Kenesbay Karimov Agabiy

shıǵıs arqaǵa arna alınsa... Kópten berli elden shette júrip, jer

atların bilmeytuǵınlıǵına ishten ókindi...

—Xanlıq saltanatımızdıń arqa tamandaǵı jerlerin biz az biler ekenbiz, — dep moyınladı xan. Soń kátibke júzlendi. Mashhur bilimdanlardan sorap, arqa múliktiń aymaǵınıń sızıǵın qaǵazǵa túsirmek dárkar.

—Bas ústine...

Sáwbetke aldı burın xannıń, sońınan Erejep biydiń kewli tolıp tarqastı.

Aradan hápte ótkerip, diywanbegige shaqırdı.

—Biy baba, — dedi arıq-turaqtan kelgen, kók saqalı júzine qup jarasqan, ózinen kóre jası kishirek duwpiyaz kisi. Siziń keńesińiz benen qaraqalpaqlarda toqsan biy, tórt atalıq, eki beglerbegi, eki nayıp hámeli bolatuǵın boldı. Endi sol ámelge ılayıq adamlardı tańlap beresiz, — dedi jaǵımlı hawazı menen.

—Bas ústine taqsır, — dedi qońırawday hawaz sıyqırlaǵan kibi kewli kóterilgen Erejep biy. Biraq ol ushın elge qaytıp,

hár kim menen keńespegim dárkar. «Keńesli el azbas», degenler..

—Álbette, álbette. Qansha waqıt dárkar boladı, biy baba, — dedi qońırawday jaǵımlı dawıs.

—Bir ay, bolmasa, bir yarım ay dárkar bolar. Bunday iste asıǵıslıqqa orın bolmas, — dep oylayman.

—Álbette, — dedi taǵı da jaǵımlı dawıs iyesi Erejepti maqullap. Álqıssa, bir yarım ay. Onnan artıq sozılmas, dep úmit qılaman. Darwaqiya, Sizden soramaqshı edim... Jaǵımlı dawıs negedur tartındı ma, yaki ándiyshe qıldı ma, taǵı dawam etti, sorawǵa ruqsat bergeysiz, xan háziretleri Sizden esitken eken, qaraqalpaqlardıń eski tariyxı Máwlana Jámiy jazǵan kitapta bayan

qılınǵan emish, dep...

—Ulamalardan esitkenmen, sonday dep.

—Ózińiz ol kitaptı kórmegendursız?

—Mágar kórgendeymen. Atam Qulshı biy qolında. Tawarix dep baslanar edi atı, umıtpasam.

Duwpiyaz kisi oylanıp qaldı. Qıyalına: «bul biy «Tawarixi

guzida nusrat name»ni kórgen be eken, haslında Shaybaniy tariyxınan alınǵan kóshirmelerden ibarat nusratnama degen qoljazbanı birewler Máwlana Valad jazǵan dep aytısadı», degen pikir keldi.

— Solaydur, solaydur — dedi ózinen jası úlkenirek biydi qısındırıp qoymayın, — dep oylaǵan jaǵımlı dawıs iyesi. — Saparıńızdı alla qollap, biyqáter bolǵay, — dep sıpayı xoshlastı.

Ol kisi atın esitse de ózin Erejep kórmegen, ataqlı shayır, tariyxshı, bilimdan, murap hám sazende Agahiy edi.

451

25

Erejep elge kelip, otawında bir-eki túnegen soń, xabarshı jiberip, bas kótergen biylerdi shaqırttı. Birazın bildirmey sınadı, áńgimelesti, eldiń, qáwimniń, ruwdıń jaǵdayın bilip otırdı.

—Jerlerimiz, baǵlarımız benen úylerimiz suw astında qaldı,

ózimiz zorǵa qutıldıq, — dedi Qusxanadaǵı qıtaylar biyi Jánibek. Qazǵan arnalarımız-ǵoy, jer menen teń bolıp ketti. Endi

Q arabaylı boyı bizge mákan bolmas. Tasqınnan xannıń xabarı bardur?

