Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)
.pdf131
§ 55. Ayırım dawıssız seslerdiń aytılıwı
Dawıslı seslerge qaraǵanda da dawıssız sesler qońsılas seslerdiń tásirine kóbirek ushıraydı. Dawıssız sesler qońsılas kelgen dawıslılardıń ıńǵayına qaray birde juwan, birde jińishke, birde juwan hám erinlik, birde jińishke hám erinlik bolıp aytıladı. Mısalı: tas-tes, tor-tór, tıs-tis, tus-
tús sózlerin salıstırıńız. Bul mısallarda dawıssızlardıń hár túrli reńklerinde aytılıwı fonetikalıq jaǵdaylarǵa (qońsılas dawıslılardıń juwan, jińishke yamasa erinlik bolıwına) baylanıslı bolıp otır. Sonlıqtan da dawıssızlardıń juwan, jińishkeligi yamasa erinlik bolıwı qaraqalpaq tilinde fonetikalıq xızmet atqamaydı, al olar tek bir fonemanıń hár túrli reńkleri bolıp sanaladı. Orıs tilinde dawıssızlardıń juwan ya jińishkeligi fonetikalıq jaǵdayǵa baylanıslı bolmaydı hám ol ózgeshelik (dawıssızlardıń juwan ya jińishkeligi) sózlerdiń mánisin ózgertiwge sebepshi bolıp, fonematikalıq xızmet atqaradı. Solay etip orıs tilinde dawıssızdıń juwan hám jińishke bolıp aytılıwı hár túrli fonemalardı payda etedi. Mısalı: brat-brat', ves-ves' sózleriniń aqırındaǵı m hám
s sesleriniń birde juwan (brat, ves sózlerinde), birde jińishke (brat', ves' sózlerinde) aytılıwına sebepshi bolarlıqtay hesh qanday fonetikalıq jaǵday joq. Dawıslılardıń juwan ya jińishkeligi fonetikalıq jaǵdaylardan ǵárezsiz bolıp, ol orıs tiliniń dástúrine baylanıslı boladı.
Dawıssız seslerdiń durıs aytılıw qádesi jóninde sóz bolǵanda olardıń únleslik nızamı da sózsiz esapqa alınıwı kerek. (bul jóninde 52-53-54 paragraflarda aytılǵanlıqtan, bul jerde arnawlı toqtamaymız). Sonday-aq dawıssız sesler sózlerdiń qaysı poziciyasında (basında, ortasında, aqırında) keliwine qaray ózleriniń ózgeshelikleri menen aytılıwı múmkin. Máselen, ayırım dawıssız sesler ózleriniń jabısıńqı bolıwına qaramastan sózdiń ortasında, ásirese eki dawıslınıń arasında kelgende juwasıńqı túrde aytıladı. Mısalı: apa, taba, kepek, sebep, aqıl, saqal t.b. sózlerde p, b, q fonemalarınıń tiykarǵı reńkleri jabısıńqı bolıwına qaramastan, olar juwısıńqı túrde aytıladı.
Dawıssız seslerdiń ishinde v, f, s (ch) ts sesleriniń aytılıwı ayırıqsha itibarǵa ılayıq. Olar sırttan kirgen sózlerde jumsaladı: v, s, c orıs tilinen kirgen sózlege, f sesi orıs tilinen hám arab-parsı tillerinen kir-
gen sózlerde ushırasadı. Ol sesler házirgi qaraqalpaq ádebiy sóylew tilinde orıs tiliniń orfoepiyalıq qádesine jaqın túrde aytıladı. Orıs tilindegi-
dey etip aytıw qaraqalpaq tiliniń orfoepiyası ushın qáde etip qabıllaǵan. Biraq imla qádelerinen shetlewshilik, solay etip v, f, ts seslerin sáykes b, p, s, sh túrinde aytıw elege shekem qaraqalpaq tilinde sóylewshi xalıqtıń ádewir bóleginde ushırasadı. Mısalı: vagon, fartuk, cek sıyaqlı sózlerdi bagon, partuk, yamasa partók, sex, túrinde aytadı. Sózdiń aqırında únli v sesiniń ornına f sesiniń aytılıwı orfoepiyalıq qádege sáykes keledi dep sanaladı. Mısalı: kollektiv-kollektip, aktiv-aktip, Ivanov-Ivanop. Sózlerdiń aqırında únlilerdiń ornına únsiz dawıssızlardıń almasıp aytılıwı orıs
132
tili ushın da tán. Qaraqalpaq tilinde bunday sózlerge qosımtanıń únsiz dawıssızlardan baslanǵan variantları jalǵanadı: kollektivke, kollektivge (emes), aktivtiń, aktivdiń (emes), Ivanovqa, Ivanovǵa (emes).
