Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)
.pdf
121
buwını tuyıq buwınnan ibarat. Solay etip tuyıq buwın eki fonemalı hám úsh fonemalı bolıp keledi. :sh fonemalı tuyıq buwın sheklengen halda siyrek ushırasadı. Qáde boyınsha eki dawıssızǵa tamalanǵan úsh fonemalı tuyıq buwınnıń sońǵı dawıssız sesi únsiz, aldıńǵısı sonor bolıp keledi. Qaraqalpaq tilinde úst, ast usaǵan túbir sózlerdiń aqırında eki únsiz dawıssız sesler qatara keledi. Biraq ol sózler mudamı ústi, astı túrinde qosımta qosılǵan halda jumsaladı.
Kóp buwınlı sózlerde tuyıq buwın tek sózdiń basında ushırasadı. Al sóz ortasında hám aqırında tuyıq buwın jumsalmaydı. Bunıń sebebi qaraqalpaq tilinde sózdiń ortasında hám aqırındaǵı buwınıń basında dawıslı ses jumsalmaydı. Qanaat, zúráát, saat sıyaqlı sózlerdi esapqa almaǵanda (olar da qanahat, zúráhát, saǵat túrinde aytıladı) túpkilikli sózlerdiń ortasında hám aqırında eki dawıslı ses qatara kelmegenlikten onday poziciyalarda tuyıq buwın ushıraspaydı. Orıs tili arqalı kirgen geografiya tipindegi sózlerde eki dawıslı qatara kelgen menen de tuyıq buwın payda etilmeydi.
Qaraqalpaq tilinde tuyıq buwınnan turatuǵın qosımtalar mudamı dawıssızǵa pitken sózge qosıladı hám qosılǵan sóziniń sońındaǵı dawıssız ses sońǵı qosılǵan buwınǵa ótip, dawıssız-dawıslı-dawıssız túrindegi qamaw buwındı payda etedi. Mısalı: bar+ıp-ba+rıp, kel+ip-ke+lip t.b.
Dawıssızdan baslanıp, bir yamasa qatara eki dawıssız seske tamamlanatuǵın, solay etip, dawıslı ses dawıssızlardıń qorshawında keletuǵın buwın qamaw buwın delinedi. Mısalı: bas, tas, tis, kún, qant, jent, tórt t.b. sózler
qamaw buwınnan ibarat. Qamaw buwın kóbinshe úsh fonemadan, sheklengen jaǵdayda (eń sońǵı dawıssızı únsiz, onnan aldıńǵısı sonor keliw shárti me-
nen) tórt fonemadan turadı. Qamaw buwın jumsalıwı jaǵınan sheklenbeydi, yaǵnıy óz aldına sóz túrinde de, kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında da jumsala beredi. Mısalı: jas, ba-lıq, bi-lim-li t.b.
Joqarıda ashıq buwınnıń bir hám eki fonemadan, tuyıq buwınnıń eki hám úsh fonemadan, qamaw buwınnıń úsh hám tórt fonemadan turatuǵınlıǵın kórdik. Ashıq, tuyıq hám qamaw buwınlarındaǵı fonemalardıń sanına qaray otırıp, buwınlardı tómendegishe túrlerge bóliw múmkin:
1. Bir fonemalı ashıq buwın-A, Mısalı: a tańlaq sózi, a-ǵa, i-ni sózleriniń birinshi buwını;
2. Eki fonemalı ashıq buwın-BA.1 Mısalı: de, ba-la, ke-le;
3. Eki fonemalı tuyıq buwın-AB. Mısalı: at sózi, al-mas, úl-ken sózleriniń birinshi buwınları;
4. :sh fonemalı tuyıq buwın-ABB. Mısalı: ant sózi, ayt-tı, úrk-ti sózleriniń birinshi buwınları;
5. :sh fonemalı qamaw buwın-BAB. Mısalı: tas, bas-paq, qal-paq;
6. Tórt fonemalı qamaw buwın-BABB. Mısalı: qant sózi, túrt-ki sóziniń birinshi buwını.
1 Shártli túrde A-dawıslı, B-dawıssız ses mánisinde
122
Buwınnıń bunday túrleri tek qaraqalpaq tilinde jumsalıp ǵana qoyma-
stan, sonıń menen birge olar túrkiy tillerdiń bárine de ortaq sıpatqa iye boladı2.
