Abatbay Dáwletov. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetika (2005)
.pdfABATBAY DÁWLETOV
HÁZIRGI QARAQALPAQ TILI
FONETIKA
NÓKIS-2005
ABATBAY DÁWLETOV
2
HÁZIRGI QARAQALPAQ TILI
FONETIKA
JOQARÍ OQÍW ORNÍNÍŃ FILOLOGIYA FAKULTETI USHÍN SABAQLÍQ
Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilim ministrligi tárepinen tastıyıqlanǵan
Qayta islenip 4-ret basılıwı
2
3
Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń akademigi, filologiya ilimleriniń doktorı, professor Abatbay Dáwletov - qaraqalpaq til bilimi, onıń ayrıqsha fonetika tarawı boyınsha kópten berli jemisli miynet etip kiyatırǵan alım. Onıń tórtinshi ret ıqshamlastırılıp baspadan shıǵarılıp otırǵan
bul sabaqlıǵı joqarǵı oqıw orınlarınıń filolog - talabalarına arnalıp jazılǵan. Kitapta házirgi qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisine segmentlik hám supersegmentlik qubılıslar sıpatlama berilgen.
Sabaqlıq joqarı oqıw ornınıń oqıw jobası menen baǵdarlamalarına sáykes tayarlanǵan.
Juwaplı redaktor:
Filologiya ilimleriniń doktorı M.Qudaybergenov
Pikir bildiriwshiler:
M.Dáwletov - Filologiya ilimleriniń doktorı;
O.Dospanov - Filologiya ilimleriniń doktorı, professor;
B.Qaliev - Filologiya ilimleriniń doktorı, professor.
4
Fonetika - til sesleri haqqında ilim
§1. Fonetikanıń izertlew obyekti.
Jámiyette eń zárúrli hám oǵada áhmiyetli xızmetti - adamlar ortasında qarım-qatnas jasaw quralı wazıypasın atqaratuǵın til seslerden quraladı. Tildiń ómir súriwi, jasawı sesler arqalı bolatuǵınlıǵı, oylawımızdıń tikkeley shınlıqqa aylanıwı til arqalı, til sesleri arqalı iske asatuǵınlıǵı ilimpazlar tárepinen tolıq dáliyllengen edi. Tildiń usı seslik tárepi hám seslerge baylanıslı bolǵan túrli qubılıslar til biliminiń fonetika tarawında izertlenedi. Tildegi seslerdiń jasalıwın hám esitiliwin, seslerdiń qurılısın, túrli seslik nızamlardı (singarmonizm, seslerdiń almasıwı, qısqarıwı, túsip qalıwı hám t.b.), tildiń buwın qurılısın, pát normasın, intonaciyasın fonetika ilimi izertleydi. Sonday-aq sózlerdiń durıs aytılıwı hám jazılıw qádeleri de fonetikaǵa baylanıslı máseleler bolıp sanaladı.
Tildegi barlıq sesler tutas bir sistemanı quraydı. Bul sestiń tutas til sistemasına kiretuǵınlıǵı onıń tildegi basqa seslerge qatnasında, qaramaqarsı qoyılıwında, óz-ara salıstırılıwında anıq kórinedi. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlaw, qansha dawıslı hám dawıssızlardıń óz aldına dara fonema xızmetinde jumsalatuǵınlıǵın, olardıń sóz mánisin hám for-
masın ayırıwǵa qatnasın anıqlaw ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Sózde geypara jaǵdaylardıń sebebinen ayırım seslerdiń túsip qalıw yamasa almasıw qubılısları ushırasadı. Sonday-aq qońsılas seslerdiń, buwınlardıń óz-ara tásirine baylanıslı, pátke hám taǵı basqa fonetikalıq jaǵdaylarǵa baylanıslı sesler belgili dárejede ózgerislerge ushırap, bir-birine úylesip keledi. Mine, bunday qubılıslardıń barlıǵı fonetikanıń birden-bir tiykarǵı izertlew obyekti bolıp tabıladı.