Jazıw hám imla
§ 56. Jazıw hám onıń áhmiyeti
Biz ózimizdiń oy-pikirimizdi awızsha sóylew arqalı yamasa jazıw arqalı basqalarǵa bildiremiz hám basqalardıń oy-pikirin tıńlawımız arqalı yamasa oqıwımız arqalı bilemiz. Awızsha sóylew de, jazıw da álbette, tillik qurallar arqalı iske asadı. Bulardıń ekewi arqalı da oy-pikir júze-
ge shıǵadı. Biraq awızsha sóylew menen jazba sóylewdi birdey dep esaplawǵa bolmaydı. Awızsha sóylewde sóylew aǵzaları, esitiw aǵzaları qatnasadı hám sóylew sol payıtta iske asadı. Sonday-aq awızsha sóylewde sóylewshiniń hám tıńlawshınıń qatnasıwı zárúr. Jazba sóylewde qaǵazǵa yamasa qálegen materialǵa túsirilgen, kóriwimiz arqalı qayta tiklenetuǵın (oqılatuǵın) tańba-
lar qatnasadı.
Awızsha sóylewdiń de, jazba sóylewdiń de ózlerine tán artıqmashılıqları bar. Awızsha sóylewde adam óz pikirin tıńlawshıǵa jetkeriwde eń aldı menen tillik qurallardan paydalanatuǵınlıǵı sózsiz. Awızsha sóylewde sóylewshi hár qıylı intonaciyalıq qubılıslar járdeminde oy-pikirdi taǵı
da anıǵıraq jetkeriw múmkinshiligine iye boladı. Sonıń menen birge paralingvistikalıq qubılıslardıń da (qosımsha túri qıymal, háreketler-qoldı
siltew, bastı shayqaw hám t.b.) sóylew waqtında oy-pikirdi tıńlawshıǵa anıǵıraq jetkeriwge kómegi tiyiwi múmkin.
Eń áhmiyetli hám artıqmash tárepi - jazba sóylew waqıt hám keńislik jaǵınan sheklenbeydi. Jazıw uzaq dáwirler dawamına saqlanadı hám qanday alıslıqqa jetkerip berilse de, onı oqıy beriw múmkin. Radioda, telefonda sóylegende, magnit plenkaların, plastinkalardı qoyǵanda awızsha sóylew qádesi saqlanadı. Radio, telefon, magnit plenkalarına, plastinkalarǵa jazıw isleri awızsha hám jazba sóylewdi belgili dárejede jaqınlastıradı. Biraq olar da awızsha sóylewdiń waqıt hám keńislik jaǵınan shekleniwshiligin tolıq saplastıra almaydı.
Awızsha sóylewde bildire almaytuǵın ayırım qubılıslardı jazıw arqalı anıq bildiriw múmkin. Mısalı: asqar, azat, polat, balǵalı, esim t.b. sózler menshiklik atlıq mánisinde jumsalǵanda Asqar, Azat, Polat, Balǵalı, Esim túrinde bas hárip penen jazıladı; at awız, ala buǵa, ala sat, ala qan, kók saw, aq sham t.b. sóz dizbekleri bir pútin sóz mánisinde jumsalǵanda qosılıp jazıladı. Xalıq abad, qońır at, baǵda gúl, dos bergen t.b. sóz dizbekleri menshiklik atlıq mánisinde jumsalǵanda Xalqabad, Qońırat, Baǵdagúl, Dosbergen túrinde bas hárip penen qosılıp jazıladı. Demek, awızsha sóylewde bir qıylı boladı da, olardıń ayırmashılıǵı jazıwda anıq beriledi.
Jazıwda hár tárepleme oylaw, tolıqtırıw, dúzetiw hám dál kerekli sózlerdi tańlaw arqalı oy-pikirdi oqıwshıǵa anıǵıraq jetkeriw múmkinshi-
133
ligi boladı. Sonday-aq jazıwdan paydalanǵanda materialdıń kerekli jerin tawıp alıp, oǵan ayırıqsha dıqqat qoyıp oqıw múmkin.
Jazıwsız ilim haqqında hátte oylaw da múmkin emes. Adamzattıń aldıńǵı oy-pikirleri, bilimi áwladtan-áwladqa ásirler dawamın da jazıw arqalı ótip keledi. Solay etip ilimniń rawajlanıwı, jetilisiwi onıń ta-
riyxı menen, jazıw menen tıǵız baylanıslı. Házirgi dáwirde jazıwdıń oǵada keń tarawı, baspa isleriniń kórilmegen dárejede rawajlanıwı jazıwdıń oǵada úlken áhmiyetke iye ekenin tolıq tastıyıqlaydı.
§ 57. Jazıwdıń tariyxınan maǵlıwmat
Biziń házirgi jazıwımız seslerdiń shártli tańbası bolǵan háriplerden ibarat. Til sesleri oǵada kóp túrli. Biraq jazıwda til sesleriniń hámmesin shártli tańba menen beligilew múmkin emes hám onıń zárúrligi de joq. Bárinen burın máni ayırıwǵa sebepshi bolatuǵın sesler bolǵan fonemalar óz tańbalarına iye bolsa, sonıń ózi jazıw arqalı oy-pikirdi bildiriwge jetkilikli boladı. Solay etip jazıwda sóylew tiliniń barlıq tárepleri emes,
al onıń oy-pikirdi bildiriwge qatnasatuǵın tárepleri kórsetiledi. Házirgi grafikamızda1 az sandaǵı shártli tańbalar (háripler) arqalı oy-pikirimizdi jazba túrde tolıq bayanlay alamız. Álbette házirgidey jetilisken seslik jazıwdı adamlar birden bilmegen. Jazıwdıń tariyxı oǵada erte waqıtlardan baslanadı.