—Sizlerden basqa qaysı qáwimler búlindi? — dedi Erejep Jánibek biyge.

—Qıpshaqlar da jersiz qaldı. Múlki menen Qusxananıń basına shıqqanlar ǵana jan saqladı.

«Tasqınnan jábir kórgen ruwlardı kóshirip qonıslandırmaq dárkar», dep oyladı Erejep.

Shımbay sháhári keńeyip, úlken sawda hám ónermentshilik orayına aylanǵan, biraq bul sháhár aqsaqalına biyler moyınsınbas,

óz gezeginde aqsaqal da olar menen esaplaspas, nátiyjede eki ortada payda bolǵan dawlı isler xanǵa shekem barıp ǵana sheshimin tabar edi.

—Sırım biy sháhár jerine awız salıp atır, — dedi sháhár aqsaqalı Yusupten soń ornınan otırıp, bayıp hám pańsıp ketken Biynazar. Orta boyına hádden tıs semizligi jaraspay, misli ǵarbızday dop-domalaq bolıp qalǵan bul adamnıń murnın tarta beretuǵın ádeti bolıp, házir de sonı tákirarladı. Onı adamlar sırtınan «Biynazar pısıldaq», deser edi.

Sırım da usında edi.

—Sháhárdiń sırtındaǵı jerler biziki, — dedi Sırım. Onda

atańnıń haqı joq.

—Malımız qayda jayıladı?

—Bulardıki áne sol awhal, — dedi kimdur. Erejep olardıń dawın sheshpek ushın kelmegen edi.

Kóp ótpey qaytıp atlandı. Janında bir neshe biyler de bar

edi.

Xan jarlıǵın kútip jatqan biyler hámel alıp, kewilleri kóterildi. Qabıl biy qońırat penen Sayıpnazar mańǵıt ullı hámeldar — beglerbegi boldı.

Q ońıratlardan Orazmuhammed biy, qıpshaqlardan Sırım biy, qıtaylardan Arzı biy, kenegeslerden Ernazar keneges— atalıq lawazım iyeledi.

452

Q ıtay ruwınan Shermuhammed penen Bekmuhammed beglerbegilerdiń nayıbı edi.

Waqıtlar ótip, hámeldegiler almasıp turdı. Biraq qaraqalpaqlardıń Xiywa xanlıǵı tusındaǵı dáslepki atalıqları — Orazmuhammed atalıq, Sırım atalıq, Arzı atalıq hám Ernazar keneges atalıq bolıp, tariyxqa kirdi. Dáslepki eki beglerbegi Qabıl menen Sayıpnazar edi.

Xan húzirinen hámel alıp shıqqan qaraqalpaqlar ózlerin baslap kelgen Erejep biyge kóz astılarınan urlanıp baǵar, ishlerinen: «bizden kóre ol kisi hámelge ılayıq edi-ǵoy» dep oylasar edi. «Rastan da hámelsiz qalǵanı ma?»

Hámeldiń puwı más qıladı, desedi, kewilleri hallaslap, xannan ruqsat alıp, eldi názerlep jolǵa túsip, atlarına qamshı basqan qaraqalpaq biyleri Qıpshaq jaǵısqa kelgende izlerinen shabarman jetti, xan húzirine qaytsın, depti.

Biyler hayran bolıstı, endi olar biyler emes, beglerbegiler menen atalıqlar, nayıplar edi.

Kimdur Erejep biydiń burınǵı hám sońǵı xızmetlerin, atalıqlar menen beglerbegilerdi tańlaǵanın, endi bolsa hámelsiz, tısqarıda qalıp baratırǵanın xannıń yadına salsa kerek,

— Háy, qaraqalpaq hámeldarları, — dedi xan taxttan páste, basların tómen salıp, dizerlep otırǵan biylerge kóz tigip, pármandı uǵıp alıńlar hám buljıtpay orınlańlar. Endigiden bılay

biyler óz ruwınıń atalıǵına, atalıq beglerbegige júginedi. Biz beglerbegiler ústinen taǵı bir hámel qoyıwdı sheshtik, — dep zárre eglendi.