Álbette, til sesleri adamnıń sóylew aǵzalarınıń tikkeley qatnası arqalı jasaladı. Sóylew aǵzaları adamlardıń biologiyalıq jaqtan tirishi-
lik etiw ushın kerekli bolǵan músheleri xızmetin atqarıw menen birge olardıń(adamlardıń) jámiyettegi eń áhmiyetli qatnas quralı bolǵan tildi, sóylewdi payda etiwshi aǵzaları bolıp ta sanaladı. Tildegi sesler birinen soń biri izbe-izlik penen aytıladı, al bir neshe sesti bir waqıtta teńinen aytıw múmkin emes. Tilde aytılatuǵın sesler tábiyattaǵı tolıp atırǵan seslerdiń bir túri bolıp, olardıń hár qaysısı ózlerine tán akustikalıq sıpatlaması-
na iye boladı. Sóylew aǵzaları hám olardıń seslerdi payda etiwdegi xızmeti, seslerdiń akustikalıq tárepi fonetikada izertlenedi. Buwın, pát, intonaciya til sesleri menen tıǵız baylanıslı boladı. Olardı bildiretuǵın ayrıqsha sesler joq. Basqasha aytqanda buwın, pát, intonaciya tildiń materiallıq tárepi, fizikalıq forması bolǵan seslerden bólek turmaydı. Kerisinshe, olar til birlikleri bolǵan sesler menen birlikte, sesler arqalı tutas sózlerde hám gáplerde kórinedi. Sonlıqtan tildegi sesler arqalı júzege shıǵatuǵın bunday qubılıslar da fonetikada izertlenedi.
5
Biziń házirgi jazıwımız (kirill, latın jazıwları) seslik jazıw bolıp,
hár bir seslik tip - hár bir fonema (geyde birneshe fonemalar) qabıl etilgen shártli tańba menen belgilenedi. Álipbedegi háriplerden, barlıq shártli tańbalardan durıs paydalanıp, sózlerdi hámme bir qıylı etip durıs jazıw máseleleri kópshilik jaǵdayda fonetikaǵa baylanıslı sheshiledi. Sonday-aq awızsha sóylew óz normasına, ózgesheligine iye boladı. Awızsha sóylew mudamı jazıw menen sáykes kele bermewi múmkin. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri bir-birine tıǵız baylanıslı bolıw menen birge olar ayrmashı-
lıqlarǵa da iye boladı. Tildiń awızsha sóylew normaları, jazıw qádeleri tikkeley fonetikaǵa baylanıslı dúziledi. Tildiń awızsha hám jazba tárepleri fonetikanıń tikkeley izertlew obyektine kiredi.
§2. Fonetikanıń áhmiyeti hám til biliminiń basqa tarawları menen baylanısı
Sózlerdi grammatikalıq baylanısqa túsirip, gáp quraw arqalı adam óz oy-pikirin bildiredi. Sóz hám gáp máni bildiretuǵın til birlikleri bola-
dı. Ses jeke turıp semanstikalıq máni bildire almaydı, biraq sózlerdiń
ózi seslerden quraladı. Sonlıqtan sóz hám gáp penen seslerdi bir qatarǵa qoyıp, olardıń úshewin teńdey qatnastaǵı til birlikleri dewge bolmaydı. Til birlikleri ortasında seslerdiń tutqan ornın belgilewde, ásirese, prof.
L.R. Zinderdiń mına pikiri itibarǵa ılayıq: «Tilde tradiciyalıq túsinik bolǵan hár qıylı úsh element bir-birinen ayırılıp turadı: sesler, grammatika hám sózlik degen pikir qayta qarawdı talap qıladı. Seslik tárepi bul tildiń úshinshi bir elementi emes, al sózlerdiń hám grammatikalıq usıllardıń jasawınıń zárúrli forması. Sózlik hám grammatikalıq qurılıs tildiń mazmunın qurasa, al seslik tárepi tildiń materiallıq negizin, onıń fizikalıq formasın quraydı desek boladı.1 Solay etip sesler sózlerdiń, grammatikalıq formalardıń, ulıwma tildiń ómir súriwin támiyin etiwshi eń zárúrli til birligi bolıp sanaladı.