Joqarıda kórsetilgen buwınlardıń túrleri jeke sóz retinde de, kóp buwınlı sózlerdiń qurılısında da jumsala beredi. N.A. Baskakovtıń aytıwı boyınsha túrkiy tillerde túbir sózlerdiń eń eski túri BAB tipindegi sózler bolǵan. Al basqa tiptegi túbir sózler (máselen, BA, AB, A t.b.) BAB tipindegi sózlerdiń túrli ózgerislerge ushırawınan payda bolǵan.3
Sońǵı dáwirlerde orıs tilinen túrkiy tillerge, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline de kóplep sózlerdiń kelip kiriwi menen buwınnıń qurılısına jańalıqlar endi. Túpkilikli sózlerde ushıraspaytuǵın, orıs tili arqalı kirgen sózlerde ǵana jumsalatuǵın buwınnıń mınaday túrlerin kóriwge boladı:
1. BBA túrindegi úsh fonemalı buwın. Mısalı: sta-kan, bri-ga-da sózlerindegi birinshi buwını;
2. BBAB túrindegi tórt fonemalı buwın: Mısalı: stol sózi, trak-tor sóziniń birinshi buwını;
3. BABBB túrindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: punkt, tekst sózleri; 4. BBABB túrindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: front, sport sózleri; 5. BBBAB túrindegi bes fonemalı buwın: Mısalı: sprav-ka sóziniń bi-
rinshi buwını;
Orıs tilinen kirgen sózlerdegi buwınlardıń bul túrleriniń aytılıwı menen jazılıwı ortasında parq bar. Bul parq orıs tilinen kirgen buwınlardıń qurılısında bir neshe dawıssız seslerdiń qatara keliwi menen baylanıslı. Qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózlerinde bir buwınnıń ishinde dawıssız seslerdiń qatara keliwi sheklengen; buwınnıń aqırında eki dawıssız ses (únsiz-sonor) dizbeklesip keliwi múmkin; al buwınnıń basında eki ya bir neshe dawıssızdıń qatara keliwi, buwınnıń aqırında ekiden artıq dawıssızdıń dizbeklesip qatara keliwi pútkilley ushıraspaydı.
§ 52. Qaraqalpaq tilinde sózlik pát máselesi
Eki yamasa kóp buwınlı sózlerdegi barlıq buwınlar aytılıwı jaǵınan birgelki bolmaydı. Kóp buwınlı sózlerdiń bir buwını, ásirese ondaǵı dawıslı sesi basqalarına salıstırǵanda kóterińki aytıladı. Buwınnıń bunday ayrıqsha kóterińki aytılıwı pát dep ataladı. Pát túsken buwın
2Baskakov N.A. Struktura sloga v tyurkskix yazıkax. Issledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskix yazıkov, 8, Fonetika, 333-bet
3Baskakov N.A. Struktura sloga v tyurkskix yazıkax. Issledovaniya po sravnitelnoy grammatike tyurkskix yazıkov, I, Fonetika, 333-bet
123
pátli buwın delinedi de, pát túspegen, ólpeń aytılatuǵın buwın pátsiz buwın dep aytıladı.
Pátli buwın pátsiz buwınnan kúshli aytılıwı menen, joqarı tonǵa iye bolıwı menen hám ondaǵı dawıslı sestiń kóbirek sozımlılıqqa iye bolıwı menen ayrılıp turıwı múmkin. Pátli buwınnıń kúshli aytılıwı, joqarı tonda bolıwı hám dawıslı sesiniń sozımlı bolıw faktleriniń bári belgili dárejede birgelikte keliwi menen birge olardıń birewi artıqmashılıqqa iye boladı.1 Sonlıqtan da geypara tillerge kóbinese kúshli (dinamikalıq) pát, bazıbir tillerge muzıkalıq (tonikalıq) pát tán boladı; bir qansha tillerde pátli buwın sozımlılıq muǵdarı menen (kvantitativ pát) kózge túsedi.
Túrkiy tillerde sózlik pát hám onıń tábiyatı menen ornı jóninde, atqratuǵın xızmeti haqqında kóp jıllardan berli tyurkologiyalıq ádebiyatlarda sóz etilip kelmekte. Biraq ilimpazlar ortasında bul haqqında pikirler oǵada hár qıylı. Kópshilik izertlewshiler túrkiy tillerde pát turaqlı sıpatqa iye boladı hám mudamı sońǵı buwınǵa túsedi dese, birewler kerisinshe pát sóz qurılısındaǵı hár túrli buwınlarǵa túsedi hám ol fonologiyalıq xızmet atqaradı deydi.
Hátteki sońǵı dáwirde túrkiy tillerde sózlik páttiń ulıwma joq ekenligi jóninde, onıń xızmetin tolıq túrde singarmonizm atqaratuǵınlıǵı haqqında pikirler orın alıp kiyatır. Túrkiy tillerde pát jóninde belgili tyurkolog A.M.Sherbak bılay dep jazadı: «Tyurkologlardıń pikirleri oǵada qarama-qarsılıqlı, hátteki bir tildiń ózinde kópshilik jaǵdayda pát jóninde tikkeley qarama-qarsı juwmaqlar shıǵarıladı».2
Bunday pútkilley qarama-qarsılıqlı pikirlerdiń bolıwınıń da tereń sebebi bar. Birinshiden, túrkiy tillerde pát fonologiyalıq xızmet atqarmaydı; ekinshiden, fonetikalıq jaqtan da pátli buwın pátsiz buwınnan shamalı ǵana parqlanadı; úshinshiden, akcentlik tillerdegi páttiń atqaratuǵın xızmetin túrkiy tillerde tolıq túrde singarmonizm atqaradı. Mine, bul jaǵdaylardıń bári singarmonizmniń túrkiy tillerde baslı supersegmentlik qubılıs ekenin tastıyıqlaydı.
