Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)
.pdf
111
kelgen [p] sesi sóylew tilinde [w] menen almasıp ta aytıla beredi. Mısalı: [tap]-[taw], [sep]-[sew], [shap]- [shaw], [qap]- [qaw], [tep]- [tew]. Ádebiy tildiń stillik ózgesheligine qaray bul sózlerdiń birde aldıńǵıları, birde sońǵı-
ları jumsalıwı múmkin. Máselen, oq jawdırdı (japtırdı emes), at shap-
tırım (shawdırım emes), tepkile (tewkile emes), iyt qapqan (geyde qawǵan), qawıp (qapıp emes), jawın jawdı (geyde japtı) t.b.
:nli [z] sesine tamamlanǵan sózge únsiz [s] sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, [z] únli dawıssızı [s] ǵa aylanıp aytıladı. Mısalı: [assın], [jassın], [bessin], [qassa], [dússún], [dussuz], [bissiz] t.b. Bular azsın, jazsın, t.b. túrinde túbiri tolıq saqlanıp jazıladı.
Joqarıdaǵı seslerdiń únlesligi sóz ishinde túbir menen qosımtalardıń arasında bolsa, onda únleslik sóz dizbegindegi sózlerdiń shegaralas sesleri ortasında da boladı. Máselen, aq at, kóp waqıt, kóp waqıt, kóp nárse, kóp adam, kóp jer, kók japıraq sıyaqlı sóz dizbekleri awızsha sóylewde aǵ at, kób waqıt, kób nárse, kób adam, kób jer, kóg japıraq bolıp, aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı únsiz [q/k], [p] sońǵı sózdiń basındaǵı seslerdiń tásirinen sáykes únli [ǵ/g], [b] fonemalarına aylanıp, orın almasadı. Al
shek hám ara sózlerinen qáliplesken shegara sózinde únsiz k reńki únli g reńki menen almasadı hám solay jazıladı. Biraq sarp etildi, gúrp etti, sharp etti, qırq adam, bórk aldı, dańq ákeldi sıyaqlı sóz dizbeklerinde [q], [x], [p] sesleri únlilerge aylanıp sarb etildi, gúrb etti, qırǵ adam t.b. túrinde aytılmaydı. Kóz sal, tez soq, júz som sıyaqlı sóz dizbekleri kós sal,
tes soq, jús som túrinde sózdiń basındaǵı únsiz [s] sesiniń tásiri menen aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı únli [z] sesi únsiz [s] ǵa aylanıp aytıladı. Jazıwda bular esapqa alınbaydı.
Jasalıw ornı jaǵınan seslerdiń keyinli tásirge ushırap únlesiwine tómendegi mısallardı keltiriwge boladı.
Til aldı [n] sesine tamamlanǵan sózge erinlik [b] sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, [n] sesi erinlik [m] sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: [jan-
bas]- [jambas], [janbaw]- [jambaw], [nanbay]- [nambay], [qanbadı]- [qambadı], [tınba]- [tımba], [minber]- [mimber], [nanba]- [namba] hám t.b. Jazıwda n saqlanıp jazıladı. Házirgi qaraqalpaq tilinde túbir sóz dep sanalatuǵın [gúmbez], [súmbil], [jumbaq] sıyaqlı sózlerde qatar kelgen eki erinlik dawıs-
sız (m, b) óz ara únlesedi. Bul sıyaqlı sózlerdegi [m] erinlik sesiniń jumsalıwı keyingi tásirdiń (b sesiniń) sebebinen ekenin biraz tyurkologlar tastıyıqlaydı.1
Sózdiń aqırı [n] sesine tamamlanıp, oǵan [l] sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, [n] sesi [l] ǵa aylanıp aytıladı. Mısalı: janlıq-jallıq, sanlıq-
sanlıq, kúnlikshi-kúllikshi, xanlıq-xallıq, jánlik-jállik t.b.
1 Sevortyan E.V. Fonetika tureckogo literaturnogo yazıka. M. 1955, 52-b. Usınday erinlik assimilyaciya bir qansha túrkiy tillerde ushırasadı. Qarańız: ReReshetov V.V. Uzbekskiy yazık I bólim. Tashkent, 1959, 299-b; Keńesbaev, Muwsabaev. Qazirgi qazaq tili. Leksika. Fonetika. Alma-ata, 1962-298-b.
112
Til aldı [n] sesine tamamlanǵan sózge kishkene tillik - til artı [q/k], [ǵ/g] seslerinen baslanǵan qosımta qosılsa, [n] sesi kishkene tillik [ń] sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: [jonqa]- [jońqa], [minges]- [mińges], [sánge]-
[sáńge], [tonǵa]- [tońǵa], [qonǵan]- [qońǵan] hám t.b. Bul sózlerde [n] saqlanıp jazıladı. Sonday-aq [máńgi], [mańǵıt], [wóńge], [gúńgúrt] hám t.b. sózlerdegi [ń] sesiniń jumsalıwı da keyinli tásirdiń nátiyjesinde bolsa kerek;
[jańqa], [mańqa], [móńkó], [wóńkoyґ] sıyaqlı sózlerde qatara qabatlasıp kelgen eki dawıssız ses dawıstıń qatnasına qaray únlespegen menen olar jasalıw ornı jaǵınan únlesedi.