Fonetika ámeliy jaqtan da úlken áhmiyetke iye boladı. Mekteplerde sawatlılıqqa úyretiw - durıs oqıtıw, durıs jazdırıw metodikasınıń kóp ǵana máseleleri fonetikaǵa baylanıslı sheshiledi. Tildiń awızsha hám jazba tárepleriniń óz-ara baylanısı menen ayırmashılıqların esapqa alıw oqıwshılardı sawatlılıqqa úyretiw úlken áhmiyetke iye boladı.
Burın jazıwı bolmaǵan xalıqlardıń álipbesi menen jazıwın dóretiw, burın jazıwı bar xalıqlardıń jazıwın taǵı da jetilistiriw sıyaqlı áme-
liy jaqtan úlken áhmiyetke iye bolǵan máseleler fonetikaǵa tiykarlana otırıp sheshiledi. Tildiń awızeki sóylew qádelerin tolıq bilgende ǵana kópshilikke arnalǵan bayanatlardı, radio xabarların durıs oqıw múmkin. Ádebiy
1 1 Zinder L.R. Obщaya fonetika. L., 1960, 8-bet.
6
tildiń imla qádelerin belgilew bolsa, fonetikanıń ámeliy jaqtan baslı máseleleriniń biri bolıp esaplanadı.
Fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis házirgi qaraqalpaq til biliminiń bólek-bólek tarawları bolıp, olar bir-birinen úlken ózinshelik ózgesheliklerine, keskin ayırmashılıqlarına iye bolıw menen bir qatarda óz-ara tıǵız baylanıslı da boladı. Óytkeni bul tarawlardıń báriniń de izertleytuǵın birden-bir obyekti - házirgi janlı qaraqalpaq ádebiy tili. Házirgi qaraqalpaq til biliminiń joqarıda kórsetilgen hár bir tarawı qaraqalpaq tiliniń belgili bir tárepin jan-jaqlı tereń izertleydi. Bul izertlewde tutas tildiń basqa tárepleri de názerden sırtta qalmawı tiyis.
Leksikologiya, morfologiya hám sintaksiste tildiń fizikalıq (seslik) tárepine ayrıqsha itibar berilmesten-aq, onıń máni ańlatıwshılıq tárepi názerde tutıladı; bul tarawlardıń izertlew obyekti tildiń dara turǵanda máni bildiretuǵın birlikleri - sóz, sóz dizbegi, gápler boladı. Fonetika bul tarawlar ortasında ayrıqsha orın tutadı. Óytkeni fonetikanıń izertlew obyekti bolǵan ses óz-ózinen semantikalıq máni bildirmeydi. Al sesler sózlerde jumsalıp, sózlerdiń mánisin hám formasın ózgertiwge tikkeley qatnasadı. Sonlıqtan fonetika tildiń sociallıq tárepi menen bir qatarda onıń fizikalıq - akustikalıq jaǵın da izertleydi.
Fonetika óz aldına ilim sıpatında grammatikaǵa da, leksikologiyaǵa da qarama-qarsı qoyılatuǵın tildiń ayrıqsha tarawı ekenligine kópshilik ilimpazlar óz waqtında úlken dıqqat awdarǵan edi. Sonıń menen birge fonetika leksikologiya, morfologiya hám sintaksis penen tıǵız baylanıslı boladı. Fonetikanıń leksikologiya menen baylanıslı ekenligi sonda - leksikologiyanıń negizgi izertlew obyekti bolǵan sózler bir-birinen sesler arqalı, seslik ózgeshelikleri arqalı ayırılıp turadı. Tek tildegi omonim sózler
ǵana seslik ózgesheliklerisiz-aq hár túrli máni bildiredi. Mısalı : talatlıq sóz mánisinde, tal-feyil sóz mánisinde: at-atlıq, at-feyil mánisinde hám t.b. Sózlerdiń seslerden quralatuǵınınıń ózi fonetika menen leksikologiyanıń baylanıslı ekenligin kórsetedi.
Fonetika morfologiya menen baylanıslı boladı. Sózlerge hár qıylı morfologiyalıq formalar qosılıw arqalı seslerdiń ózgeriwleri, almasıwları, túbirdiń sońǵı buwınınıń juwan ya jińishkeligine qaray qosımtalardıń juwan, jińishke bolıp keliwi hám taǵı basqalar fonetika menen morfologiyanıń tıǵız baylanıslı ekenin kórsetedi: Mısalı: kitap-kitabı, sha- naq-shanaǵı, balalı-bilimli, jetker-atqar hám t.b.