Qaraqalpaq tilindegi pátli hám pátsiz buwınlardıń ayırmashılıq dárejesin orıs tilindegi pátli hám pátsiz buwınlardıń ayırmashılıq dárejesi menen salıstırsaq, qaraqalpaq tilinde pátli buwın pátsiz buwınnan az dárejede ayrılatuǵının bilemiz. Qaraqalpaq tilinde (ulıwma túrkiy tillerde) pát anıq bildirilmeydi hám onıń oraylastırıwshılıq qásiyeti
bolmaydı. Sózde neshe buwın bolsa, sonshelli pát bar sıyaqlı kórinedi. Buwınlardıń birewin basqalarınan kóterińkirek aytqanımız benen onıń kóbinshe mánige tásiri bolmaydı. Durıs, qaraqalpaq tilinde alma'-a'lma, shıǵarma'-shıǵa'rma', salma'-sa'lma túrindegi jubaylas sózlerde páttiń ózgeriwi mániniń ózgeriwine de sebepshi bolǵanday kórinedi. Biraq ta «Sen kitaptı alma'« hám «A'lma pisti» degen gáplerdegi alma sózindegi pátti ózgertip aytqanımız benen mánige onshelli tásir etpeydi. Pátti nadurıs aytqan
1M.I.Matusevich. Vvedenie v obщuyu fonetiku. M.,1959,95-96-betler
2A.M. Щerbak. Sravnitelnaya fonetika tyurkskix yazıkov. L.,1970,117-bet
124
menen yaǵnıy a'lma-feyil mánisinde, alma-atlıq mánisinde aytılǵanı menen ol sóz máni shıǵarmaytuǵın ápiwayı sesler dizbegine aylanıp ketpeydi, tek ádebiy normadan shetlewshilik bayqaladı. Al orıs tilinde pát anıq bildiriledi hám onıń oraylastırıwshılıq qásiyeti kúshli boladı. Páttiń ózge-
riwi menen sózdiń mánisi (za'mok-zamo'k), sózdiń forması (tra'vı-travı') ózgeredi yamasa sóz máni bildirmeytuǵın ápiwayı sesler dizbegine aylanadı (kipi't-ki'pit).1
Sózdegi páttiń ornına qaray tiller eki toparǵa bólinedi: erkin pátli tiller hám turaqlı pátli tiller. Erkin pátli tiller qatarına orıs tili ki-
redi. Orıs tilinde pát sózlerdiń basındaǵı, ortasındaǵı hám aqırındaǵı buwınlarǵa túse beredi. Al túrkiy tillerde, sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde pát mudamı derlik sózdiń aqırǵı buwınına túskendey kórinedi. Sonıń menen birge qaraqalpaq tilinde pát jıljımalı boladı. Túbirge qosımtalardıń qosılıp barıwı menen tiykarǵı pát sońǵı buwınlarǵa qaray jılısıp otıradı. Mısalı: bala', balala'r, balaları', balalarımı'z, balalarımızǵa'.
:sh hám onnan da kóp buwınlı sózlerdiń aqırında tiykarǵı pát penen birge ayırım buwınlarda kómekshi, ekinshi dárejeli pát te bar sıyaqlı seziledi. Máselen, ba'lala'r, i'nime' t.b. sózlerdegi barlıq buwınlar birgelki aytılmaytuǵının bayqaymız. Tiykarǵı pát sońǵı buwınǵa, al birinshi buwınǵa kómekshi pát túsetuǵınlıǵın ortańǵı buwınǵa salıstıra otırıp ańlawǵa boladı. Sebebi ortańǵı buwın ólpeń aytıladı. Bes-altı hám onnan da kóp buwınlı sózlerde kómekshi páttiń sanı birden de kóbirek sıyaqlı kórinedi. Biraq kóp buwınlı sózlerdegi kómekshi pátli buwınlardı pátsiz buwınlardan ayırıw júdá qıyın. Mısalı, balalarımızdı', aytqanımızdı' degen sózlerde tiykarǵı pát sońǵı buwınǵa túsetuǵınlıǵı belgili. Al kómekshi pát
la (3-buwındaǵı) hám qa buwınlarına túsedi desek, olardıń basqa pátsiz buwınlardan parqı anıq bilinbeydi. Sonıń menen birge birinshi buwında da (ba, ayt), sońǵı buwınnıń aldıńǵı buwınında da (mız) kómekshi pát bar sıyaqlı kórinedi. Sub‟ektiv baqlaw arqalı kómekshi pát jóninde anıq sheshimge kele qoyıw qıyın. Bul haqqında eksperimental-fonetikalıq izertlewler nátiyjesinde ǵana anıq juwmaq shıǵarıw múmkin.