Biylerdiń qıyalında bir sawal aylanar edi. «Kim ol? Kim ol?»

— Beglerbegiler sol aǵabiyge júginedi.

Araǵa taǵı únsizlik shókti. Misli quyashtan: «qamastıradı», dep kózdi panalaǵan kibi, xanǵa tik názer salıwdan aybınıp, edendegi qırmızı reńli gilemge tigilgen biylerdiń gellesinde bir sawal aylana berdi.

—Al, Erejep biy — qaraqalpaqlardıń aǵabiyi! — dedi xan sózin salmaqlap.

Bul sózler hámmeniń kewlinen shıǵıp, sarımayday jaǵıp ketse kerek, qozı teri telpek kiygen baslar ekshelip, teńselisip ketti.

Erejep biy qol qawsırıp ornınan turdı.

—Qullıq, qullıq házireti xanımız.

—Múbárek bolsın, biy baba! Sarpay keltirińler!

Xızmetkerler shapan alıp kelip, iynine japtı.

— Dáwletińiz ziyada bolǵay, házireti xanımız. Allahu akbar— dep Erejep biy pátiyaǵa qol ashtı.

453

— Allahu akbar!

Erejep bas bolǵan qaraqalpaq hámeldarları elge qayttı.

Bul jerde olardı Qusxanadan kóshken eldi arnalarǵa jaqın jerlerge ornalastırıw mashqalası kútip turar edi.

Bul payıtlarda Kókózek hám Esim ayaǵın qońıratlar, órge qaray qıpshaqlar menen qıtay ruwları, Kegeyliniń batıs jaǵın kenegesler menen mańǵıtlar mákanlap otırdı. Kegeyliniń shıǵısı menen ayaǵı qıtaylar menen qıpshaqlardiki edi.

Qusxana átirapındaǵı eldiń Qarabaylıdan saǵa alǵan arnaların tasqınlar juwıp ketken, onıń ústine úlken dáryanıń bir tarmaǵı bolǵan Qarabaylınıń ańǵarı da jer menen teń bolǵan. Shortanbay boyı menen Qırantaw átirapında el bar, biraq jıs toǵaylar sharwalarǵa qolay bolsa da, diyqanshılıqqa jaramsız, arnalar qazıp suw shıǵarıw qıyın, sol ushın tasqınnan jábir shekkenlerdiń úmitli názerleri Kegeyli menen Lar ayaǵına tigiler edi, oǵan sebep birinshiden, dógerekte otırǵanlar óz ruwlasları bolsa, ekinshiden jawgershilik sebepli kóp kóshispeni basınan keshirgenlerdiń á wladları Shımbay sháhárin es bilip, qalaǵa arqa súyegeninen bolsa kerek.

Kegeyliniń shıǵısındaǵı ruwlar «arnalardı ózimiz qazdıq, endi

ózgelerge suw bereyik pe?», dep Qusxanadan kelgenlerge jer bermedi. Jer kóp edi, biraq arnalar menen úlken japlarǵa jaqın bolmaǵan

soń ne payda?

Biri keneges, biri mańǵıt bolǵan Ernazar atalıq penen Sayıpnazar beglerbegi Erejepke suw barmaytuǵın jerlerdi kórsetip,

qurǵaq wáde berip, «biyler kónbedi» dep izge tarta berdi, awızbirshilikti qashırıwdı qálemegen aǵabiy sońǵı ilajdı qollandı, báhár jaqın, Qusxanadan kóshkenler jerge tuqım salmasa, esiklerin ashlıq sıǵalaydı, olar bolsa mıń xojalıqtan zıyat.