Fonetika sintaksis penen de baylanıslı boladı. Xabar, úndew, soraw, buyrıq sıyaqlı gáplerdiń hár bir túri ózlerine tán bolǵan intonaciyasına iye boladı. Olar aytılıwda intonaciyalıq jaqtan bir-birinen ayrılıp tu-
radı. Sonday-aq bir túrli gáplerdiń ózi hár qıylı jaǵdaylarǵa, ortalıqqa baylanıslı túrlishe intonaciya menen aytılıwı múmkin. Kerekli sózlerge tıńlawshınıń dıqqatın awdarıw ushın pát qoyıp, kóterińki aytıw, ayırım
gáp aǵzalarınan keyin pauza islew, tutas gáptegi sózlerdiń melodikalıq jaqtan qubılmalı (bálent-pás, sozımlı-qısqa) bolıp aytılıwı - mine, bu-
7
lardıń bári oy-pikirdiń anıq hám túsinikli bolıwın támiyin etedi. Frazalıq pát, pauza, melodika - intonaciyanıń ajıralmas sıńarları. Al intonaciya bolsa, seslik qubılıs bolıp sanaladı. Bunnan fonetikanıń sintaksis penen baylanıslı ekeni ańlanadı.
Fonetika lingvistikalıq emes ilimler menen de baylanıslı boladı. Fonetika bárinen burın akustika hám fiziologiya menen baylanıslı. Fonetika sonday-aq medicinanıń ayırım tarawları menen de baylanıslı boladı.
§ 3. Fonetikanıń tarawları
Fonetika tildegi seslerdi hám seslerge baylanıslı bolǵan barlıq qubılıslardı hár tárepleme tolıq izertleydi. Seslerdiń sóylew aǵzaları tárepinen jasalıwı, olardı akustikalıq sıpatlaması, seslerdiń hár qıylı tariyxıy dáwirlerde ózgerisler menen rawajlanıp keliwi, házirgi tildegi jaǵdayı, bir semyalas hám hár qıylı semyadaǵı tillerdiń seslik jaqtan jaqın-alıslıǵı sıyaqlı bir-birine baylanıslı bolǵan, sonıń menen birge hár qaysısın óz aldına alıp, tereń izertlewdi talap etetuǵın bul máseleler fonetikanıń hár túrli tarawlarında sóz etiledi. Fonetikanıń ózi sol tarawlardıń jıynaǵınan turadı.
Jeke tildiń seslik dúzilisi sol jeke tildiń fonetikasında úyreniledi. Máselen, qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisi qaraqalpaq tiliniń fonetikasında, orıs, ózbek, qazaq tiliniń seslik dúzilisi, sáykes sol tillerdiń fonetikalarında izertlenedi. Jeke tildiń fonetikası menen birlikte til biliminde ulıwma fonetika da boladı. Ulıwma fonetika dúnya tilleriniń seslik dúzilisine baylanıslı bolǵan ulıwmalıq, ortaq máselelerdi izertleydi: adamnıń sóylew aǵzalarınıń artikulyaciyalıq1 múmkinshiliklerin, seslik qubılıslardıń tábiyatın, seslerdi payda etiwdiń ulıwmalıq jaǵdayın, seslerdiń ózgeriwiniń hám dizbeklesiwiniń ulıwmalıq nızamlılıǵın, seslerdi klassifikaciyalawdıń jolların hám t.b. máselelerdi izertleydi. Ulıwma fonetika kópshilik dúnya tilleriniń materiallarına súyenedi. Sonlıqtan ulıwma fonetika jeke fonetika menen tıǵız baylanıslı boladı. Jeke fonetika seslik qubılıslardı tildiń rawajlanıwınıń házirgi qálpindegi jaǵdayında sıpatlawı múmkin. Sonday-aq til sesleriniń belgili
dáwir dawamında rawajlanıw, ózgeriske ushıraw sebeplerin hám basqa tuwısqan tiller menen baylanısın salıstırıp izertlew múmkin. Sonlıqtan
jeke fonetikanıń ózi tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika hám sıpatlama fonetika sıyaqlı tarawlardan turadı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde jumsalıp júrgen sesler aytılıwı jaǵınan da, atqaratuǵın xızmeti jaǵınan da, seslik qurılısı jaǵınan da áyyemgi
turısınan tap házirge shekem hesh ózgerissiz sol qálpinde áwladtan-áwladqa ótip kelgen emes. Kerisinshe, tariyxıy waqıtlar ótiw menen ayırım seslerdiń túsip qalıw, ayırım seslerdiń jańadan payda bolıw qubılısları