Áyyemgi zamanlardan baslap-aq adamlar óz oy-pikirlerin áwladlarına qaldırıwǵa yamasa belgili bir alıslıqqa jetkeriwge háreket etken. Eń áyyemgi grafikalıq jazıw piktografiya2 dep ataladı. Jazıwdıń bul túri boyınsha belgili bir waqıya soǵan baylanıslı bolǵan súwretler arqalı bildirildi. Piktografiya jazıwınıń ayırım elementleri házirgi dáwirde de
jumsaladı. Máselen, jayǵa (yamasa dárwazaǵa) bas kiyimniń yamasa ayaq kiyimniń súwretiniń ildirilip qoyılıwı bas kiyim yamasa ayaq kiyim tigetuǵın
fabrika mánisin yamasa dúkán mánisin, qullası kiyimniń sol túrlerine baylanıslı bolǵan kárxana ekenin ańlatadı.
Eń dáslep súwretler bildiretuǵın túsiniklerine jaqın bolǵan. Waqıttıń ótiwi menen keyin ol súwretler ápiwayılasa kele, shártli mánide jumsalatuǵın bolǵan hám kem-kem túsiniklerdiń simvolına aylanǵan. Grafikalıq jazıwdıń bunday túri ideografiya3 jazıwı delinedi.
Ideografiya jazıwın ieoroglif jazıwı dep te ataydı. Jazıwdıń bul túri boyınsha sóz fonetikalıq hám grammatikalıq jaqtan tastıyıqlanǵan óziniń formalarına iye bolmay-aq belgili bir mánisti bildiredi. Ideografiya jazıwınıń ayırım elementleri házirgi jazıwımızda da ushırasadı.
1Grafika - grekshe grapho – «jazıw» degen máni bildiredi.
2Piktografiya - latınsha piktus – «súwret» hám grekshe grapho -«jazıw» sózlerinen qáliplesken.
3Ideografiya - grekshe idea - «túsinik», grapho - «jazıw» sózlerinen qáliplesken.
134
Sanlardı bildiretuǵın shártli belgiler (1, 2, 3, 4 hám t.b.) úndew (!), soraw (?) belgileri buǵan ayqın mısal bola aladı.
Bar súwretlerden paydalanatuǵın piktografiya jazıwı da, shártli belgilerden simvol retinde paydalanatuǵın ideografiya jazıwı da tildiń materiyallıq tárepin - seslik tárepin ańlatpaydı. Jazıwdıń bul túrleri arqalı oypikirdi tolıq bildiriw qıyın hám olar oǵada kóp sandaǵı shártli tańbalar-
dı biliwdi talap etetuǵın edi. |
|
|
Jazıwdıń rawajlanıwınıń |
kelesi basqıshı buwın jazıwı |
boladı. |
Sózdiń seslik tárepine kewil |
awdarıla baslandı. Jazıwdıń |
bul túri |
boyınsha sóz buwınlarǵa bólinip, hár bir buwın óziniń shártli tańbasına iye boladı. Házirgi dáwirde buwın jazıwı qıtay ieroglif jazıwı negizin-
de qáliplesken yapon tilinde jumsaladı.
Biziń házirgi jazıwımız eń jetilisken jazıw bolıp, bul seslik jazıw dep ataladı. Seslik jazıw biziń eramızdan burınǵı VII-VI ásirlerde áyyemgi grek tilinde qáliplesken. Grek álipbesi tiykarında latın álipbesi
dúzilgen. Sonday-aq grek álipbesi áyyemgi cerkovlıq slavyan azbukasınıń jumsala baslawına da sebepshi bolǵan. X ásirdiń Rusta xristianlıqtıń rásmiy qabıl etiliwi menen júdá ke en jayǵan áwelgi azbuka tiykarında hám latın álipbesiniń tásiri menen Petr I tusında 1708-jılı orıs álipbesi
qayta dúzildi hám ol ayırım ózgerisleri menen házir de qollanadı.1
Seslik jazıw boyınsha hár bir seslik tiptiń (fonemanıń) óz shártli tańbalarına iye bolıwı sózlerdi fonetikalıq jaqtan tastıyıqlaǵan bir pútin kóriniske keltirip turadı. Tilde sesler oǵada kóp ekenligi belgili. Biraq jazıwda barlıq seslerdi shártli tańbalar menen belgileniw zárúrligi joq. Fonetikalıq transkripciyasın bererde ǵana seslerdiń fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı bolǵan ózgesheliklerin qosımsha shártli tańbalar
menen belgilew múmkin. Sonlıqtan da fonetikalıq transkriciya menen ádettegi jazıwdaǵı álipbeniń ayırmashılıǵı boladı. Ádettegi jazıwda sózler-
diń mánisin hám formasın ózgertiwge sebepshi bolatuǵın seslerdiń tipin shártli tańbalar menen belgilewdiń ózi jetkilikli boladı. Túrli fonetika-
lıq jaǵdaylardıń sebebinen seslerde bolatuǵın ayırım ózgerisler (fonemanıń reńkleri) jazıwda sáwlelene bermeydi.
