Kenesbay Karimov Agabiy

Olardıń ishinde basına júni ósik qozı teriden tigilgen selkildek shógirme kiyip, oyma jaǵa bóz kóylek, sırtınan paxtadan toqılǵan, mórelep jıltıratılǵan shapan kiyip toyǵa kelgen orta jaslı diyqanlar da, eńkeyip, tayaǵına súyengen ǵarrılar da, basların aydınlı oramal menen haywanqaslap orap, murınlarına altın árebek qadap, qulaqlarına tilla sırǵalar, qollarına awır-awır gúmis bilezikler salǵan keywanılar da, qırmızı atlastan kiymeshek kiygen qıpsha bel kelinshekler de, gúlge malınǵan kók kóylek kiygen qızlar da, qara telpek, órnekli shapan kiyip, qosbawlarına pıshaq baylaǵan jigitler de, bas orap, aq bózden jawlıq jamılǵan kempirler de, qısı-jazı jalańayaq júre berip, tabanları túyeniń tabanınday bolıp qatıp ketken, bóz dambalları dizesine keletuǵın balalar da bar, qullası qaraqalpaq awıllarında kimdi kóriw múmkin bolsa, olardı usı jerde kóriw múmkin edi.

Q urdıń basında, saban ústine tóselgen tekiynementte, kimi dizerlep, kimi maldas qurınıp, Erejep aǵabiydiń dógereginde burınǵı beglerbegi menen atalıqlar sawlat tógip otırdı. Jası jetpisten ótip baratırǵan bolsa da qáddi búgilmegen aǵabiydiń otırǵandaǵı boyı keltelew adamlardıń tik turǵan boyına barabar, jańa toy shapanların kiyip, bellerine biylik belgisi bolǵan aq pıshaqların taǵıp alǵan keshegi xan hámeldarları bolǵan topardıń ishindegi eń biyigi bolıp kórindi.

Qaraqalpaqlar arasında atı shıqqan Aqımbet baqsınıń:

Bunnan barsam Rum eline,

Bálent daǵdan ashıp keldim.

Hesh kimse teń kelmes meńge,

Alǵır qustay ushıp keldim...

— dep jırlaǵan ashıq hawazı átiraptı jańǵırtıp, qońır salqın gúz túnine payız kirgizdi.

Baqsı bir tıma aytıp, qurdı qızdırǵannan soń toy basqarıwshı ortaǵa shıǵıp, toyǵa Berdaq shayır qonaq bolıp kelgenin, toy iyesiniń ótiniwi menen ortaǵa shıǵıp, óziniń dástanlarınan aytajaǵın daǵaza etip edi, qur demin ishten alıp, siltidey tınıp qaldı.

Toy iyesi baslaǵan, orta boylıdan uzınlaw júzine jarasıp turǵan shoq saqalına aq aralaǵan, qolında duwtar uslaǵan kisi shıǵıp kelgende jıyılǵanlar: «házir duwtarın sazlap, qosıq aytadı», dep oylap edi, olay bolmadı.

Kelgen kisi xalıqqa tanılǵan shayır hám baqsı Berdaq (Berdimurat) edi. Ol duwtardı shertiwge ońtaylap, qulaǵın burap, tarına barmaq tiygizip, «dıń» etip shıqqan ses penen sırlasqan adam kibi basın iyip, sál eglendi.

471

—Xalayıq, — dep sóz basladı, — ol qońır dawıs penen adamlardıń, «qosıq aytadı», dep kútken úmitlerin pushqa shıǵarıp. Dawısı saz hám qulaqtıń qurshın qandırǵanday edi. — Xalayıq, dep dawam etti qońır dawıs. Bilemen, mennen qosıq esitiwdi qáleysiz. Biraq men Aydos qıssasınan aytıp bersem, ne deysiz?

—Aytıp beriń! Aytıp beriń, — degen hawazlar esitildi. Berdaq tamaq qırınıp alǵanda hawazlar tındı.

—Kel baba, ótińiz tórge, Haq yaratqan názerkarde, Teńgeni bóldik tórt jerge, Bir úlesi Aydos baba.

—Márt bolǵan wádede turar, Sózin buzǵandı ant urar, Tórtten birine diyqan turar, Teń ból! — dedi Aydos baba.

...................................................

Q atarlar jigerli hám qayǵılı edi. Aydos biydi kórgen adamlardıń kóz aldında onıń batır tulǵası, aq saqallı kelbeti elesledi.

Misli waqıt toqtap qalǵanday, adamlardıń kewlindegi táshwishler menen ǵalma-ǵallar gúz aqshamına sińip, joq bolıp ketkendey, hátteki aqsham da bir jaqlarǵa ǵayıp bolǵanday, ortada janıp turǵan ot, onıń qasında qıssa oqıp turǵan saz dawıslı adam menen onda jırlanıp atırǵan adamnıń tulǵası qalǵanday tuyıldı.