1 Artikulyaciya - latınsha artikulare «bólek-bólek aytıw» degen sózden jasalǵan.
8
nátiyjesinde tildiń seslik quramı rawajlanıp kelgen. Tildiń seslik qurılısınıń hár túrli tariyxıy dáwirlerde rawajlanıp, ózgerislerge ushırawın hám ol ózgerislerdiń sebebin tariyxıy fonetika izertleydi.
Bul tildiń seslik qubılısları sol tildegi jaqın, tuwısqan bolǵan basqa tildiń seslik qubılısları menen salıstırıla otırıp úyrenilse, olar ortasındaǵı ulıwma hám ayırmashılıq belgileri anıqlanadı. Bul ayırım til-
diń bir semyaǵa kiretuǵın basqa tillerden ózgesheligin hám usaslıq táreplerin ashıwda úlken áhmiyetke iye. Sonday-aq óz-ara usamaytuǵın hár túrli semyaǵa kiretuǵın tillerdiń seslik sistemasın salıstıra otırıp, ol tiller-
diń nızamlı ayırmashılıqların kóriw múmkin. Tillerdi salıstıra otırıp úyreniw, ana tilinen shet tiliniń ózgesheliklerin sanalı túrde ózlestiriw basqa tillerdi durıs hám tez úyreniwge sebepshi boladı. Salıstırma fone- tika-fonetikanıń ayrıqsha bir tildiń seslerin basqa tillerdiń sesleri menen salıstıra otırıp izertleytuǵın tarawı. Salıstırma fonetika mudamı tariyxıy fonetika menen tıǵız baylanısta boladı.
Sıpatlama fonetika tildiń rawajlanıwınıń házirgi ómir súrip turǵan dáwirindegi seslik qurılısın, ondaǵı fonemalar sistemasın, fonemalardıń ishki óz ara baylanısın anıqlaydı. Tildiń fonemalıq qurılısın anıqlawda fonemalardıń tariyxıy shıǵısı hám rawajlanıwı da esapqa alınadı. Sıpatlama fonetikada seslerdiń ózgeriw hám rawajlanıw tariyxı házirgi tildiń fonetikalıq sistemasın anıqlawdıń qosımsha quralı retin-
de paydalanıladı. Bunday baǵdardaǵı fonetikalıq izertlewdi sońǵı dáwirde fonologiya1 dep ataydı.
Sıpatlama fonetika seslerdiń fiziologiyalıq-artikulyaciyalıq, fizika- lıq-akustikalıq hám lingvistikalıq táreplerin izertleydi. Seslerdiń jasalıwında sóylew aǵzalarınıń atqaratuǵın xızmeti (geyde bul fiziologiyalıq fonetika dep te júrgiziledi), qanday seslerdiń esitiw aǵzalarında qanday tásir qaldıratuǵınlıǵı (seslerdiń akustikalıq tárepi), sózlerdiń mánisin hám formasın ayırıwda jeke seslerdiń qanday xızmet atqaratuǵınlıǵı sıyaqlı máseleler usı sıpatlama fonetikada izertlenedi. Bular-
dıń ishinde seslerdiń máni hám forma ayırıwshılıq xızmeti, yaǵnıy qatnas jasaw quralı retinde jumsalatuǵın tárepi baslı áhmiyetke iye boladı. Seslerdiń usı semantikalıq tárepi fonetikanı jámiyetlik ilim bolǵan lingvistikaǵa kirgizedi. Solay etip izertlew jumısınıń maqseti hám usılına qaray fonetika bir jaǵınan ulıwma fonetika hám jeke fonetika bolıp bólinse, ekinshi jaǵınan sıpatlama fonetika, tariyxıy fonetika hám salıstırma fonetika bolıp bólinedi. Bul miynette házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń sıpatlama fonetikası haqqında sóz etiledi.