Orıs tili arqalı kirgen sózlerge qaraqalpaq tiliniń qosımtaları qosılǵanda, áwelgi túbirdegi pát saqlanadı. Qaraqalpaq tiliniń nızamına baǵınǵan halda pát sonday-aq sózdiń sońǵı buwınına da túsedi. Mısalı: ra'dio-ra'diola'r, tra'ktor-tra'ktorla'r, telefo'n-telefo'nla'r. Bul sózlerge lar qosımtası qosılıw menen oǵan pát túsedi. Sonday-aq túbirdegi pát te saqlanadı.
Tilimizde jumsalatuǵın kóp buwınlı sózlerdiń sońǵı buwınına pát túsedi. Biraq bul nızamǵa baǵınbaytuǵın yaǵnıy sózdiń sońǵı buwınına pát túspey, aldıńǵı buwınları pátli aytılatuǵın túbir sózler de, dórendi sózler de ushırasadı. Sonday-aq geypara qospa sózlerdiń sońǵı sıńarına pát túspey, aldıńǵı sıńarı pátli aytılatuǵın jaǵdaylar da ushırasadı. Al-
1 L.L Bulanin. Fonetika sovremennogo russkogo yazıka, 7, №62-betler
125
dıńǵı buwını pátli aytılatuǵın túbir sózlerdiń shıǵısı kóbinshe arab, parsı tillerinen qaraqalpaq tiline kirgen sózler boladı. Mısalı: le'kin,
álbe'tte (yamasa á'lbette), ba'zı, ya'ǵnıy, há'mme t.b. Sonday-aq orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózler grammatikalıq formalardı
qabıl etpegen halda jumsalǵanda orıs tilindegisi túrinde aldıńǵı hám ortańǵı buwınlarına pát túsirilip aytıla beredi. Mısalı: o'pera, o'blast, ene'rgiya, gaze'ta, diktatu'ra, revolyu'ciya, kommu'na t.b.
Ádette pát sońǵı buwınǵa túsetuǵın, biraq ayrıqsha bir intonaciya menen aytılǵanda pát endi sońǵı buwınǵa emes, al aldıńǵı buwınǵa túsetuǵın túpkilikli sózler de ushırasadı. Mısalı: sanaq sanlar-e'ki, a'ltı, je'ti, se'giz, to'ǵız, e'lli, a'lpıs, je'tpis, se'ksen, to'qsan; soraw almasıqları-qa'ysı, qa'nsha, qa'nday; buyrıq meyiller-o'tır. to'qta, ta'sla t.b. túrinde aytılıwı múmkin. Ádette pát ol sózlerdiń sońǵı buwınına (eki', qaysı',otı'r) túsedi. Páttiń dáslepki buwınǵa túsiwi ol sózlerdiń belgili bir jaǵdayda jumsalıwına baylanıslı ayrıqsha intonaciya menen aytılıwınan bolıp otır.
Geypara qospa sózlerdiń dáslepki sıńarına pát túsedi de, sońǵısı pátsiz aytıladı. Mısalı: almasıq sózler-álle'kim, álle' ne, he'sh kim, he'sh nárse, há'r kim, há'r bir, há'r nárse, há'r qanday t.b. Sonday-aq ayrıqsha intonaciya menen aytılatuǵın qospa sanaq sanlardıń birinshi sıńarı pátli, ekinshisi pátsiz aytılıwı múmkin. Mısalı: o'n bir, o'n eki, o'n úsh, o'n tórt,
o'n toǵız t.b. Al olar ádettegi jaǵdayda basqasha intonaciya menen on bir', on ek'i, on ú'sh, on tó'rt, on toǵız' túrinde aytıladı. Jup sózlerdiń geyparalarınıń aldıńǵı sıńarına (kúnne'n-kúnge, jılda'n-jılǵa, úlke'n-úlken, ayta'-
ayta) geyparalarınıń sońǵı sıńarına (ayma-a'y, qolma-qo'l, bes-altı', jetisegiz', on-on be's) pát túsiwi múmkin.
Qaraqalpaq tili agglyutinativlik (jalǵamalı) tiller qatarına kiretuǵınlıǵı belgili. Sebebi qaraqalpaq tilinde bir neshe qosımtalar birinen soń biri túbirge tirkesip jalǵana beredi. Pát túbirge qosılǵan qosımtalardıń eń sońǵısına túsedi. Sonıń menen birge sózdiń aqırında kelgen barlıq qosımtalar ózlerine pátti qabıl ala bermeydi. Qaraqalpaq tilinde pát túspeytuǵın affiksler de ushırasadı. Olar kóbinshe omonimlik affiksler bolıp, bir mánide jumsalǵanda pátti qabıl etip, pátli aytılsa, ekinshi mánide jumsalǵanda pát túspeydi.
