde jartılay ǵana dúzetildi: burınǵı kirill álipbesindegidey c, ch, щ háriplerine sáykes keletuǵın ayrıqsha tańbalar alınbadı, al kirillicadaǵı v tańbasına sáykes keletuǵın v háribi qabıl etildi.

144

Mazmunı

Alǵı sóz……………………………................................................................... 3 Fonetika - til sesleri haqqında ilim

§1. Fonetikanıń izertlew obyekti………………........................................ ..5

§2. Fonetikanıń áhmiyeti hám til biliminiń basqa tarawları

menen baylanısı..............................................……………........................ 6

§3. Fonetikanıń tarawları.............................................………………….... 9 §4. Fonetikanıń izertlew usılları. ..................................…………….... 11

§5. Fonetikanıń izertlew aspektleri haqqında túsinik...............……... 12 §6. Fonetikanıń akustikalıq tárepi. Tiykarǵı

akustikalıq túsinikler……………………………………………………...13

§7. Fonetikanıń fiziologiyalıq tárepi. Sóylew aǵzaları.............……...17

§8. Fonetikanıń lingvistikalıq tárepi. .................................…………..24 Dawıslı hám dawıssız fonemalar

§9. Dawıslı hám dawıssız fonemalardıń aytılıw ózgesheligi.........…..28 Dawıslı fonemalar

§10. Dawıslılardıń fonemalıq quramı..................................…………… 30 §11. Dawıslılardıń fonemalıq sisteması................................………….37

§12. Diftonglar. .........................................................………………………. 44

§13. Ayırım tuyıq diftonglardıń fonemalıq quramı...................….... 45 §14. Ayırım ashıq diftonglardıń fonemalıq quramı ..................……. 47 §15. Dawıslılardıń artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlaması .... 52

§16. Dawıslı [e] fonemasınıń sıpatlaması..............................………... 56 §17. Dawıslı [i] fonemasınıń sıpatlaması..............................……….. 57 §18. Dawıslı [á] fonemasınıń sıpatlaması.............................………... 59 §19. Dawıslı [ú] fonemasınıń sıpatlaması............................………... 60 §20. Dawıslı [ó] fonemasınıń sıpatlaması............................………... 61 §21. Dawıslı [a] fonemasınıń sıpatlaması. ...........................………. 62 §22. Dawıslı [ı] fonemasınıń sıpatlaması ..............................……...64 §23. Dawıslı [u] fonemasınıń sıpatlaması.............................………. 65 §24. Dawıslı [o] fonemasınıń sıpatlaması............................………. 65 §25. Dawıslılardıń klassifikaciyası...................... .............…………. 68

Dawıssız fonemalar

§26. Dawıssızlardıń fonemalıq quramı........…………........................ 71 §27. Dawıssızlardıń fonemalıq sisteması..................………............. 81

§28. Qabatlasqan dawıssızlar..........................................………………..... 88

§29. Dawıssızlardıń artikulyaciyalıq hám akustikalıq sıpatlaması... 93 §30. Erinlik dawıssız fonemalardıń sıpatlaması.......................…….. 96 §31. Til aldı dawıssız fonemalarınıń sıpatlaması....................…... 100 §32. Til ortası dawıssız fonemasınıń sıpatlaması....................…... 106 §33. Kishkene tillik-til artı dawıssız fonemalarınıń

sıpatlaması………………………………………………………………... 107

§34. Kishkene tillik dawıssız fonemalardıń sıpatlaması...........….. 108

145

§35. Kómekey dawıssız fonemasınıń sıpatlaması ...................………. 109 §36. Dawıssız fonemalardıń klassifikaciyası.........................……….. 110

Tiykarǵı fonetikalıq nızamlar

§37. Seslerdiń fonetikalıq ózgerisleri haqqında.....................……… 115 §38. Singarmonizm - qaraqalpaq tiliniń tiykarǵı seslik nızamı...... .116

§39. Buwın qurılısındaǵı singarmonizm.............................…………... 119 §40. Dawıslılar singarmonizmi........................................……………… 127

§41. Morfemalar shegarasındaǵı dawıssızlar singarmonizmi........…. 138

§42. Dissimilyaciya qubılısı..........................................………………... 147 Sóz qurılısındaǵı ayırım seslik qubılıslar

§43. Redukciya qubılısı.................................................………………….. 149 §44. Eliziya qubılısı....................................................…………………... 151 §45. Epenteza qubılısı..................................................………………….. 152 §46. Proteza qubılısı.....................................................…………………. 153 §47. Epiteza qubılısı....................................................………………….. 154 §48. Metateza qubılısı...................................................………………… 154

Buwın

§49. Buwınnıń jasalıwı......................…………………............................ 154 §50. Buwınǵa bóliw....................................................………………………. 156 §51. Buwınnıń túrleri..................................................…………………… 157

§52. Qaraqalpaq tilinde sózlik pát máselesi.........................…………... 161 Orfoepiya

§53. Orfoepiya haqqında túsinik.......................................………………. 166 §54. Ayırım dawıslı seslerdiń aytılıwı.................................………. 169

§55. Ayırım dawıssız seslerdiń aytılıwı...............................………. 171

Jazıw hám imla..........................................................……………………… 172 §56. Jazıw hám onıń áhmiyeti.......................................…………………. 172 §57. Jazıwdıń tariyxınan maǵlıwmat.................................……………. 174 §58. Jazıw................................... ............................………………………..176 §59. Álipbe.................................... .........................………………………. 178 §60. Imla..............................................................……………………….… 182 §61. Ayırım háriplerdiń jazılıwı.......................................………… 184