Máseleni sheshpek ushın Arzı atalıq penen Sırım atalıqtı Q arakól boyına, óz otawına shaqırttı. Mal soyıp, qonaq qıldı. Sońınan gápti ortaǵa qoydı.

— Allanıń beremen dese, ǵáziynesi kóp, jeri keń, dep sóz basladı aǵabiy. Bir tanap jeri bar adam, onı on tanapqa jetkizsem,

— deydi biraq qansha jıysaq ta bir kún kelip bári artımızda qaladı.

Atalıqlar gáptiń izi qay jerge barıp taqalatuǵının sezse de, aǵabiydiń sózin bólmedi, Sırım bir waqıtları Erejepke jamanlıq qılǵanın, sırtınan ósek gáp órshitpekshi bolǵanın kópshilik biledi, biraq xan aldında abırayı bálent Erejeptiń Sırımdı atalıqqa kórsetkenin de biledi, sol ushın Sarımsaqtıń ójet ulı

454

Sırımbiy búgin ólámata jaman bolmasa óz ruwlasınıń sózinen shıqpaslıǵı kerek, posqanlar da óz ruwlasları, sebep penen qaramaǵında el kóbeyse daramat penen abırayı da ósedi. Bunı Arzı atalıq ta biledi, álbette.

— Áne solay, — dedi aǵabiy otırǵanlarǵa awır qabaqları astınan

sınlı názer taslap. — Qusxanadan kóshken aǵayinlerge óz soramlarıńızdan jer beresiz.

—Aqır keneges penen mańǵıt...

—Qusxanalılar olardan kóre sizlerge jaqın, — dep gápti bóldi aǵabiy. Erteńnen jer bólip berip, kóshiriwdi baslańlar. Lar boyı menen Kegeyliniń ayaǵınan arnalarǵa jaqın jerlerden berińler, japlar qazıp suw aparıwǵa bas-qas bolıń. Eń bolmasa arpa menen tarı ekse de, ash qalmas.

—Maqul, maqul desti,— atalıqlar. Búginnen iske kirisemiz.

«Kenegesler menen mańǵıtlarda da jerler bar emes pe?», dep aytpaqshı bolǵan sózleri aytılmadı. Xoshlasıp, atlandı.

Shımbay aqsaqalı Biynazar qarnın qushaqlap, ǵarbızday domalap kelip turar edi. Búgin de ruqsat sorap aǵabiydiń otawınıń esigin ashtı da:

—Pinhamı gápim bar, aǵababa, — dep sıbırladı.

—Kel, tósekke ót, — dedi aǵabiy jaqtırıńqıramaǵan keyip

penen.

Biynazar tórdegi gilem ústine dizerledi. Semizlikten jumılıp ketken kózlerin keńirek ashıp, qısqa moynın burıp dógerekti pinhamı barladı.

Bir saparı bul otırǵan Biynazardı otawdan qalay quwıp shıǵarǵanı kóz aldına keldi.

Onda da asa bir zárúr is penen kelgen yańlı, átirapına alańlap qarap alıp sóz baslaǵanı yadında.

—Aǵababa, — dep ayanıshlı dawısın sozıp gáp baslaǵan Biynazardıń qısıq kózleri bir orında turmay, oynar edi. Biylerden kóresini kórsem de shıdap kiyatır edim. Ernazar keneges atalıqtıń jábiri ótip baratır, aytsam tilim, aytpasam ishim

kúyedi. Kegeyliniń órireginde, suwǵa tiyik tórt-bes tanap jerim bar edi, «mańǵıtlardıń jeri», dep tartıp aldı, beglerbegige barsam ekewiniń awzı bir bolsa mennen kórmeń, tıńlamadı. Yaqshı, qudaydan kórdim, dedim, ótken jıl salıqqa ótkeremen, dep otız tilla aldı, úndemedim, qudaydan kórdim, bıyıl júz tilla qarız-nesiye alıp edi, «atalıq, tilxat beriń, mórińizdi basıp beriń», desem, «meniń sózime isenbeytuǵın boldıń ba», dep báláátledi, endi qaytıp sorasam «salıqqa ótkizdim», deydi. Keshe adam jiberipti: «eki júz

455

altın berip tursın», dep... Men bir kámbaǵal adam bolsam, qaydan alaman sonsha altındı.