Pát túspeytuǵın hám pát túsetuǵın omonimlik affiksler mınalar: Betlik jalǵawlarına pát túspeydi. Mısalı: bala'man, balasa'ń, bala'mız, bala'sız, biri'men, biri'seń, biri'miz, biri'siz, bara'man, bara'sań, bara'sız, bara'mız, bara'dı t.b.
Bul jerde qosımsha eskertetuǵın jaǵday-feyildiń ótken, keler, hám házirgi máhál formaları betlengende birgelki bolıp, úsh bette de pát sońǵı buwınǵa, yaǵnıy betlik jalǵawlarına túspeydi. Mısalı:
8. baratı'rman, baratı'rmız 88. baratı'rsań, baratı'rsız 888. baratı'r
126
Predikativlik feyildiń ótken máhál forması betlengende pát sońǵı buwınǵa túsedi. Mısalı:
8b. bardı'm ,saqladı'm, bardı'q, saqladı'q 88b. bardı'ń ,saqladı'ń, bardıńı'z, saqladıńı'z 888b. bardı', saqladı'
Al predikativlik emes, kelbetlik feyiller ótken máhál formasında betlengende feyildiń házirgi máháli sıyaqlı bolıp, birinshi hám ekinshi bettegi betlik jalǵawlarına pát túspeydi. Mısalı:
8b. barǵa'nman ,kelge'nmen, barǵa'nbız ,kelge'nbiz 88b. barǵa'nsań , kelge'nseń, barǵa'nsız, kelge'nsiz 888b. barǵa'n ,kelge'n
Mız/miz affiksi betlik jalǵawı emes, al tartım jalǵawı xızmetinde jumsalǵanda ol ózine pát qabıl etedi. Salıstırıńız: biz bala'mızbizlerdiń balamı'z; biz bi'rimiz-bizlerdiń birimi'z; sız/siz affiksi betlik jalǵawı emes, kelbetlik sóz jasawshı suffiks xızmetinde jumsalsa, ol ózine pát qabıl etedi: siz bala'sız-balası'z (úy), siz ada'msız-adamsı'z (úy). Sondayaq ıńız/ińiz affiksi tartım jalǵawı xızmetinde jumsalsa, onıń sońǵı buwınına pát túsedi (siziń qalıńı'z, siziń tilińi'z, siziń terińi'z, siziń barıńı'z), al buyrıq meyildiń betlik jalǵawı xızmetinde jumsalǵanda ol affikske pát túspeydi. Pát túbirge túsedi (siz qa'lıńız, siz ti'lińiz, siz te'rińiz, siz ba'rıńız). Biraq bul ayırmashılıqtı kontekstsiz ańǵarıw júdá qıyın. Ayrıqsha intonaciya menen aytılǵanda buyrıq meyil mánisinde ol affikslerdiń birinshi buwınına (qalı'ńız, tili'ńiz, teri'ńiz, barı'ńız túrinde) pát túsiwi múmkin. Tartım jalǵawı xızmetinde jumsalsa, ńız/ńiz formasına pát túsedi (siziń qalıńı'z, siziń tóleńi'z), al betlik jalǵawı xızmetinde jumsalsa, oǵan pát túspeydi (siz qala'ńız, siz tóle'ńiz).
2. Feyildiń bolımsızlıq affiksi xızmetinde jumsalǵanda ma/me, ba/be, pa/pe formalarına pát túspeydi. Mısalı: ba'spa, ke'spe, basla'ma, te'rme, kórgi'zbe hám t.b. Al olar atawısh sózler jasawshı affiks xızmetinde jumsalsa, ózlerine pát qabıl etedi: baspa', kespe', baslama', terme', kórgizbe', ezbe', gezbe'.
3. Feyildiń affiksi xızmetinde jumsalsa, shı/shi formalarına pát túspeydi. Mısalı: ba'sshı, qo'sshı, ti'lshi t.b. Al shı/shi sóz jasawshı affiks xızmetinde jumsalsa, olarǵa pát túsedi. Mısalı: basshı', qosshı', tilshi' t.b.