Bir tosqınlıqlı [s], [z] seslerine tamamlanǵan sózge eki tosqınlıqlı [sh] sesinen baslanǵan qosımta qosılsa, [s], [z] sesleri [sh] sesine aylanıp aytıladı. Mısalı: [basshı]- [bashshı], [qosshı]- [qoshshı], [issheń]- [ishsheń],
[qusshu]- [qushshu], [izsheń]- [ishsheń] hám t.b. Bul mısallarda [z] sesi [sh] ǵa aylanıpta aytılıw arqalı jasalıw ornı jaǵınan únlesiw menen birge dawı-
stıń qatnası jaǵınan da únlesip tur: [z] únlisi [sh] usap únsizge aylanadı. Jazıwda s, z háripleri saqlanıp jazıladı. Qospa sózdiń yamasa sóz dizbeginiń qurılısındaǵı sońǵı sózdiń basında [q/k], [ǵ/g] fonemaları kelse, aldıńǵı sózdiń aqırında kelgen [n] sesi [ń] sesine aylanadı; sońǵı sózdiń basında [b] sesi kelse, aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı [n] sesi [m] sesine aylanadı; sońǵı sózdiń basında [j] sesi kelse, aldıńǵı sózdiń aqırındaǵı kelgen
[s] sesi [sh] sesine, [z] sesi [j] sesine aylanadı; sońǵı sózdiń basında [sh] sesi kelse, aldıńǵı sózdiń aqırında kelgen [z] sesi [sh] sesine aylanıp aytıladı. Biraq házirgi qaraqalpaq tiliniń jazıwında bular esapqa alınbaydı.
§ 42. Dissimilyaciya qubılısı
Sózlerdegi singarmonizm qubılısı boyınsha usas emes sesler óz ara usas yamasa birdey seslerge aylansa, kerisinshe seslerdiń dissimilyaciya qubılısı boyınsha usas yamasa birdey bolǵan eki sestiń birewi belgili dárejede ózgeriske ushırap, óz ara usamaytuǵın seslerge aylanadı. Solay etip artikulyaciyalıq jaqtan birdey yamasa usas bolǵan eki sestiń hár qıylı seslerge yamasa az dárejede usas bolǵan eki seske aylanıwı dissimilyaciya1 qubılısı delinedi.
Dissimiliyaciya qubılısı basqa túrkiy tillerdegi sıyaqlı qaraqalpaq tilinde júdá kóp taralmaǵan. Qońsılas bolıp kelgen sesler ortasında hám tikkeley qońsı bolıp kelmey, aralarında basqa sesler jumsalǵan qońsılas buwınlardaǵı sesler ortasında dissimiliyaciya qubılısı bolıwı múmkin; sonday-aq seslerdiń óz ara usaslıǵın joǵaltıwı progressivlik hám regressivlik dissimilyaciya túrinde bolıwı múmkin. Qońsılas seslerdiń óz ara usaslıǵın joytılıwın kontaktlı1 dissimilyaciya dep, al aralarında basqa sesler jumsalǵan qońsılas buwınlardaǵı seslerdiń óz ara usaslıǵın joyıltıwın distaktlı2 dissimilyaciya dep ataydı.
1Dissiimilyaciya - latınsha dissimilatio «usamaw», sáykelespew degen mánini bildiredi.
1Kontaktlı - latınsha sontaktus – «tiyip turǵan» degen mánide. 22-301
2Distaktlı - latınsha distastus – «ajırasıp turǵan» degen mánide.
113
Qońsılas seslerdiń óz ara usaslıǵın joyıltıwına, yaǵnıy kontaktlı dissimilyaciyaǵa tómendegi faktlerdi keltiriw múmkin:
1. Dawıstıń qatnası boyınsha geypara qońsılas sesler óz únlesligin joǵaltıp aytıladı. Mısalı: ketpen, batpan, dushpan, táreptar, óytkeni sıyaqlı sózlerdiń sóylew tilinde ketben (ketmen), batban (batman), dushpan (dushman), tárepdar, óytgeni bolıp aytılıwı progressivlik dissimilyaciya boladı. Óytkeni qatar kelgen únsiz dawıssızlardıń sońǵısı únlige (yamasa sonorǵa) aylanıp tur.
2. Awız yamasa murın boslıǵınıń rezonator xızmetin atqarıwı boyınsha geypara qońsılas sesler óz únlesligin joǵaltadı. Mısalı: tańnay-tańlay, mańnay-mańlay, minnet-mindet, kammaǵal-kámbaǵal sózlerinde qatar kelgen eki murınlıq dawıssızlardıń sońǵısınıń ózgeriwi menen progressivlik dissimilyaciya qubılısı payda bolıp tur.
3. Jasalıw ornı boyınsha ayırım qońsılas sesler óz ara usaslıǵın joǵaltıwı múmkin. Mısalı: tramvay -tranvay, bomba-bonba, gúmbez-gúnbez, qamba-qanba (ılay mánisinde), tanbadı (tamshılamaw mánisinde), Allambergen - Allanbergen, t.b. Bul mısallarda qatar kelgen m hám mb erinlik seslerdiń dáslepki (m sesi) til aldı n sesine aylanıp aytılıp, regressivlik dissimilyaciyanı payda etedi.