§ 58. Jazıw
Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háripler, irkilis belgileri, basqa da jazıwdaǵı jumsalatuǵın shártli tańbalar (qawıs, qosıw, alıw, kóbeytiw, bóliw, boladı belgileri t.b.) jazıwdıń quralı boladı. Barlıq shártli tańbalar hám olardıń tildegi seslerge qatnası, óz ara sáykeslenip keliwi jazıw bólimin-
de sóz etiledi. Qanday seslerdiń qay hárip penen tańbalanatuǵınlıǵı yamasa qanday háriptiń qay seslerdi bildiretuǵınlıǵı jazıwda qaraladı.
1 Jazıwdıń tariyxı haqqında qarańız: Matusevich M.I., Vvedenie v obщuyu fonetiku, M., 1970, 112-114 -betler., Ivanova V.F.. Sovremennıy ruskiy yazık. Grafika i orfografiya ,M., 1966, 5-14 betler. Valgina N.S. i dr. Sovremennıy ruskiy yazık. M., 1966, 119-123 betler.
135
Házirgi biziń jazvıwımız seslik jazıw bolıp, hár bir seslik tip óziniń shártli belgisi, simvolı grafikalıq tańbalarına iye boladı. Álipbe tildiń rawajlanıwınıń belgili basqıshında dúziledi. Tildegi sesler bolsa ózgeriste, rawajlanıwda boladı. Tilde túrli sebepler nátiyjesinde jańa
seslerdiń payda bolıwı múmkin. Tilge jańadan kelip kirgen seske álipbege de jańadan shártli tańba alıw kerek boladı.
Basqa tildiń jazıw sisteması qabıl etilgende, qabıl etilgen jazıw sisteması menen qabıl etip alıwshı tildiń seslik quramı ortasında kóp ǵana sáykesliklerdiń bolmawı tábiyiy nárse. Basqa tildiń jazıw sisteması qabıl etilgende qabıl etiwshi tildiń ózine tán ózgesheligine baylanıslı bolǵan geypara seslerdi bildiriw ushın jańadan qosımsha shártli tańbalar alıw kerek yamasa álipbede bar bolǵan háriplerge qosımsha belgi qosıw arqalı qabıl alǵan jazıwdaǵı kemisliklerdi saplastırıwı kerek. Sonda ǵana til-
diń seslik quramı jańadan qabıl etilgen jazıw arqalı tolıq sáwleleniwi múmkin. Qaraqalpaq tiliniń orıs jazıwın qabıl etiwi buǵan ayqın mısal bola aladı. Máselen: orıs jazıwında joq, á, ú háripleriniń qosımsha alınıwı qaraqalpaq tilindegi sáykes sonday (á, ú) ózine tán seslerdiń bolıwına baylanıslı: orıs jazıwındaǵı q, g, u, x, n, o háriplerine qosımsha belgilerdi qosıw arqalı orıs tilinde joq, biraq qaraqalpaq tilinde jumsalatuǵın sesler (q, ǵ, w, h, ń, ó) ańlatıladı. Solay etip orıs jazıwı tiykarında qaraqalpaq tiliniń ayırıqsha jazıw sisteması dúzilgen edi.
Hár bir tildiń óziniń jazıw qádeleri bolıp, bul qádeler boyınsha jazıwda tildiń házirgi seslik tárepi ǵana esapqa alınadı. Jazıw qádeleri boyınsha jazıwdaǵı tariyxıy, etimologiyalıq, morfologiyalıq principler esapqa alınbaydı. Sonlıqtan da tek jazıw qádelerin bilgen menen, álipbeni bilgen menen sózlerdi imlası jaǵınan durıs jazıw múmkin emes. Jazılıwı (grafikası) jaǵınan ǵarǵa, ǵalı, salı bolıp jazılıwı da, ǵarǵa, ǵalı, shamal, shalı bolıp jazılıwı da durıs bolıp sanaladı. Al imlası (orfografiyalıq) jaǵınan olardıń birewiniń (áwelgisiniń) alınıwı tiyis.
Sonday-aq latın jazıwı tiykarındaǵı jańa qaraqalpaq álipbesi dúzilgende de qaraqalpaq tiliniń ayrıqshalıqlarına baylanıslı bolǵan qosımsha tańbalardı qabıl etiwge tuwra keledi. Máselen, qaraqalpaq tilindegi ayırım jińishke dawıslılardı ańlatatuǵın arnawlı tańbalar bolmaǵanlıqtan
ol ushın álipbesindegi sáykes háriplerge (a, o, u) qosımsha beligileri qoyılıp, bul jetispewshilik tolıqtırıladı. Solay etip juwan dawıslılardı ańlatıw ushın alınǵan a, o, u háriplerine qosımsha belgi qoyıw arqalı jińishke dawıslılar - á, ó, ú ańlatıladı. Al qaraqalpaq tilindegi qısıq, eziwlik, jińishke dawıslını ańlatıw ushın álipbesindegi i háribi qabıl etilgen bolsa, ol dawıslınıń jubayın ańlatıw ushın latın álipbesinde bolmasa da, ı tańbası alındı. Solay etip qaraqalpaq tilindegi juwan hám jińishke jubaylas dawıslılardı qosımsha tańbalar ayırıp turatuǵın bol-
dı: a-á, o-ó, u-ú, ı-i. Bul teoriyalıq jaqtan da oǵada durıs sheshim edi. Sonday-aq jazılıwı jaǵınan Xalqabad, pedagok bolıp, aytılıwı boyınsha jazılǵanı da durıs. Biraq imla qádeleri boyınsha pedagog, xalqabad bolıp
136
jazılıwı kerek. Aytılıwı menen jazılıwı sáykes kelmese de, sońǵısı durıs dep esaplanıwı tiyis.