Joqarıdaǵı affiksler omonimlik mánide jumsalıp, olardıń birine pát tússe, ekinshisine pát túspeytuǵınlıǵın kórdik. Bunıń sebebi omonimlik affikslerdiń grammatikalıq-fonetikalıq jaqtan differenciyalaw zárúrligine baylanıslı bolsa kerek.1
1 Qazaq tiliniń materiallarına tiykarlana otırıp, akademik S.Keńesbaev usınday juwmaqqa keledi. Sovremennıy kazaxskiy yazık, Alma-Ata, 1962, 83-bet
|
127 |
Geypara affikslerge hám kómekshi sózlerge pát túspeydi. Mısalı: |
|
kelbetliktiń day/dey, tay/tey |
affikslerine (bala'day, a'ttay, ú'ydey, |
qu'rttay), ráwishtiń sha/she affikslerine (adamla'rsha, sizi'ńshe) pát túspeydi. Biraq sha/she affikslerine páttiń túspewi turaqlı emes: orıssha', qaraqalpaqsha' t.b. usaǵan sózlerde ol formalarǵa pát túsip te aytıladı. Ma/me, ba/be, pa/pe, she soraw janapaylarına, da/de, ta/te, ǵoy, ǵana, shekem, sheyin, deyin, sayın tirkewishlerine pát túspeydi. Mısalı: bara' ma, kele' me, se'n she,
aspanda' da, jerde' de, me'n ǵoy, se'n ǵana, soǵa'n shekem, barǵa'n sayın hám t.b. Solay etip kómekshi sózler ózleriniń aldındaǵı tiykarǵı pátli sózlerge akcentuaciyalıq jaqtan ǵárezli bolıp keledi.
ORFOEPIYA
§53. Orfoepiya haqqında túsinik
Ádebiy til hám onıń tarawları qáliplesken jáne hámmege ortaq qabıl etilgen qádelerine iye boladı. Ádebiy tildiń grammatika tarawında da, leksikasında da, sonday-aq awızsha sóylewde de belgili bir normalarǵa, qaǵıydalarǵa tiykarlanıwshılıqtı kóremiz. Bul normalardıń buzılıwı, bul qaǵıydalardan shetlew - ádebiy tilde sóylewden shetlew degen sóz. Tildiń sózlik fondın quraytuǵın sózler, tildiń grammatikalıq qurılısı sol tilde sóy-
lewshi xalıq ushın ortaq bolatuǵını sıyaqlı, olardan sol tilde sóylewshiler teńdey paydalanadı. Til seslerinen paydalanǵanda hár qıylılıqqa, normadan shetlewge jol qoyıwǵa bolmaydı.
Ádebiy tilde durıs sóylew normalarınıń jıynaǵı fonetikanıń orfoepiya2 tarawında izertlenedi. Ádebiy tildiń orfoepiyası jeke sesler hám ses dizbekleriniń durıs aytılıwın úyreniw menen birge sózler hám sóz dizbekleriniń durıs aytılıwın da izertleydi.
Hár bir ses óziniń artikulyaciyalıq ayrıqshalıǵına iye bolatuǵını málim. Sonıń menen birge bir sestiń jeke turǵandaǵısı menen basqa sesler dizbeginde, sóz ishinde jumsalǵandaǵısı ortasında artikulyaciyalıq jaqtan ayırmashılıǵı bar. Belgili bir ses sózlerde jumsalǵanda hár túrli tásirlerdiń sebebinen fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı málim dárejede ózgeshelikleri menen aytıladı.
Pútkil adamzattıń sóylew aǵzalarınıń qurılısı anatomiyalıq, fiziologiyalıq jaqtan birgelki boladı. Biraq barlıq tillerde sóylew aǵzalarınıń hámmesiniń atqaratuǵın xızmeti birdey bola bermewi múmkin.
Biraz tillerde ses payda etiw ushın sóylew aǵzası aktiv qatnassa, basqa tillerde ol sóylew aǵzası passiv qatnasıwı múmkin. Demek, fiziologiyalıq jaqtan sóylew aǵzaları hámmede birdey al olardan paydalanıw belgili bir tildiń nızamlılıǵına, dástúrine baylanıslı boladı. Hár bir tildiń ózine
tán artikulyaciyalıq bazası boladı. Biraq sóylewshi sóylew aǵzalarınan maqsetke muwapıq paydalansa, uzaq kónligiwlerdiń nátiyjesinde qaysı tildiń seslik sistemasındaǵı seslerdi bolsa da, durıs ayta aladı. Máselen,
2 Orfoepiya-grekshe orfhos-«durıs», epos-«sóylew» degen sózlerden kelip shıqqan.
128
qaraqalpaq tilindegi q, ǵ, ń seslerin aytıw orıs tiliniń artikulyaciyalıq bazası ushın qıyın. Sebebi bul túrdegi kishkene tillik dawıssız sesler orıs tilinde ushıraspaydı. Bul seslerdiń artikulyaciyasın túsindiriw, qalay aytılatuǵının kórsetiw nátiyjesinde q, ǵ, ń seslerin orıslardıń da durıs ay-
ta alıwı múmkin. Kerisinshe, qaraqalpaq tilinde burınnan jumsalmaytuǵın orıs tilinen kelip kirgen v (v), s (ch), s (c) seslerin durıs aytıwǵa kónligiwler nátiyjesinde erisiw múmkin.