4. Sonday-aq tabıs sepliginiń sonor dawıssızdan baslanǵan nı, ni jalǵawları bir qatar túrkiy tillerde aldında keletuǵın sonor dawıssızlar menen únlesip, progressivlik assimilyaciya nızamı boyınsha (qawınnı, awılnı, álemni túrinde) jumsalatuǵın bolsa; qaraqalpaq, qazaq, qırǵız tilinde olar (nı, ni) únli dawıssızdan baslanıp, dı, di túrinde jumsaladı. 3Mısalı: qawındı, awıldı, álemdi t.b. Bul mısallardaǵı sonor menen únli dawıssızlardıń qatar keliwi progressivlik assimilyaciya bolıw menen birge basqa biraz tillerdegi sonordan baslanatuǵın (nı, ni) qosımtalardıń qaraqalpaq tilinde únliden baslanatuǵın (dı, di) bolıp jumsalıwı regressivlik dissimilyaciyanıń nátiyjesi bolıwı kerek.
Túrk tilinde ayırım fonetikalıq jaǵdaylarda s (ch), dj affrikatlarınıń aldıńǵı jabısıńqı t, d elementleri túsirilip, juwısıńqı sh (sh), j seslerine aylanıwın dissimilyaciya qubılısı dep sanaydı.
Mısalı: gesmek, gastı, usqın sózleriniń geshmek, qashtı, ushqun bolıp aytılıwı s sesiniń dissmilyaciyaǵa ushırawı boladı; edjdat (ata-babalar), tedjdit (jańalaw), edjnas (tuqım, sort) sózleriniń edjat, tájdit ejnas bo-
lıp aytılıwı túrk tilinde dj affrikatınıń dissimilyaciyaǵa ushırawı boladı.1
Ózbek hám basqa da bir qansha tillerde kesti, qasti, usqun sıyaqlı sózlerde jabısıńqı dawıssızlardıń aldında jumsalıp turǵan affrikat s (ch) se-
siniń qaraqalpaq tilinde sh (sh) sesi menen almasıp qollanıwınıń ózi de (qaraqalpaq tilinde) qashtı, keshti, ushqın (regressivlik dissimilyaciya menen baylanıslı fonetikalıq qubılıs bolıp sanaladı.
3 K.Axanov. Til biliminiń negizderi, Alma-ata, 1963, 318-b.
1 E.V.Sevortyan, Fonetika tureckogo literaturnogo yazıka. M. 1955,53 b.
114
Qońsılas emes seslerdiń usaslıǵınıń joǵalıwına, yaǵnıy distaktlı dissimilyaciyaǵa orıs tilinen kirgen koridor sóziniń kolidor bolıp aytılıwı (aldıńǵı r sesiniń l sesine aylanıwı), (latınsha februarius) sóziniń fevral bolıp (sońǵı r sesiniń l sesine aylanıwı) qáliplesiwi mısal bola aladı. Sonday-aq eski orıs tilindegi velblyud usınday dissimilyaciyanıń nátiyjesinde verblyud bolıp qáliplesken.2 Aldıńǵı l sesi sońǵı l sesinen qashıqlasıp, r sesine aylanǵan.
Sóz qurılısındaǵı ayırım seslik qubılıslar § 43. Redukciya qubılısı
Ayırım fonetikalıq jaǵdaylarda seslerdiń artikulyaciyalıq jaqtan ádettegisinen qısqa hám hálsirep aytılıwı redukciya3 qubılısı delinedi. Qaraqalpaq tilinde kóbirek sozımlılıǵı boyınsha redukciyaǵa ushıraydı.
Redukciya tiykarınan dawıslılarǵa tán qubılıs. Dawıssız seslerde sozımlılıǵı jaǵınan barlıq fonetikalıq jaǵdaylarda bir qıylı bola ber-
meydi. Olar geypara fonetikalıq jaǵdaylarda hádden tıs qısqa aytılıwı múmkin.4
Birdey fonetikalıq jaǵdaylarda hár qıylı seslerdiń ortasha sozımlılıǵı teńdey bolmaydı. Máselen, ashıq dawıslı sózler birdey fonetikalıq jaǵdaylarda qısıq dawıslılardan bir qansha sozımlı boladı. Sonday-aq ashıq dawıslılardı óz ara, qısıq dawıslılardı óz ara salıstırǵanda, olardıń da teńdey sozımlılıqqa iye emesligin kóriwge boladı.5
Dawıslı sesler pátsiz buwınlarda kelgende kóbirek redukciyaǵa ushıraydı. Dawıssızlardıń redukciyaǵa ushırawına yaǵnıy sozımlılıǵınıń qısqarıwına qońsılas dawıssız sesler, buwınnıń sıpatı, dawıslı sestiń sózdiń qaysı jerinde (basında, ortasında, aqırında) ushırasıwı tásir ete-
di. Ásirese, qısıq dawıslılar bolǵan ı, i, u, ú sesleri sozımlılıǵı jaǵınan qısqa aytılıwı hám hár qıylı fonetikalıq jaǵdaylardıń sebebinen
kóbirek redukciyaǵa ushırawına eń qolaylı jaǵday olardıń pátsiz buwında keliwi boladı. Mısalı: tın-tınısh, qıs-qıslaw, bir-biri, tún-túnek sıyaqlı jubaylas sózlerdiń aldıńǵı bir buwınlısındaǵı pátli dawıslınıń sozım-
lılıǵı menen salıstırǵanda sońǵı eki buwınlı sóziniń birinshi buwınındaǵı pátsiz dawıssız ádewir qısqarıp redukciyaǵa ushıraydı.