§ 4. Fonetikanıń izertlew usılları.
1 Fonologiya - grek she riono – «ses, dawıs», logos – «ilim» degen sózlerden kelip shıqqan.
9
Fonetika anaw yamasa mınaw seslik qubılısqa fonologiyalıq kóz-qarastan qaraytuǵın bolsa, ol til biliminiń leksikologiya, morfologiya hám sintaksis tarawları qollanatuǵın usıllardan paydalanadı. Aytayıq, fonemalardıń sózlerde túrli kombinaciyalarda jumsalıwı, fonetikanıń leksikologiya hám grammatika menen baylanısı, fonetikalıq qubılıslardıń óz-ara baylanısı
hám t.b. jóninde sóz etilgende janlı tildiń faktlerine tiykarlanıladı. Fonetikada tiykarınan eki túrli usıl - obyektivlik hám sub‟ektivlik
usıllar bolıp, olar bir-birin tolıqtırıp otıradı. Ádette seslik qubılıslardıń sırların esitiwimiz arqalı hám sóylew aǵzalarımızdıń háreketi arqalı biliwge tırısamız. Bulay etip baqlaw júrgiziw sub‟ektivlik usıl tiykarında boladı.
Ádette awızeki sóylew barısında ushırasatuǵın kóp ǵana seslik qubılıslar sóylewshi hám tıńlawshı tárepinen elestirilmeydi. Sózlerdegi sesler burınnan dástúr boyınsha qáliplesip qalǵan kónligiwler tiykarında qabıl etiledi. Mısalı: at, bet, ot, ót sózlerindegi t fonemasınıń tórt túrli ekenligin, balalar degen bir sózdiń ózindegi birinshi, ortańǵı hám sońǵı buwınlardaǵı a dawıslı fonemasınıń sozımlılıǵı hám akustikalıq sıpa-
tı jaǵınan úsh túrli ekenin sóylewshi de, tıńlawshı da itibarǵa almaydı. Bunday seslik ayırmashılıqlar fonetikada úlken áhmiyetke iye. Óytkeni usınday hár qıylı seslik ayırmashılıqlar kem-kem ótkirlesip, keleshekte jańa fonema dóreliwi múmkin. «Sana salasına tikkeley ele ótpegen, fiziologiyalıq hám fizikalıq tarawda bolıp atırǵan ayırım qubılıslar lingvist ushın oǵada úlken áhmiyetke iye bolıwı múmkin. Óytkeni ol qubılıs keleshek ózgerislerdiń nıshanı bola otırıp, waqıttıń ótiwi menen tillik oylawdıń qaramaǵına ótiwi itimal»á.
Til sesleriniń tábiyatın tolıq biliw ushın sub‟ektivlik usıl ele jetkiliksiz. Obyektiv ómir súriwshi seslik qubılıslar obyektivlik usıllar tiykarında izertleniwi zárúr. Basqasha aytqanda, olar túrli eksperimentler járdeminde izertleniwi kerek. Til seslerine qoyılatuǵın eksperimentler, álbette, eksperimentallıq fonetikada izertlenedi. Eksperimentallıq fonetika til biliminiń fonetikasınıń ayrıqsha tariyxıy fonetika, salıstırma fonetika, sıpatlama fonetika sıyaqlı tarawı emes, al seslik qubılıslardı hár túrli áspablar járdeminde izertleytuǵın usıl bolıp tabıla-
dı.
Házirgi dáwirde fonetikalıq izertlewlerde túrli apparatlardıń járde-
minde ǵana anaw yamasa mınaw seslik qubılıslar jóninde anıq juwmaqqa keliw múmkin. Ásirese seslerdiń aytılıwı hám esitiliwi máselelerin teksergende eksperimental usıl kútá zárúrli boladı. Óytkeni «...hátte názik seslerdi esitiwge úyrengen, shınıqqan qulaqtıń ózi sol seslerdi sol qálipte emes, al jeke oylawı negizinde kónligiwi boyınsha qabıl etedi»1 dep jazǵan edi akademik L.V.Щerba.