Aqsaqal «kámbaǵal adam» emesliginen, onıń juwazshılar awılında bir neshe juwazı, Kegeyliniń boyında júzlegen tanap jeri, sháhárde bir neshe dúkanları bar ekenliginen aǵabiy xabardar edi.

—Ózińdi áptada qılıp kórsetemen, dey berme, Biynazar degen edi sonda aǵabiy.

—Endi Hábiy sawdagerdiń ballarınday bay emespiz, hár qalay, sonda da aǵabiy aǵa, mınanı alıp, ózińiz ara túspeseńiz keneges meni jep qurtadı, — dep Erejeptiń aldına bir hámiyan taslaǵan sonda.

—Bul ne, para ma?

—Jaq-jaq, biy baba, kelim-ketim qonaǵıńızǵa...

—Hámiyanıńdı al, Biynazar, jáne ekinshi bunday ete kórme. Házir úyimnen shıq, kózime kórinbe, dep quwıp salǵan edi. Sońınan Ernazar atalıq penen ashshılastı. Endi tonın teris kiyip, sırt

oray berip júripti. Onıń berse qolınan, bermese jolınan alatuǵın ádeti de xalıq arasına tarqap ketken kórinedi.

Bul saparı da bir nárse beriwge umtıla ma, degen oy menen suwıq kútip alǵan aǵabiy Biynazardıń dáslepki sózinen keyin-aq sergeklendi.

—Keshe Ernazar atalıqtıń adamları bir adamdı uslap alıp keldi. Xanǵa qarsı jınayat qılǵan deydi, atı Alıwshı batır.

—Alıwshı batır? Aǵabiy onıń atın esitse de ózin kórmegen

edi.

—Awa, Alıwshı batır, Ernazar Alakózdiń janında aqırına shekem turǵan qusaydı. Atalıq penen beglerbegi onı pinhamı túrde Xiywaǵa jónetpekshi.

Aǵabiy oylanıp qaldı. Jigitti ol jaqqa jiberse, álbette xan darǵa tartadı. Qońırat qozǵalańında jigitleri menen qatnasqan qıtay biyi Qazıbektiń asıp óltirilgeni yadına tústi. Alıwshı batırdı qutqarmaq kerek.

Ózin qolǵa alǵan aǵabiy aqsaqalǵa júzlendi.

—Dárhal aldıma keltiriń. Xiywaǵa xabar ketpedi me?

—Menińshe ketken joq. Biraq, Alıwshını bul jerge keltire almayman, aǵabiy. Jigit qamalǵan ójireniń gilti mende emes, saqshılar atalıqtıń adamları.

—Biynazar aqsaqal, dedi Aǵabiy keskin dawıs penen. Búgin saqshılardıń jumsaq jerde qattı uyqılawın támiyinleyseń.

Ójireniń qapısınıń gilti kimde?

—Saqshılarda.

456

— Ájep bolıptı. Tún jarpında barǵan adamlarǵa saqshılarǵa

—Yaq, aǵababa, «aq túyeni kórgenim joq».

—Sóytip azamatlıq qıl, izińde jaqsı at qalsın. Bir Alıwshı ólgen menen, jer tolmas...

—Aytqanıńızday qılaman, aǵababa.

Biynazar ketken soń Erejep egede tartqan Jumanazardı shaqırıp, taysalmay barıp Alıwshını qutqarıp, eglenbey aldına ákeliwdi, al atbaǵarlarǵa eń mıqlı attı tayarlap qoyıwdı tapsırdı.