Dawıslı seslerdiń redukciyaǵa ushırawına qońsılas seslerdiń sıpatı da (únsiz, jabısıńqı bolıp keliwi) sebepshi boladı. Mısalı, únli jabısıńqı
z, j sesleriniń aldında dawıslılar sozımlı aytılsa, al únsiz jabısıńqı
p, t, k, q sesleriniń aldında qısqarıp, redukciyaǵa ushıraydı. Salıstı-
2A.A. Refomatskkiy. Vvedenie v yazıkoznanie. M., 1967, 202 b.
3Redukciya - latınsha redustio – «qısqartıw» degen máni ańlatadı.
4Qaraqalpaq tiliniń dawıssız sesleriniń redukciyası ele izertlenbey atır. Sonlıqtan tek dawıslılar redukciyasın aytıw menen sheklenemiz.
5Dawıslı seslerdiń sozımlılıǵı jóninde qarańız: A.Dauletov Dlitelnost glasnıx v
odnlslojnıx slovax karakalpakskogo yazıka, «Vestnik KKFAN UzSSR», 1970, №3, 57-bet.
115
rıńız: qız-qıt, sız-sıq, diz-dik, buz-buq, dúz-dúk, júz-júk t.b. Dawıslılar-
dıń redukciyaǵa ushırawına olardıń sóz ortasında keliwi, qamaw buwında keliwi de sebepshi boladı. Mısalı: is-tis-tisi, iz-biz-bizi, ıq-tıq-tıqtı sózleriniń ishinde tis, biz, tıq sózlerindegi dawıssızlar sózdiń basındaǵı
hám aqırındaǵısına salıstırǵanda qısqa aytıladı; eki buwınlı sózlerdegi pátsiz dawıslı bárinen de qısqa aytıladı; al sońındaǵı pátli dawıslı sozımlı aytıladı.
Dawıslılardıń redukciyaǵa ushırawına sózdegi seslerdiń sanınıń kóbeyiwi, buwın sanınıń kóbeyiwi, qońsılas buwındaǵı jumsalatuǵın dawıslınıń ashıq dawıslı ses bolıwı hám t.b. fonetikalıq jaǵdaylar da sebepshi boladı. 1
Sonday-aq seslerdiń redukciyaǵa ushırawına sóylew tezligi de tásir etedi. Qanshelli jıldam sóylense, sesler sonshelli qısqa aytılıp, kóbirek redukciyaǵa ushıraydı. Seslerdi qısqartıwshı bir neshe fakt birlikte kelse, sesler kóbirek redukciyaǵa ushırawı múmkin. Mısalı: pitker, qutqar, kútsin sıyaqlı sózlerde birinshi buwındaǵı dawıslı seslerdiń redukciyaǵa ushırawına bir neshe fakt sebepshi bolıp tur. Atap aytqanda, birinshi buwınnıń pátsiz bolıwı, dawıslınıń qamaw buwında keliwi, jabısıńqı únsiz dawıssızlardıń qorshawında turıwı sebepshi boladı.
§44. Eliziya qubılısı
Ayırım fonetikalıq jaǵdaylarda seslerdiń túsip qalıw qubılısı eli-
ziya delinedi.2 Seslerdiń túsip qalıwı redukciya qubılısı menen de baylanıslı boladı. Redukciyaǵa ushıraǵan sesler waqıttıń ótiwi menen túsip qalıwı múmkin. Dawıslı sesler qanday fonetikalıq jaǵdayda redukciyaǵa ushıraǵan bolsa, tiykarınan sonday fonetikalıq jaǵdaylarda eliziyaǵa ushırawı múmkin. Dawıslı sesler eliziyaǵa ushıraǵandaǵıday fonetikalıq jaǵdayda bolıw menen birge (pátsiz buwında keliw, jabısıńqı únsizlerdiń aralıǵında keliwi t.b.) oǵan qosımsha fonetikalıq jaǵdaylar da tásir etedi. Mısalı, túbir sózge dawıslıdan baslanǵan qosımta qosılǵanda, túbirdiń aqırındaǵı jabıq buwındaǵı sońǵı dawısız ses jańadan qosılǵan affikske qaray ótedi de, túbirdegi buwın ashıq buwınǵa aylanadı. Xalıq, awız, murın, qarın, kewil, qáyin usaǵan atlıq sózlerge dawıslı sesten baslanatuǵın tartım jalǵawı jalǵansa, túbirdiń sońǵı buwınındaǵı pátli dawıslılar endi ashıq buwında pátsiz jaǵdayda qaladı. Nátiyjede xalqı, awzı, murnı, qarnı, kewli qáynim bolıp, ortańǵı buwındaǵı dawıslı ses túsip qaladı.