Qıssanıń oqılıp bolǵanın adamlar ańlamay qalǵan yańlı edi.

—Taǵı, taǵı, — desti adamlar. Ernazar qıssasın oqıń,

tıńlayıq.

Kimdur shayırǵa bir kese suw ákelip usındı.

—Yaqshı, tıńlań Ernazar biy qıssasın...

— Áwel Aydos baba ólip, Ornın tuttı Ernazar biy.

Q araqalpaqqa aǵa bolıp, Dáwran súrdi Ernazar biy.

...................................................

Erejep aǵabiydiń kóz aldına Xiywa bazarında, qur ishinde otırǵan, shashı tıqırlap alınǵan, iyninde gúres shekpeni, alp tulǵası kelip tura qaldı. «Háy, yalǵanshı, qanday batır edi...». Soń onıń kishkene ójiresi, onda otırıp, sáwbetleskenleri yadına oraldı. Meni darǵa tartsa, keser me ediń, — degen sózlerin esledi.

472

Góruǵlı bektey er edi,

Q atarda qosha nar edi,

Tolı jurttıń dárkarı edi,

Shahid boldı Ernazar biy,

— dep shayır qıssanı tawısıp, atırǵanda ózine keldi. «Áh dúnya, misli qızıl túlkidey, adamdı aldaysań-á!» degen gúbirlini esitken Erejep izine qayrılıp edi, orta jaslardaǵı adam kóz jasınan saqal-murtı hóllenip, únsiz jılap otırǵanın kórdi.

«Óttiń be yalǵanshı!», dep gúrsindi Erejep. Onı hesh kim esitpedi, ishinen aytqan edi.

Kewilleri bosasqan xalıq shayırdı ortadan jibergisi kelmes, taǵı, taǵı qıssa aytıwın ótiner, edi. «Aqmaq patsha» dástanına kirisken Berdaq penen qurdaǵı xalayıq shıǵıs tárep qızarıp, gúzdiń uzaq túni izinen tań atıp kiyatırǵanın ańǵarmay qaldı...

Erteńine toy tarqadı. Sıylı qonaqlardı sarpaylaǵan Alıwshı Berdaqqa at mingizdi. Pátiyanıń ornına Berdaqtıń:

— Alıwshı at berdi úpshini menen, Er-turmanı hám de kópshigi menen,—

..................................................................

dep baslaǵan qosıǵınıń dáslepki eki qatarı ǵana yadında qalǵanın jolda kiyatırıp eslegen aǵabiy óziniń umıtshaq bolıp baratırǵanına ókinip, bas shayqadı.

Aradan jıl ótpey atırıp, kelesi jazda rus tóreleriniń ótkizgen saylawınan keyin aǵabiy rus tóreleriniń xan tusındaǵı hámeldarlarǵa isenimsizlik penen qaraytuǵınına kóz jetkizdi.

Aqpatsha Shımbay oyazlıǵın dúzip, onıń basına rus hámeldarın qoydı. Orayı Shımbay sháhári bolǵan oyazlıqqa bir neshe bolıslıqlar (volost) qaraytuǵın boldı. Jazdıń ıssısında, sháhárdiń janındaǵı baǵ átirapına qara úyler tigilip, adamlar jıynalıp, hár tamannan wákiller kelip, úlken jıyınǵa aylanǵan

bolıs saylawınıń tártibin burın adamlar kórmegen edi, sol ushın ol xalıqtıń yadında uzaq jıllar saqlanıp qaldı.

Tallıq bolıslıǵına úsh adam talaban shıqtı. Olardıń biri Erejep aǵabiy, biri Ádil atalıq, al úshinshisi oyaz (uezd)bolıp kelgen rus tóreniń dilmashı edi.

› Saylaw kúni jetip kelgende qara úylerde isi erigip jatırǵan sa ylawshılar wákillerine dup-dumalaq, sıyqaq taslar tarqatıp berilip, úsh adam úsh jerde qollarına qap uslap: «Erejeptiń qabı», «Ádildiń qabı», dep baqırıp turar qolına sıyqaq tas shar berilgen adam solardıń qálegenine tas salıp, dawıs beriwge haqılı.

473

«Erejep Qulshiev, eń az tas...», dep ózi bolıslıqqa talaban bolıp turǵan dilmash dawıslaǵanda shetirekte turǵan ǵarrı biy izine qayrılıp, atı baylawlı tamanǵa qaray kete berdi. Kúni keshe pútkil qaraqalpaqqa húkimi júrgen aǵabiy endigi dúzimge ózindeylerdiń kerek bolmaytuǵınlıǵın pútkil denesi menen túsinip bolǵan edi.

Aradan jıllar ótti.