Sháhár tamannan shawqım kóterilmedi, soǵan qaraǵanda hámmesi qamırdan qıl suwırǵanday bolǵan bolsa kerek, qorazdıń ekinshi shaqırımında uyqılap atırǵan sháhár kóshelerinde tórt-bes adam urlanıp, bellerindegi qılıshlarınıń qını ses bermesligi ushın

saplardı sıǵımlap, jedel qádem taslap keler, ortada kiyatırǵan, qolı kisenlewli iri jigit qamaqtan qutqarılǵan Alıwshı batır edi.

Olar Qarakól boyındaǵı aǵabiy awılına jetkende awıl qorazları úshinshi shaqırımdı ada etiwge kiristi. Onnan arı, aǵabiydiń otawına qaray eki kisi ketti, qalǵanlar qarańǵılıqqa sińip kózden ǵayıp boldı.

Jumanazar otawdıń bosaǵasında irkilip, tamaǵın qırınıp, ses berdi, ishkeriden aqırın jótelgen dawıs esitildi. Bul shártli belgi bolıp, aǵabiy bulardı kútpekte edi.

Kelgenler sálemlespey kirdi, ózgelerdi oyatıp jiberiwden gúmanlanıp, solay isledi. Sıbırlasıp sóylesti.

— Waqıt tıǵız, kóp ótpey tań atadı, — dedi aǵabiy. Atlar tayar. Kisendi sol jerde sheshedi, áspablar házirlengen, Kárwan joldan júrmey, Qızılqum ishi menen ket. Ele suwıq túspegen, shóldiń ańı ash emes, ańnan emes, adamnan saqlan. Buxar soramına kirgen soń Aqsuwat awılın izlep tawıp, Bektemir degen ǵarrını, onıń balasın sorastır. Bolmasa Balsarı tabındı izle. Ornalasıp

bolıp, xabar jiber. Xojalıǵıńdı, hayal, bala-shaǵańdı jetkeremiz. Bári tınshıp ketkenshe bul tamanlarda tóbe kórsetpe. Al, bara ǵoy, saparıńdı alla qollasın, áwmiyin...

Tań aǵarıp, kókte Sholpan juldızı jarqırap turǵan payıtta awıldan shıqqan salt atlı ele qaymaqlasa qoymasa da, salqınlıǵı etti túrshiktiretuǵın Lardıń suwınan keship ótip, kúnshıǵıs tamanǵa qaray at jeldirip barar, ol qamaqtan bosanıp, xan darınan qashıp baratırǵan Alıwshı batır edi.

457

26

Ernazar atalıq kelgende Erejep aǵabiy úyinde joq, bul waqıtları álemnen ótken Turımbiydiń awılına ketken edi. Ekinshi mártebe kelgen atalıq aǵabiydi úyinen taptı. Qonaǵasını jep otırıp, Ernazar atalıq qashıp ketken Alıwshı batırdan gáp qozǵadı. Onı qashırǵanlardıń ishinde sháhár aqsaqalınıń qolı barlıǵınan gúmanlanatuǵının, bul jóninde xanǵa xabarlaw kerekligin ayta baslaǵanda, úy iyesi onıń sózin bóldi.

—Atalıq, — dedi Erejep aǵabiy hóktem dawıs penen. Sen aǵabiydiń úyine qonaqqa kelgenseń, arızdı bolsa beglerbegi, Sayıpnazarǵa ayt!

Sonıń menen áńgimege núkte qoyıldı.

—Aǵabiy, — dedi xoshlasar payıtta báribir narazılıǵın bildirip qoyıw sheshimine kelgen Ernazar atalıq. Alıwshı batır qozǵalań baslawshılardıń sherigi edi. Sol ushın xanǵa...

—Óziń she? Óziń basında turǵan joq pa ediń, qozǵalańnıń? Ernazar atalıq Erejepke jaw qaras penen tigilgen bolsa da,

tilin tisledi, awzınan sóz shıqpadı. Hesh nárseden taysalıwdı bilmeytuǵın hám ózi, hám tili batır aǵabiy: «Alakózdi satqan sen emes pe?», dese ne aytadı?