Sóz qurılısındaǵı sesler yamasa sóz benen sózdiń arasındaǵı irgeles sesler bir-biri menen óz ara iykemlesip, únlesip aytıladı. Sóylewde seslerdiń únlesligin saqlap, durıs aytıw ushın tildiń seslik sistemasın, seslerdiń óz-ara tásir eiw nızamların tolıq biliw kerek. Singarmonizm, assimilyaciya qubılısların, seslerde bolatuǵın túrli ózgerislerdi, tildiń pátlik normasın hár tárepleme tereń úyreniw orfoepiyalıq qubılıslardıń sırın biliw degendi ańlatadı. Sonday-aq til stilleri, tildiń dialektlik ózgeshelikleri hám olardıń ádebiy tilge qatnası máseleleri de orfoepiya ushın úlken áhmiyetke iye boladı. Biziń awızsha sóylewimiz benen jazıwı-
mız ortasında sáykeslik bola bermewi múmkin. Biz sózlerdi mudamı dál jazǵanımızday etip ayta bermeymiz. Bunday etiwdiń zárúrligi de joq. Jazıw óziniń qádelerine iye bolǵanı sıyaqlı sóylew de óz nızamlarına iye boladı. Durıs, aytılıwı menen jazılıwı sáykes keletuǵın sózler kóplep ushırasa-
dı. Biraq mudamı olay bola bermeydi. Máselen, azanǵı, túngi, janbadı, sónbedi, basshı, sezse sıyaqlı sózler usılay jazılǵanı menen olar azańǵı, túńgi, jambadı, sómbedi, bashshı, sesse bolıp aytıladı hám orfoepiyalıq jaqtan bul durıs dep sanaladı. Bul sózler jazılıwda jazıw qádeleri boyınsha túbirleri tolıq saqlanıp jazıladı. Awızsha sóylewde azanǵı, túngi sózleriniń azańǵı, túńgi bolıp, olardaǵı til aldı n sesiniń kishkene tillik ń se-
sine aylanıp aytılıwına qońsılas kishkene tillik ǵ yamasa til artı g sesiniń artikulyaciyası sebepshi bolıp otır. Jasalıw ornı jaǵınan sońındaǵı dawıssızlar (g,ǵ) aldına kelgen n dawıssızın ózlerine usatıp tur. Janbadı, sónbedi degen sózlerdiń jambadı, sómbedi bolıp aytılıp, olardaǵı til aldı n sesiniń erinlik m sesine aylanıp aytılıwına qońsılas bolıp kelgen erinlik b sesiniń artikulyaciyası sebepshi boladı. Bul sózlerde de qońsılas dawıssız sesler jasalıw orınları jaǵınan azlı-kópli usaslıqqa iye bolıp
tur. Al basshı, sezse sózleri bashshı, sesse bolıp aytılıp, sońındaǵı sh hám s aldında kelgen s hám z seslerin dál ózlerindey seslerge aylandıradı.
Kúlki, túlki, qulın, julın, bólim, bólek, bórek t.b. túrinde jazılatuǵın sózler orfoepiyalıq normalar tiykarında kúlkú, túlkú, qulun, julun, bólúm, bólók, bórók bolıp dawıslılardıń erin únlesligi boyınsha aytıladı.
Qońsılas seslerdiń tásiri nátiyjesinde belgili bir ses óziniń geypara ayırmashılıqları menen aytılıwı múmkin. Mısalı: tas, tes, tus, tús sózlerindegi t, s dawıssız sesleri qońsılas bolıp kelgen dawıslılardıń tásiri nátiyjesinde birde juwan (tas), birde jińishke (tes), birde juwan hám erin-
129
lik (tus), birde jińishke hám erinlik (tús) bolıp aytılıp, ol ayrıqshalıqları jazıw arqalı belgilenbeydi.
Ayırım dialektlik ózgesheliklerge baylanıslı kúnner, senner, jannıq bolıp, l sesiniń ornına n almasıp aytılıwı ádebiy tilde esapqa alınbay, orfoepiyalıq qádeler tiykarında olar kúnner, senner, jannıq bolıp aytıladı.
Solay etip, hár bir tildiń durıs sóylew norması boladı. Ádebiy tilde sózlerdi durıs hám sawatlı jazıw qanshelli áhmiyetke iye bolsa, olardı awızsha durıs aytıw da sonday áhmiyetli.
Adamnıń durıs sóylew mádeniyatınıń qáliplesiwine kóplegen faktorlar tásir etedi. Sonıń ishinde mekteplerde, oqıw orınlarında oqıtıwdıń, jıynalıslarda lektorlardıń shıǵıp sóylewiniń, radio esittiriwdiń, televidenieden shıǵıp sóylewdiń hám teatrdıń roli ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Solardan durıs paydalanıw orfoepiyalıq qádeleri qáliplestiredi hám bekkemleydi.