Solay etip jazıw (grafikalıq) qádeleri menen birgelikte imla qádeleri de boladı eken. Imla grafikalıq jazıwǵa tán bolǵan jazıwdıń bir túrli nızamlı túrde qabıl etip aladı hám onı imla qádelerine sáykes durıs dep esaplanadı. Demek, imla jazıwda grafikalıq qurallardı jolǵa salıp, nızamlı halǵa keltirip, tastıyıqlap otıradı.
§ 59. Álipbe
Jazıwda jumsalatuǵın barlıq háripdlerdiń qabıl etilgen belgili bir tártip izbe-iz jaylastırılıwı álipbe dep ataladı. Álipbe sózi álip, be degen arab háripleriniń atınan kelip shıqqan. Alfavit sózi grek háripleriniń
atınan payda bolǵan. Grekshe a-alfa, v-vita dep atalǵan. Usınnan alfavit sózi qáliplesken orıssha azbuka sózi de sonday jol menen qáliplesken: eski slovyansha a - az, b - buki dep atalıp, azbuka sózi kelip shıqqan.
Álipbedegi háriplerdiń belgili tártip boyınsha izbe-iz jaylasıwı shártli túrde qabıl etiledi. Bul izbe-izliktiń turaqlı túrde mudamı saqlanıwı ámeliy jaqtan úlken áhmiyetke iye boladı. Ásirese, sózlikler dúzgende yamasa qanday da bir dizimler jazǵanda háriplerdiń álipbedegi orın tártibin qatań saqlanıp jazılsa, olardan paydalanıw ańsat boladı. Álipbedegi háripler qol jazba hám baspa túrinde, bas hárip hám kishi hárip túrine iye boladı.
Qaraqalpaq tili jazıwınıń tariyxında arab, latın hám orıs grafikası tiykarında dúzilgen álipbeni ushıratamız. Dáslep reformalastırılǵan arab álipbesi tiykarında qaraqalpaq jazıwı qabıl etildi. 1924-jıldan baslap «Miynetkesh qaraqalpaq» atlı oblastlıq gazeta usı arab álipbesi tiykarında shıǵa basladı. Al 1925-jılı baslawısh bilim beriw ushın qaraqalpaq tilinde sabaqlıqlar shıǵarıldı. Arab álipbesi 1924-28 jılları qollanıldı. Bul álipbeniń kóp kemshilikleri boldı. Qaraqalpaq tiliniń
ózinshelik ózgesheliklerin bildiretuǵın geypara sesler (máselen á, ó, ú) arnawlı háripler menen ańlatılmadı; bir sestiń sóz basında, ortasında hám aqırında kelgende arab álipbesiniń qádeleri tiykarında hár túrli tańba menen ańlatılıwı jazıwǵa úyreniwdi qıyınlastırdı. Arab álipbesiniń jumsalıwı uzaq dawam etpedi. 1928-jılı latın álipbesi tiykarında jańa qaraqalpaq álipbesi dúzildi hám qabıl etildi. Bul latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbesinde 9 dawıslı hám 23 dawıssız seslerdi bildiretuǵın 32 hárip boldı: a, b, c, c, d, e, á, f, g, h, x, i, b, j, k, l, m, n, ń, o, ó, p, q, q, r, s, t, u, v, y, z, s. Qabıl etilgen latın álipbesinde dáslepki oqıw - quralları jazı-
lıp, olar baspadan shıqtı.1
Latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbesin jetilistiriw boyınsha bir qansha jumıslar islendi. 1932-jılı imla konferenciyası ótkerilip,
1 Q.Áwezov hám b.. «Qaraqalpaq álipbesi», Tórtkúl, 1929; Q. Eraliev «Qat tan», Tórtkúl, 1929; Q. Ayımbetov, Q. Eraliev «Egedeler sawatı». Tórtkúl, 1929.
137
G.Alparov, K.Ubaydullaev, K.Ayımbetovlar tárepinen dúzilgen jańa imla qádeleri tastıyqlandı.2 Latınlastırılǵan álipbeniń jańa variantında 31
hárip boldı. Burınǵı álipbede jumsalıp kelgen s háribi alıp taslandı. Jańa qabıl etilgen imla qádeleri boyınsha dawıslı hám dawıssızlardı jazıwda mınaday ózgeshelikler boldı: g, i eziwlik, qısıq dawıslılar sózdiń hámme jerinde u, y erinlik dawıslılar uzunlıq, bygyngi túrindegi sózlerdiń birinshi hám ekinshi buwınlarında jumsalatuǵın boldı; ó, o dawıslıları sózdiń tek birinshi buwınında ǵana jazıladı; singarmonizm nátiyjesinde ó sońǵı buwında ushırassa da, jazıwda ol esapqa alınbay, sózler túbirleri saqlanıp jazılatuǵın boldı.