Biraq usı tiptegi barlıq sózlerde pátli buwınnıń aldındaǵı pátsiz buwındaǵı dawıslı sesler mudamı túsip qala bermeydi. Kerisinshe, qulını, julını, qawını, kelini, bilimi usaǵan kópshilik atlıq sózlerde ortańǵı dawıssız sesler áwelgi mısallardaǵı sıyaqlı fonetikalıq jaǵdayda
1B.Qaliev. Qaraqalpaq tilindegi dawıstı dıbıs redukciyası turalı. «Izvestiya AN KazSSR», seriya obщestvennaya №I, 1967.
2Eliziya - latınsha elisio – «túsip qalıw» degen máni bildiredi.
116
turǵanına qaramastan hesh túsip qalmay aytıladı hám jazıwda olar saqlanıp jazıladı.
Ayırım sestiń, sesler dizbeginiń túsip qalıw qubılısı qarapayım sóylew tilinde jiyi ushırasadı. Ádebiy tilde jumsalatuǵın balalar, qarıydar, alǵan, kelgen, salǵan, alıptı, salıptı, kelipti, qalıptı usaǵan sózler qarapayım sóylew tilinde ballar, qardar, aǵan, saǵan, kegen, aptı, saptı, kepti, qaptı túrinde aytıla beredi. Ayırım sóz dizbekleriniń dáslepki sıńarınıń sońǵı sesi sóylew tilinde túsirilip, olar pútin bir sóz túrinde aytıladı. Mısalı: qarat, sarat, baraladı, kelaladı, altay, ekqollap, usyer, oyaq, sogúni t.b. Ádebiy tilde olar sóz dizbegi túrinde aytıladı hám jazıwda formaları tolıq saqlanıp, qara at, sarı at, bara aladı, kele aladı, al-
tı ay, eki qollap, usı jerde, ol jaq, bul jaq, sol kúni túrinde jazıladı.
Bul, ol, sol almasıqlarına iyelik, barıs, tabıs seplikleriniń jalǵawları qosılǵanda sońındaǵı l sesiniń túsirilip, bunıń, sonıń, onıń, buǵan, soǵan, oǵan, bunı, sonı, onı túrinde aytılıwı hám jazılıwı da eliziyalıq qubılıs boladı.
Keltirilgen mısallardan kóringenindey-aq eliziya qubılısı dawıslılarǵa tán bolıp qalmastan, dawıssızlarda da ushırasadı eken.
§45. Epenteza qubılısı
Sózdiń basında eki dawıssızdıń aralıǵına dawıslılar únlesligine sáykes qısıq ı, i, u, ú sesleriniń birewiniń qosılıp aytılıwı epenteza1 qubılısı delinedi. Mısalı, plan, plenum, tramvay, traktor, krovat, gruppa, brus, klub, byudjet sıyaqlı sózler pılan, pılenum, tıramvay, tıraktor, kıravat, guruppa, burus, kulub, byuydjet túrinde epentezalıq dawıslı menen aytıladı. Bunday bolıp dawıslı sestiń qosılıwı sóz basında eki dawıssız-
dıń qatarına dizbeklesip, qabatlasıp keliwin saplastırıwǵa baǵlarlanadı. Sóz basında bir neshe dawıssız sestiń qatara keliwi qaraqalpaq tili ushın, ulıwma túrkiy tiller ushın tán jaǵday emes. Sonlıqtan orıs til arqalı qaraqalpaq tiline kirip kelgen sózlerdiń basında qatara kelgen dawıssız seslerdiń aralıǵına epentezalıq dawıslılar qosılıp aytıladı. Biraq bul jazıwda esapqa alınbaydı.
Sonday-aq sózdiń aqırındaǵı dawıssızlar dizbeginiń aralıǵında dawıslı sestiń qosılıp aytılıwı da epentezalıq qubılıs delinedi. Mısa-
lı, metr, litr, shifr, kitl usaǵan orıs tili arqalı kirgen sózler metir, litir, shiyfir, kiytil túrinde eki buwınlı bolıp aytıladı. Erteden qollanı-
lıp júrgen gúrsh, bursh, ǵulp, múlk, ters sıyaqlı túrkilikli sózler gúrish, burısh, ǵulıp, múlik, teris túrinde de aytıladı hám házirgi imla qádeleri boyınsha olardaǵı dawıslılar saqlanıp jazıladı. Qaraqalpaq tiliniń túpkilikli sózleriniń hám arab, parsı tillerinen kirgen sózlerdiń aqırında sonorlar menen únsiz dawıssızlar qatarlasıp kele beredi. Mısalı: qant,
1 Epenteza - grekshe epenthesis - «qosıp qoyıw» degendi ańlatadı.
117
jent, gilt, sarp, tars, gúrs, jalt t.b. Bul sózlerdegi qatara kelgen dawıssızlardıń arasına epentezalıq dawıslı ses qosılmaydı.