§ 54. Ayırım dawıslı seslerdiń aytılıwı
Dawıslı sesler qońsılas dawıssız seslerdiń tásiri nátiyjesinde belgili dárejede ózgerisleri menen aytıladı. Mısalı: qaǵaz-kanal, qamal-
kanal, qaq-shash, qar-yar, aǵa-aya jubaylas sózleriniń aldıńǵılarındaǵı (qaǵaz, qamal, qaq, qar, aǵa) dawıslı a foneması qońsılas kishkene tillik q, ǵ dawıssızlarınıń tásiri nátiyjesinde tereń til artı reńkinde aytıladı.
Al, sońǵı sózlerde a foneması (kanal, kamal, shash, yar, aya) til ortaq reńkinde aytıladı. Álbette, bul jerde jińishke a fonemasına aylanıp ketpegen hal-
daǵı a fonemasınıń reńkin túsinemiz. Qońsılas seslerdiń bunday tásiri tek ǵana a sesine emes, sonday-aq til artı basqa dawıslılarına da (o, u, ı) tiyisli boladı.
Juwan a fonemasınıń jińishkerek reńkinde aytılıwına qońsılas buwındaǵı dawıslınıń jińishke bolıp keliwi úlken tásir etedi. Mısalı: raxmet, maqset, ilaj, inta, biyday, dárhal, márdikar, julwa taǵı basqa sózlerde a óziniń ádettegi qálpinen jińishkerek bolıp aytıladı. Orıs tilinen kirgen sózlerdi a dawıslı qońsılas kelgen dawıssızlardıń jińishke bolıwına yamasa qońsılas buwınnıń jińishke bolıwına baylanıslı jińishke a sesi sıyaqlı bolıp aytıladı. Mısalı: albom (álbom), asfalt (ásfalt), art-
leya (álleya), gazeta (gázeta), kabinet (kábinet), lager (láger), paket (páket). Sonday-aq orıs tilinde pátsiz buwında o háribi menen jazılıp júrgen ses qaraqalpaq tilinde á sesi sıyaqlı bolıp aytıladı. Mısalı: kolxoz-kálxoz, koncert-kánsert, kongress-kángres, konferenciya-kánferesiye. Orıs tilinen kirgen sózler orıs tiliniń orfoepiya hám imla qádelerine baǵınǵan halda aytıladı hám jazıladı.
Dawıslı e, o, ó sesleri sózlerdiń hár túrli jaǵdaylarında jumsalıwı jaǵınan sheklengen boladı.
130
Dawıslı e foneması orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen sózlerde túpkilikli sózlerdegige qaraǵanda ashıǵıraq reńkte aytıladı. Orıs tilinen kirgen sózlerde pátli buwınlarda ǵana o sesi aytıladı. Al pátsiz buwınlarda o háribi jazılǵan menen olar birde a túrinde (kaperatipkoperativ), birde a túrinde (kálxoz), birde ı túrinde (redaktır) aytıladı. Dawıslı ó sesi negizinen túpkilikli sózlerdiń birinshi buwınında jumsaladı. Biraq únleslik nızamı boyınsha birinshi buwında ú yamasa ó erinlik dawıslılardıń biriniń keliwi nátiyjesinde ekinshi buwındaǵı e sesi ó sesine aylanıp aytıladı. Sonıń esabınan erinlik ó sesine aylanıp aytıladı. Sonıń esabınan erinlik ó sesi ekinshi buwında da jumsaladı. Mısalı: bóle, góne, shórek, tóle aytılıwı bóló, gónó, shórók, tóló t.b.
Hár qıylı fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı barlıq dawıslı seslerdiń sozımlılıǵı ózgeriske ushırap otıradı. Bul ózgeris, ásirese, qısıq dawıslılar bolǵan ı, i, u, ú seslerinde kúshlirek boladı. Olar reduk-
ciyaǵa ushıraǵan reńkleri menen redukciyaǵa ushırmaǵan reńkleri ortasında ayırmashılıqtı anıq seziwge boladı. Mısalı: jıl, jıraq, biz, dizim, jul,
júr sózlerinde dawıslılar ózleriniń tábiyiy halına, tiykarǵı reńkine júdá jaqın aytılsa, qısqart, kisen, qutqar, kútken sıyaqlı sózlerde ı, i, u, ú dawıslıları kúshli redukciyaǵa ushırap júdá qısqa aytıladı. Dawıslı
seslerdiń únleslik nızamı boyınsha birinshi buwında o yamasa ó erinlik dawıslılarınıń birewi kelse, ekinshi buwındaǵı ı sesi u sesine aylanıp, birinshi buwında ó yamasa ú sesleriniń birewi kelse, ekinshi buwındaǵı i sesi ú sesine aylanıp aytıladı. Dawıslılardıń bulay aytılıwı orfoepiyalıq qádege sáykes bolıp tabıladı.