Eksperimentallıq fonetikada tiykarınan tórt túrli usıl qollanıladı: grafikalıq usıl (kimogramma, oscillogramma sızıqları), seslik usıl (pla-
1 Щerba L.V. Yazıkovaya sistema i rechevaya deyatelnost. L., 1974, 137-bet.
10
stinka, magnitafon plenkası), somatikalıq usıl (foto-rentgen, palatogramma súwretleri), spektrografiyalıq usıl (spektrogrammalar).
§ 5. Fonetikanıń izertlew aspektleri haqqında túsinik
Til seslerin úyreniw oǵada quramalı qubılıs. Sonlıqtan seslerdi hár túrli kóz-qarastan izertlew talap qılınadı. Birinshiden, eń aldı menen til seslik til bolǵanlıqtan tábiyattaǵı tolıp atırǵan basqa sesler sıyaqlı til sesleri de óziniń fizikalıq tábiyatına iye boladı hám ol fizikada úyreniledi. Bul til sesleriniń fizikalıq aspekti boladı. Ekinshiden, sóylew hám qabıl etiw adam tárepinen iske asırılatuǵın qubılıs. Sóylew belgili dárejede adam organizminiń atqaratuǵın xızmeti bolǵanlıqtan ol anatomi- yalıq-fiziologiyalıq kóz-qarastan qarap ta izertlenedi. :shinshiden, til sesleriniń eń áhmiyetli jaǵı sonda, olardıń járdeminde adam óz oy-pikirin bayanlaydı. Basqasha aytqanda, til sesleri jámiyette qatnas quralı xızmetin atqaradı. Bul seslerdiń eń baslı tárepi, sociallıq (lingvistikalıq) tárepi bolıp tabıladı. Fonetika lingvistikalıq ilim sıpatında seslerdiń soci-
allıq tárepine kóbirek itibar beredi. Sonıń menen birge fonetika anaw ya mınaw seslik qubılıstı durısıraq hám tereńirek túsindiriw ushın fizika-
lıq, fiziologiyalıq materiallardan da paydalanadı.
Seslerdiń fizikalıq hám fiziologiyalıq tárepleriniń izertleniwiniń ózi olardıń (seslerdiń) lingvistikalıq xızmetin hár tárepleme tereńirek úyreniwge baǵdarlanadı.
§6. Fonetikanıń akustikalıq tárepi. Tiykarǵı akustikalıq túsinikler
Tábiyattaǵı seslerdiń ulıwma teoriyası fizikanıń akustika1 bóliminde izertlenedi. Til sesleri tábiyattaǵı tolıp atırǵan basqa sesler sıyaqlı hawanı terbeltip, onı tolqın tárizli háreketke keltiriw nátiyjesinde jasaladı. Ses ótetuǵın ortalıq hawa keńisligi boladı.
Til sesleri dawıs shımıldıǵınıń dirildewi hám hawa aǵımınıń sóylew aǵzaları diywallarına tásir etiwi nátiyjesinde payda boladı.
Seslerge akustikalıq jaqtan sıpatlama beriwde ses ırǵaǵı, ses kúshi, ses tembri, seslerdiń sozımlılıǵı menen birlikte rezonanslıq qubılıslar kózde tutıladı. Ses ırǵaǵı belgili waqıt birligindegi payda etilgen dirildiniń muǵdarına baylanıslı boladı.2 Waqıt birligi retinde sekund ólshemi jumsaladı. Dirildiniń muǵdarı qanshelli kóbeyse, ses ırǵaǵı sonshelli kúsheyedi, kerisinshe, dirildiniń muǵdarı qanshelli azaysa, ses ırǵaǵı páseyedi. Ses ırǵaǵın payda etiwshi terbelis jiyiligi terbeliwshi deneniń massasına keri proporcional, al deneniń tıǵızlıǵına (máselen, tardıń tartılıw dárejesi) tuwra proporcional boladı. Basqasha aytqanda,
1Akustika - grektiń akustikos – «esitiliw» degen sózinen alınǵan.
2M.I. Matusevich. Vvedenie v obщuyu fonetiku. M., 1959, 19-bet