§ 46. Proteza qubılısı
Epenteza qubılısı boyınsha sózdiń ishinde qatara kelgen dawıssız seslerdiń arasına dawıslı ses qosılıp aytılatuǵın bolsa, al proteza1 qubılısı boyınsha sózdiń basında dawıssız sestiń aldına dawıslı ses qosılıp aytıladı. Mısalı: ray, ras, ret, reń, ráhát, ráwshan t.b. sıyaqlı sózler ıray, ıras, iret, ireń, iráhát, ırawshan túrinde aldıńǵı buwınnıń juwan-jińishkeligine qaray juwan ı yamasa jińishke i dawıslısı qosılıp aytıladı; roman, rota, ruda, ruxsat, ruxlanıw sıyaqlı sózlerden birinshi buwınında erinlik sesler kelgenlikten sózdiń basına u sesi qosılıp, uroman, urota t.b. túrinde aytıladı. Orıs tilinen hám orıs tili arqalı basqa tillerden kirgen radio, raketa, reforma, t.b. kóp ǵana sózler ıradio, ıraketa, ıreforma túrinde sóz basında dawıslı sestiń qosılıwı arqalı aytıladı.
Solay etip joqarıdaǵı mısallardan kórgenimizdey, r sesinen baslanǵan sózler protezalıq dawıslılardıń qosılıwı arqalı aytıladı.
Orıs tili arqalı kirip kelgen dawıssızlar dizbeginen baslanatuǵın stol, stakan, spravka, shkaf, skelet, shtraf sıyaqlı sózlerge de protezalıq dawıslılar qosılıp, ustol, ıstakan, ıshkaf, ıspravka, iskelet, ıshtraf (ıshtaraf) túrinde aytıladı. Biraq bul sıyaqlı qatara dizbeklesip kelgen bir neshe dawıssızlardıń aldına (hám aqırına) dawıslı sestiń qosılıwı-
nıń sebebi bir buwınnıń ishinde bir neshe dawıssızlardıń qabatlasıp, dizbeklesip keliwiniń qaraqalpaq tili ushın tán jaǵday emesliginen bolıwı kerek. Dawıslı seslerdiń qosılıwı menen buwınnıń qurılısı ózgeredi: spravka sózi ıs-pı-rav-ka, stol sózi us-tol túrinde buwınǵa bólinip aytıladı; qabatlasıp kelgen dawıssızlar bir buwınnıń quramınan endi hár túrli buwınnıń quramına ótedi. Nátiyjede buwınnıń quramında bir neshe dawıssız sestiń qabatlasıp keliwine jol qoyılmaydı.
§ 47. Epiteza qubılısı
Sózdiń aqırına ayırım seslerdiń qosılıp aytılıwı epiteza1 qubı-
lısı delinedi. Kópshilik jaǵdayda qabatlasıp kelgen eki dawıssızǵa tamamlanǵan orıs tilinen kirgen sózlerdiń aqırına dawıslı ses qosılıp aytıladı. Mısalı: blank, bank, kiosk, tank, disk usaǵan sózler blanka, banka, kioska, tanka, diska túrinde yamasa blanki, tanki, tanki, diski túrinde olardıń sońına dawıslı ses qosılıwı arqalı aytıladı. Sonday-aq Omsk, Minsk, Kursk sıyaqlı sózlerdiń Omskiy, Kurskiy, Minskiy túrinde aytılıwı da
1 Proteza - grekshe protesis – «ózgertip qoyıw».
1 Epiteza - grekshe epithesis – «arttırıw, qosıp qoyıw» mánisin bildiredi.
118
epiteza qubılısı bolıp sanaladı. Bunday epitezalıq qubılıslar orıs tilinen kirgen sózlerge tán boladı.
§ 48. Metateza qubılısı
Sózdiń qurılısındaǵı geypara seslerdiń orın almasıp aytılıwı til biliminde metateza2 qubılısı delinedi. Qaraqalpaq tilinde seslerdiń orın almasıwı mına sıyaqlı sózlerde ushırasadı: qıylanıw-qıynalıw, aylanıw-
aynalıw, awhal-ahwal, ókpe-ópke, saqpan-sapqan, qaqpan-qapqan, kepkir-kekpir, túpkir-túkpir, sebgir-segbir t.b. Sonday-aq tamǵa-tańba, jamǵır-jańbır sózlerindegi seslerdiń almasıwı da metateza qubılısı boladı. Joqarıda keltirilgen jubaylas sózlerdiń aldıńǵıları tilimizde kóbirek jumsaladı.
Sonlıqtan olar ádebiy tilde norma retinde qabıl etiliwi kerek. Al sońǵıları qarapayım sóylew tilinde jumsala beriwi múmkin.