Qaraqalpaq tiliniń jazıwı máselesi 1938-jılı ótkerilgen imla konferenciyasında qaraldı hám álipbeniń jańa variantı qabıl etildi. Álipbeniń bul jańa variantında 32 hárip bolıp sonıń on biri dawıslılardı, jigirma biri dawıssızlardı bildirdi. Erinlik, sonor, juwısıńqı dawıssız-
dı ańlatıw ushın v, til ortası, sonor, juwısıńqı dawıstı ańlatıw ushın i qabıl alındı. U háribi w sesin ańlatıw menen birge suw, oqıw sıyaqlı
sózlerdegi uw, iw dizbegin bildiriw ushın da jumsaladı. Solay etip suw, oqıw sózleri su, oqu túrinde jazıldı. Erinlik dawıslılar túpkilikli sózlerde tek birinshi buwında jumsalatuǵın boldı. Al sońǵı buwınlarda erin únlesligi boyınsha erinlik dawıslı ses aytılǵan menen eziwlik dawıs-
lı jazılatuǵın boldı. Mısalı: qulın, túlki, ógiz, otın t.b. Qısıq dawıslılar birinshi buwında blim, ktap sıyaqlı sózlerde túsirilip, olar jazılmaytuǵın boldı.
Latın jazıwı óz waqtında úlken áhmiyetke iye boldı. Ol túrkiy xalıqlardı jaqınlastırdı. Jazıwǵa baylanıslı qıyınshılıqlar birgelikte
sheshildi.
Qırqınshı jıllarǵa kele burınǵı awqam quramındaǵı túrkiy xalıqlar orıs álipbesin qabıl etip ala basladı. 1940-jılı orıs jazıwı tiykarında jańa qaraqalpaq álipbesi qabıl alındı. Jańa álipbede 35 hárip boldı. Qaraqalpaq tilindegi 9 dawıslı fonemanı bildiriw ushın 6 hárip - a,
e, o, u, ı, i ; 25 dawıssızdı bildiriw ushın 24 hárip - b, v, g, d, j, z, y, k, l, m,
n, p, r, s, t, f, x, c, ch, sh, щ, q, ǵ, h jumsaladı ; yu, ya háripleri yuw (yú) ya qosarlıların ańlattı; e háribi orıs tilinen kirgen sózlerde jumsaldı;
seslerdi bildirmeytuǵın ayırıw („), jińishkertiw () belgileri qabıl alındı. Orıs tilinde joq, qaraqalpaq tiliniń ózinshelik ózgesheliklerine baylanıslı bolǵan úsh seske qosımsha shártli tańbalar qabıl etildi (q, ǵ, h). Al, w, ń, á, ó, ú sesleri ushın qosımsha háripler áwel basta qabıl etilmedi. Olar bar háriplerdiń járdemi menen bildirildi: ń sesi n hám g háripleri-
niń dizbegi menen (ng), w sesi u háribi arqalı, al á, ó, ú sesleri sáykes a, o, u háripleri hám jińishkertiw belgisiniń járdemi menen (mahal, ot, soz, kun) ańlatıldı.
1940-jılı orıs jazıw tiykarındaǵı qabıl etilgen álipbe 1960-jılǵa shekem ózgerissiz jumsaldı. Usı dáwirdegi jazıw tájiriybesi álipbede hám
2 G.Alparov. K.Ubaydullaev Q.Ayımbetov «Qaraqalpaq tiliniń imlası». Tórtkúl, 1933.
138
imlada úlken kemshilikler bar ekenin kórsetti. Álipbege ózgerisler kirgiziw zárúr boldı. Solay etip ádewir ózgerisler engizilgen orıs jazıwı tiykarındaǵı álipbeniń jańa variantı 1957-jılı tastıyqlandı hám 1960jıldıń basınan baslap turmısta qollanıla basladı. Dáslepki álipbedegi 35 háripke qosımsha qaraqalpaq tilindegi ózinshelik ózgesheliklerin bildiretuǵın á, ó, ú, ń, w háripleri hám orıs tilinen kirgen sózlerde jumsalatuǵın l háribi qabıl etildi. Solay etip álipbeniń quramındaǵı háriplerdiń sanı
41 ge jetkerildi. Olar álipbede tómendegishe orınlastırıladı: Aa, Áá, Bb,
Vv, Gg, ǵǵ, Dd, Ee, Jj, Zz, Ii, Yy, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Ńń, Oo, Óó, Pp, Rr, Ss, Tt, Uu, :ú, Ww, Ff, Xx, Hh, Cc, Chch, Shsh, „, Íı, , Ee, Yuyu, Yaya. Bulardıń ishindegi segizi (á, ó, ú, w, ǵ, q, ń, h) qaraqalpaq tiliniń ózine tán seslerin bildi-
riw maqsetinde orıs álipbesindegi háriplerge qosımsha qabıl etilgen. Al qalǵan háripler orıs tilindegi sıyaqlı mánide jumsalǵan.1
1993-jılı latın jazıwına tiykarlanǵan jańa ózbek álipbesiniń qabıl etiliwi, basqa da túrkiy tilles respublikalardıń latınlastırılǵan