Bul jıllar Erejep aǵabiyge ótkendegi qılǵan qátelerin eslep ókiniwden ózge, húrmet te, dıqqat-itibar da alıp kelmedi. Namazruwzasın qaza qılmay, kóńlin haqqa berdi. Dúnyanıń ótkinshiligin, izinde perzentler menen xalıq, jaqsılardıń atları ǵana umıtılmay qalatuǵının túsinip jetti, «qaraqalpaq xalqı ata jurtqa ájep mákan bastı, inshalla bul jer olarǵa, sonıń ishinde meniń perzentlerime mıń jıllar mákan bolar», degen úmit yalǵanshıdan suwınǵan kewlin jılıtar edi.

Kúnlerden bir kúni tań namazınıń taharatına niyet qılıp, ornınan turmaqshı edi, negedur tura almadı. Sáskede de turmaqqa májalı kelmedi. Ataları ketken tamanǵa atlanbaq mezgili jetkenin sezdi. Bul waqıtqa kelip báybishesi de álemnen ótken edi. Úlken ulı Palwaniyaz biydi shaqırttı.

—Aǵa, ne boldı? Shayhalqasqa turmadı, dep xabarladı. Mazańız qashtı ma, dedi saqal-murtına aq túsken Palwaniyaz biy.

—Sózimdi tıńla, balam, — dedi ulınıń sorawların juwapsız qaldırǵan aǵabiy. Allanıń amanatın tapsıratuǵın waqtım shamalasqan kórinedi, belińdi bekkem buwa ber. Men olay-bulay bolsam albırama, Xiywadan, Qańırattan, Dáwqaradan óziń biletuǵın tamır-tanıslarǵa at jiber, el ishindegi atalıqlar menen biyler

de qalmasın. Buxaradaǵı aǵayinler umıtılmasın.

—Qoysa aǵa, qayaqtaǵını aytıp, qorqıtasız, — dedi Palwaniyaz.

—Gápimdi bólme, — dedi aǵabiy, kúsh-quwatım tánde turǵanda, kewlimdegini bayan qılayın. Atam Qulshı biy Amantúbekte, atasınıń qasına bardı. Biraq meni ol tamanǵa aparma, usı átirapqa

jerle. Buxaradan kelgenimde on jasqa tolmaǵan edim. Shımbay átirapında oynap-óstim, endi usı jerdiń topıraǵında jatayın.

Denemdi Axunbabaǵa qoyıń, qaytalayman, Axunbabaǵa. Meniń

qábirim— atańnıń qábiri usı jerde bolsa, seniń, balalarıńnıń,

ábi-áwladıńnıń ata jurtı usı jer boladı, endi bar, maǵan suwsın

ákelsin, shólledim...

Palwaniyaz kóz jasların sıpırıp, otawdan shıqtı.

— Suwsın keltirińler, atam shóllepti, — dedi esikte turǵanlarǵa. Juma kúni sáskede aǵabiy álemnen ótti.

Merekesine Túrkstan úlkesiniń biraz jerinen adamlar keldi. Sonday adam jıynaldı, bunday kóp jıyın bunnan burın Shımbay átirapında bolmaǵan edi.

474

Kelesi juma kúni sáske payıt bir topar adamlar Kegeyli kópirinen ótip, arqa batısqa tartılǵan arba jolda jıldam júrip

barar, aq bóz jabılǵan tabıttı iyinnen iyinge abaylap almastırar edi. Ol sońǵı saparǵa atlanǵan qaraqalpaqlardıń aǵabiyi Erejep biy edi...

EPILOG

Aǵabiydiń záńgilesleriniń kópshiligi ózinen burın-aq álemnen ótip, Bektemir Qulshı biydiń eski jurtına ketip, sol tamanda qaza qılǵan hám Qulshınıń janına jerlengen, al Sárbiykeden tuwılǵan balası sol tamanda qalǵan edi.

Q ayırdan keyin Jarqınay menen Bániw de bul jaqtı álemdi tárk etti. Qayırdıń balası Eshim palwan, onnan Doshım palwan Shımbay átirapına dańq tarattı. Bániwdiń qalmaqtan ertip kelgen ulı Qayırdıń balalarına qosılıp, qıpshaq ruwın aldı, biraq

onıń áwladları qıpshaqlarǵa megzes shegir yaki kók, ya qoy kózli emes, al dombay qabaqları astındaǵı qara kózler iyesi edi. Bul olardıń anası Bániwge, yaki namálim qalmaq atasına tartqanlıǵınandur, kim bilsin.

Alıwshı batır menen Berdaq, Ómirbek laqqı asarın asap, jasarın jasap álemnen ótip, izlerinde at qaldırdı.

Zamanlar almasıp, áwladlar ózgerdi. Al, biziń qáhármanlarımız kóshelerinde júrgen Xiywa menen Shımbay sháhári aradan ótken júz jıllıqlardıń gúwası kibi búgingi kúni de qád tiklep turıptı.

Erejep aǵabiy áwladlarınıń Shımbay janında, babasınıń eski mákanında jasap atırǵanları az emes.

EKINSHI KITAPTÍŃ SOŃÍ

fevral, 2012, mart, 2013.

475

Keńesbay Karimov

Aǵabiy

I, II kitaplar