Buwın
§ 49. Buwınnıń jasalıwı
Sóylew waqtında sóylew aǵımı tábiyiy túrde buwınlarǵa bólinip aytıladı. Sóylew aǵımın payda etiwdiń deregi bolǵan hawa aǵımı júdá az waqıtqa bóliniwi nátiyjesinde buwınnıń jigi payda boladı. Sóylew aǵzaları muskullarınıń seziwi hám esitiwi arqalı buwınlardıń shegarası esi-
tilip turadı. Solay etip buwın fonetikalıq kategoriya bolıp awızeki sóylew arqalı júzege asadı. Sóylew waqtında sesler birgelki aytılmaydı. Dawıssız seslerdi aytqanda sóylew aǵzaları ortasında jabısıw yamasa jaqınlasıw payda etiletuǵınlıǵı, dawıslılardı aytqanda sóylew aǵzalarınıń aralıǵı ashıq halda bolatuǵınlıǵı belgili. Al sóylew bolsa, dawıslı hám dawıssız
seslerdiń maqsetke muwapıq izbe-iz dizbeklesken aǵımınan turadı. Sonlıqtan sóylew waqtında awız boslıǵında únsiz jabısıw (yamasa juwısıw) ashılıw mudamı qaytalanıp turadı. Bunday qubılıslar buwınnıń jasalıwına sebepshi boladı.
Sóylew aǵzalarınıń jabısıw (yamasa juwısıwı) hám ashılıw qubılısı menen sóylew aǵzaları muskullarınıń bosańlasıw hám olardıń keriliw qubılısı, basqasha aytqanda sóylew aǵzalarınıń tek belgili bóliminiń kóbirek kúshli jumsalıwı hám tutas barlıq sóylew aǵzalarınıń birlikte kóbirek kúsh jumsawı, óz ara tıǵız baylanıslı boladı. Dawıslı seslerdiń artikulyaciyası waqtında awız boslıǵı anaw ya mınaw dárejede keńirek ashıq bolıwı menen birge tutas sóylew aǵzalarınıń muskulları kerilip, barlıq sóylew aǵzaları kóbirek kúsh jumsaydı. Al dawıssız seslerdi aytqanda sóylew aǵzalarınıń bir bóliminde ǵana maksimal jaqınlasıw (yamasa jabısıw) boladı hám dál sol bólimine kóbirek kúsh túsip, kóbirek energiya jumsaladı da, qalǵan sóylew aǵzalarınıń muskulları bosań halda turadı. Kóbirek kúsh jumsalıp, muskullardıń keriliwi arqalı jasalatuǵın ses (dawıslı ses)
2 Metateza - grekshe metathesis – «orın almastırıw» degendi ańlatadı.
119
buwın quraytuǵın ses delinedi hám ol buwındı shólkemlestiriwshi, buwınnıń orayı boladı. Al az kúsh jumsalatuǵın, muskullardıń bosańlasıwı arqalı jasalatuǵın ses (dawıssız ses) buwın quray almaytuǵın ses delinedi hám ol dawıslı sestiń jeteginde buwınnıń qurılısında keledi.
§ 50. Buwınǵa bóliw
Hár bir buwın artikulyaciyalıq jaqtan úsh basqıshtan turadı; birinshi kúsh jumsawdıń kem-kem ósip barıw basqıshı; ekinshi, kúsh jumsawdıń shıńı; úshinshi, kúsh jumsawdıń páseńlep barıw basqıshı. Dawıssız sesler buwınnıń orayı bolǵan dawıslı sestiń aldında yamasa sońında kelip, kúshtiń kem-
kem ósiw yamasa páseńlep barıw basqıshına tuwra keledi. Eger buwın tek jalǵız dawıslı sesten ibarat bolsa, ol dawıslı ses úsh basqıshtı da tolıq
bastan keshiredi. Bunı grafikalıq usıl arqalı tolqın tárizli iymek sızıq penen kórsetiw múmkin:
Buwınnıń shıńı (ekinshi basqısh) iymek sızıqtıń eń dóńis bóliminde jaylasadı; dóńistiń eki qaptalında birinshi hám úshinshi basqısh jaylasadı; buwınlardıń shegarası tómengi oyısta boladı. 1
Muskullardıń bosańlasıwı menen qaytadan kerilip, qataya baslawınıń aralıǵınan buwınnıń shegarası ótedi. Buwınnıń shegarasında hawa aǵımı az waqıtqa bólinedi. Buwınnıń shegarasındaǵı dawıssız sestiń aldıńǵı hám keyingi bólimleri birgelki aytılmaydı. Eger de buwın dawıssız sesten baslansa, yaǵnıy buwınnıń ishinde dawıssızdan keyin dawıslı kelse, onda ol dawıssızdıń sońǵı bólimi qattı aytıladı. Eger de buwın dawıssızǵa tamamlansa, onda ol dawıssız sestiń alıńǵı bólimi qattı aytıladı. Bul ásirese, jabısıńqı dawıssız seslerdiń sońǵı - jarılıwshı bóliminiń aytılıwında anıq kórinedi. Máselen, tas sózindegi t sesiniń sońǵı jarılıwshı bólimi anıq hám kúshli aytıladı, al at sózindegi t sesiniń jarılıwshı bólimi júdá ólpeń aytıladı yamasa geyde aytılmay da (jarılıw payda etil-
mey) qaladı. Sonday-aq, tat, qaq sıyaqlı sózlerdiń basındaǵı hám aqırındaǵı birgelki fonemalardı salıstırsaq ta bul qubılıstı ańlaymız. So-
lay etip buwınnıń ishindegi dawıssız sestiń dawıslıǵa jaqın bólimi qattıraq aytıladı.