jańa álipbege ótiw, solay etip dúnya júzlik standartlarǵa jaqınlasıwǵa umtılıw háreketleri Qaraqalpaqstanda da latın jazıwı tiykarındaǵı jańa álipbege ótiwge sebepshi boldı. 1994-jılı 26-fevralda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń sessiyasında qánigeler tárepinen islep shıǵılǵan 31 háripten ibarat jańa qaraqalpaq álipbesi qabıl etildi. Biraq álipbeni ele de jetilistiriw kerekligi hám onı texnikalıq qurallardan paydalanıwǵa iykemlestiriwdiń zárúrligi sezildi. Solay etip ayırım háriplerdiń formasın ózgertiw hám bir háripti jańadan kirgiziwge tuwra keledi. Nátiyjede geypara ózgerisler kirgizilgen 32 háripten quralǵan latın jazıwı tiykarındaǵı jańa qaraqalpaq álipbesi 1995-jıldıń 29dekabrinde Qaraqalpaqstan Joqarǵı Keńesiniń besinshi sessiyasında qabıl etildi. Áwel 31 hárip usınıs etilgende eki dawıssız sesti (v hám w) ańlatıw wazıypası bir tańbaǵa (v ǵa) júklengen edi. Solay etip orıs tilinen kirgen sózlerde (vagon, avans) jumsalatuǵın, qaraqalpaq tilinde ayrıqsha fonema eknligi ele gúmanlı sesti ańlatıw ushın ayrıqsha háripti (v nı) qabıl etip,
al óz aldına ayrıqsha fonema ekenine hesh gúmanlanıwǵa bolmaytuǵın w sesi ushın ayrıqsha tańba qabıl etpesten, ol wazıypanı qosımsha etip v háribine júklewdiń ózi nadurıs edi. Latın álipbesiniń túp nusqasında erinlik-
tislik, juwısıńqı únli dawıssız sesti ańlatatuǵın v háribi, qos erinlik, juwısıńqı, sonor dawıssız sesti ańlatatuǵın w háribi bola tura, qaraqalpaq tilinde onday eki túrli dawıssız seslerdi (v, w) ańlatıw ushın bir tańbanı qabıl etip alıwdıń ózi ámeliy jaqtan da, teoriyalıq jaqtan da durıslılıqqa sáykes kelmeytuǵın edi.
1 Qaraqalpaq alfavitiniń 60-jıllarǵa shekemgi rawajlanıw tariyxı jetilistiriliwli tuwralı keńirek mına maqalada aytılǵan: D.S.Nasırov, Ob usovershenstvovanii i unifi-
kacii alfavita karakalpakskogo yazıka. (“Voprosı sovershenstvovaniya alfavitov tyurkskix yazıkov SSSR” toplamı, Moskva, 1972, 75-87 betler).
139
Jańadan qabıl etilgen házirgi qaraqalpaq tiliniń hárekettegi álipbesinde dawıslı seslerdi bildiriw ushın 9 hárip a, á, o, ó, u, ú, ı, i, e dawıssız seslerin bildiriw ushın 23 hárip b, d, f, g, ǵ, h, x, j, k, q, l, m, n, ń, p, r, s, t, v, w, y, z, sh qabıl etildi. Kórinip turǵanınday - aq, 40-jıllarǵa shekem qollanılǵan burınǵı eski latınlastırılǵan álipbe de, házirgi jańa álipbe de, 32
hárip bolǵanlıǵın ańlaymız. Biraq eski hám jańa latınlastırılǵan qaraqalpaq álipbeleri san jaǵınan birdey bolǵan menen olar úlken ayırmashılıqlarǵa iye. Atap aytqanda, dawıslılar boyınsha: burınǵı álipbede á, ó, ı, u háripleri qollanılsa, házirgi álipbede olarǵa á, ó, ı, ú háripleri sáykes keledi. (Basqa dawıslılar - a, o, u, e, i ekewinde de birdey); dawıssızlar boyınsha burınǵı álipbede q, n, g háripleri qollanılsa, házirgi álipbede olarǵa ǵ, ń, sh, c háripleri tuwrı keledi. Burınǵı álipbede
j háribi házirgi álipbedegi eki tańbaǵa (j hám y) sáykes keledi; álipbedegi v háribi házirgi álipbedegi v hám w tańbalarına sáykes keledi. Sonday - aq burınǵı álipbedegi u dawıslı háribi monoftongtı (u) hám diftongtı (uw, úw) ańlatadı hám t.b.
§ 60. Imla
Sózlerdiń durıs jazıwda olardıń aytılıwı hám esitiliwi esapqa alı-
nıp qoymastan, sonıń menen birge basqa da ayırım jaǵdaylar kózde tutıladı. Atap aytqanda ayırım eslerdiń grafikalıq qádeler tiykarında aytılıwınday bolıp jazıla bermewi tildiń tariyxına, jazıwdıń etimologiyalıq, morfologiyalıq, tradiciyalıq pirinciplerine, yaǵnıy imla qádelerine baylanıslı boladı. Imla ilimiy ádebiyatlarda orfografiya1 dep aytıladı. Orfografiya sózlerdegi dawıslı hám dawıssız seslerdiń, túbir hám qosımtalardıń, kómekshi hám qospa sózlerdiń bir qıylı durıs jazılıwı haqqındaǵı, ótkerme hám bas háriplerdiń durıs qollanılıwı tuwralı qaǵıydalardıń jıynaǵı. Jazıwda belgili bir imla qaǵıydalarına tiykarlanǵanda ǵana hámme bir qıylı sawatlı jazıwǵa erisiwi múmkin. Imla qaǵıydaların qatań saqlaw tildiń fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq qádelerin saqlaw menen barabar. Sesler durıs aytılmasa, sózler durıs tańlanıp jumsalmasa, grammatikalıq formalardan orınlı paydalanılmasa, ol tilge túsiniw qıyın bolǵanlıǵı sıyaqlı sawatsız jazılǵan xattı oqıw hám túsiniw qıyın.
Imla qaǵıydaların dúzgende fonetikalıq morfologiyalıq (etimologiyalıq), tariyxıy (tradiciyalıq) principlerine tiykarlanadı. Fonetikalıq princip házirgi qaraqalpaq tiliniń imlasında úlken áhmiyetke iye. Óytkeni oǵada kóp sózler qalay aytılsa, solay jazıladı. Sózlerdegi seslerdiń ózlerine tiyisli bolǵan grafikalıq tańbaları menen ańlatılıwı fonetika-
lıq princip tiykarında boladı. Mısalı: bala, ata, taraq, sana hám t.b. sózlerdegi háripler olardıń aytılıwı menen sáykes keledi.
1 Orfografiya - grekshe orthos «durıs» , grahojazaman degen sózlerden qáliplesken.
140
Barlıq sózlerdegi aytılıwı menen jazılıwı sáykes kele bermeydi. Mısalı: jońqa, túńgi, jambadı, isembedi, bashshı, jassın t.b. túrinde aytılǵanı menen jońqa, túńgi, janbadı, isenbedi, bashshı, jazsın, bolıp bul sózlerdiń túbirleri tolıq saqlanıp jazıladı. Klup, aktip, pedagog, Ivanop, Asqarop túrinde aytılıwına qaramastan, olar klub, aktiv, pedagog, Ivanov bolıp jazıladı; dialektlik ózgesheliklerine baylanıslı sennen, seller, kúnner, kúller t.b. bolıp aytılıwına qaramastan olar senler, kúnler bolıp jazıladı; qaraǵoy, alagel, saralat, baralmaydı túrinde aytılatuǵın sóz dizbekleri jazıwda qara qoy, ala kel, sarı at, bara almaydı bolıp, hár bir sózdiń óziniń ádettegi pútinligi saqlanıp jazıladı. Bunday bolıp aytılıwına qarap emes, al sózdiń túbiriniń hám qosımtanıń ádettegi pútinligi saqlay otırıp jazılıwı morfologiyalıq princip tiykarında boladı. Morfologiyalıq principti ádebiyatlarda etimologiyalıq princip dep te ataydı.
Qaraqalpaq tilinde teńdey, qatara jumsalatuǵınlıǵın samal-shamal, sa- lı-shalı, saǵal-shaǵal, aylan-aynal, jıynal-jıylan, qıynal-qılan túrindegi sózler ushırasadı. Jazıwda olardıń dáslepkilerin (samal, salı, saǵal, aylan, jıynal, qıynal) qollanıw dástúrge aylanıp ketken. Sózlerdiń bunday bolıp jazılıwı tariyxıy (tradiciyalıq) prncipke tiykarlanadı. Joqarıdaǵı mısallardıń ayırımlarınan morfologiyalıq principti de ańlaw múmkin. Mısalı: jıynalıs sóziniń túbiri jıy, onnan jıyın, jıyna, jıynal,
jıynalıs morfemaları jasaladı; qıynalıw sózi tuwralı da usınday dew múmkin. Solay etip jıyın sózinen jıyna, qıyın sózinen qıyna jasaladı; a - feyil jasawshı suffiks boladı.
Demek qaraqalpaq tilinde jıyla, qıyla dep aytılmaydı eken, jazıwda da olay (jıynalıs, qıynalıw) bolmawı kerek.
Forması bir qıylı bolǵan geypara omonim sózler jazıwda qosımsha shártli belgi menen beligileniwi múmkin. Máselen: alma' (atlıq) - a'lma (feyil), salma' (atlıq), sa'lma (feyil), atla's (material), a'tlas (geografiyalıq atlas) hám t.b.. Bul sózler sóylewde dawıslılardıń pátli ya pátsiz aytılıwı menen parqlansa, jazılıwda olar dawıslınıń ústine pát belgisin qoyıw arqalı ayrıladı. Jazıwdaǵı bunday princip differenciya principi deli-
nedi. Qaraqalpaq tiliniń imlasında fonetikalıq hám morfologiyalıq principlerge tiykarlana otırıp kópshilik jazıw qádeleri dúzilgen. Sonlıqtan da jazıwdaǵı morfologiyalıq, ásirese, fonetikalıq princip baslı principler bolıp sanaladı.
§ 61. Ayırım háriplerdiń jazılıwı
Sózdiń barlıq esitilgen jerinde a háribi jazıla beredi. Mısalı: tas,
ana, shana, bulaq, qadaǵan, avtobus, mashina hám t.b. orıs tilinen kirgen albom, alpinist, apelsin, ateizm, bagajnik, t.b. sózlerde qońsılas seslerdiń yamasa