Sózlerdi buwınlarǵa bóliw pawza hám pát penen tıǵız baylanıslı boladı. Sózdiń sońında keletuǵın dawıssız ses pawzanıń aldında kelgende bir buwınǵa (aldıńǵı buwınǵa), sóylew aǵımınıń ishinde - sóz dizbegindegi sózlerdiń shegarasında kelgende ekinshi (sońǵı) buwınǵa qaraslı boladı. Mısalı: Waqıt ótiw menen jas ta qartayar. Bul gápte jas sózi baslawısh bolıp, onnan keyin pawza islenedi. Al ol-jas aǵash degen gápte ol sózi baslawısh bolıp, onnan keyin pawza islenedi. Jas aǵash - anıqlawshı hám anıqlanıwshılıq qatnastaǵı sóz dizbegi bolıp, olardıń arasında pawza islenbeydi. Sonlıqtan jas sózindegi pát kómeskilenedi hám ol pútinligin
1 L.R.Zinder. Obщaya fonetika L., 1970, 283-bet.
120
joǵaltıp, sońǵısı s sesi kelesi sózdiń birinshi buwını menen qosılıp, ja- sa-ǵash túrinde aytıladı.
Sóylew waqtında sózlerdiń jeke-jeke seslerge bóliw tek lingvistikalıq tiykarda ǵana múmkin boladı. Bir-birine ótlesip ketkenlikten sóylew aǵımına artikulyaciyalıq belgiler tiykarında seslerdi bólip ala almaymız.
Sóylew aǵımı artikulyaciyalıq jaqtan dara-dara seslerge emes, al buwınlarǵa bólinedi. Sóylewdiń eń kishi artikulyaciyalıq birligi buwınlar boladı. Sonlıqtan sózler morfologiyalıq qurılısına qaray túbir hám qosımtalarǵa bólinse, fonetikalıq qurılısına qaray olar buwınlarǵa bólinedi. Biraq sózlerdiń buwınlarǵa bóliniwi menen morfemalarǵa bóliniwi mudamı sáykes kele bermeydi. Máselen, at-lar, ayt-tı, bas-la sıyaqlı sózlerde buwınnıń shegarası menen morfemanıń shegarası bir jerden ótip, sáykes kelip tur; al sanas, kele, úyrete sózleri morfologiyalıq jaqtan san-a, ke-le, úy-re-te bolıp buwınlarǵa bólinip morfemanıń shegarası menen buwınnıń shegarası sáykes kelmeydi.
§51. Buwınnıń túrleri
Buwınnıń qurılısındaǵı dawıslı menen dawıssız seslerdiń ornalasıw tártibine qaray qaraqalpaq tilinde buwınlar ashıq buwın, tuyıq buwın, qamaw buwın bolıp bólinedi.
Tek bir dawıslıdan ibarat bolǵan yamasa dawıssız sesten baslanıp, dawıslıǵa tamamlanatuǵın buwın ashıq buwın delinedi. Mısalı: a-ta, a-na, ke-le, je-ti, qa-la-ǵa sózlerindegi buwınlardıń bári ashıq buwın. Solay etip ashıq buwın tek bir fonemadan (dawıslıdan) turıwı da, eki fonemadan (dawıssız benen dawıslınıń dizbeginen) turıwı da múmkin. Qaraqalpaq tilinde tek ashıq buwınnıń ózinen quralǵan sózler júdá az gezlesedi. Mısalı: má, de, je, a (tańlaq sóz) usaǵan az sandaǵı sózler ashıq buwınnan turadı. Dawıssız-dawıslıdan ibarat bolǵan eki fonemalı buwınlar kóp buwınlı sózlerdiń basında, ortasında hám aqırında ushırasa beredi. Mısalı: xa-
lıq, bas-la-ǵan, bas-shı. Dawıslınıń ózinen turatuǵın bir fonemalı buwın sózdiń basında ǵana ushırasadı da, al onday buwın sózdiń ortasında hám aqırında túpkilikli sózlerde ushıraspaydı. Orıs tili arqalı qaraqalpaq
tiline kirgen ge-o-gra-fi-ya, zo-o-lo-gi-ya, ko-o-fe-ra-tiv usaǵan sanawlı sózlerde bir fonemalı (tek dawıslıdan turatuǵın) buwın jazıwda sózdiń ortasında keledi. Biraq olar kóbinshe awızsha ge-gra-fi-ya, za-lo-gi-ya, ka-fe- ra-tiv túrinde aytıladı. Tek dawıslınıń ózinen turatuǵın qosımtalar (sonday-aq dawıslıdan baslanatuǵın barlıq qosımtalar da) mudamı dawıssız seske pitken sózge qosıladı hám qosılatuǵın sońındaǵı dawıssız sesi sońǵı qosılǵan buwınǵa qaray ótip, dawıssız-dawıslı túrindegi eki fonemalı buwındı payda etedi. Mısalı: bar+a-ba+ra, kel+e-kel+le.
Dawıslıdan baslanıp, bir yamasa qatara kelgen eki dawıssız seske tamamlanǵan buwın tuyıq buwın delinedi. Mısalı: ay, as, aq, at, is, ut, uq, un, art, ant, úrk sıyaqlı sózler, ay-tıs, aq-la, art-qı, ant-qa sózleriniń birinshi