Usılar qıyalınan keshken Ernazar keneges atalıq únsiz atlandı, biraq Alıwshı batırdı kisenlep xanǵa tapsırsa sawǵaǵa alatuǵın tillalar kóz aldınan ketpes edi. Tuwrı barıp, Sayıpnazar beglerbegige júgindi, Alıwshını xan izletip atırǵanın esine salıp, qorqıtpaqshı boldı.

Elin Jańadáryadan kóshirip kelgen mańǵıt biyi Orınbay biydiń aqlıǵı Sayıpnazar beglerbegi atalıqtıq dúnya ushın hesh nárseden tayınbaytuǵın ashkózligi menen eki júzliliginen seskenetuǵın edi, Erejep aǵabiyge keldi.

—Beglerbegi, — dedi Erejep Sayıpnazarǵa awır qabaqları astınan tigilip. Adamnıń kózi bir uwıs topıraqqa tolar, emish. Ernazar kenegeske ayta bar, meniń qolımnan hár nárse keledi, eger Alıwshı batırdıń basınan bir tal shashı tógiliwine atalıq sebep bolatuǵın bolsa, mennen amanlıq kútpesin. «Tentek» degen attı biykarǵa almaǵanımdı...

—Yaqshı, yaqshı, aǵabiy, — dedi Erejeptiń qáhárinen seskengen beglerbegi. Atalıqtıń tilin tıyǵanım bolsın.

Házir Alıwshı batır Ernazar atalıqtıń qolı jetpeytuǵın, alısta ekenligin bilse de, Erejep bul iske úzil-kesil shek qoyıw ushın solay isledi.

458

Báhár shıǵa Lar boyına ornıqqan qıtay-qıpshaq ruwlarınıń diyqanları Lardan saǵa alıp toń jarmadan jap qazdı, Nawrızda jerlerin suwǵarıp, jazlıq biyday ekti.

Lar boyınan shardáre salıw qıyalına kelip, sol tamanǵa barǵan Erejep diyqanlardıń boz jerlerge dán taslap atırǵanın kórip quwandı. «Qarabaylı boyınıń basıwınday bolmasa da zúrááti kem shıqpas», dep oyladı.

Q asqa jol shardáre tusınan ótip, bul joldan bazar kúnleri bazarshı tınbas, olardıń ishinde Aqjaǵıs penen Buydalıdan, onnan beridegi awıllardan bazarlawǵa shıqqan diyqan da, sharwa da, bazarda ne arzan, ne qımbatlıǵın kórip, tamashalawǵa baratuǵın biytalap ta, arqadan mal aydap keletuǵın, kómir tiyep keletuǵın qazaq qáwimleriniń adamları da bolar edi.

Aǵabiy hár bazar Shımbayǵa barar, ne arzan, ne qımbatlıǵın gúzeter, adamlar menen áńgimelesip, jaǵdayın bilip turıwdı dástúrge aylandırdı.

Kúnlerdiń birinde qasına atqosshısın ertken aǵabiy shardáreden shıǵıp, Qasqa jolǵa tústi. Boz jorǵa ústinde qozı teriden tigilgen, júni ósik telpegin kózine túsirip kiygen aǵabiydi kórgenler, onı alıstan tanıp, jol boyında qol qawsırıp turıp qalar, qaptallasıp júriwge hesh kimniń júregi dawamas edi.

Q ápelimde alısıraqta, Qasqa jol ústinde toparlasıp turǵan adamlar kózge taslandı. At aydap, jaqınıraq kelgen aǵabiy arba joldıń shańlı izinen shetirekte betine shapan búrkelgen adam menen onıń tas tóbesinde kóz jasın kól dárya etip, jılap otırǵan jigitti kórdi. Erejepke adamlar jol berdi.

—Jatırǵan kim? Oǵan ne boldı? — dedi at ústinde turıp

aǵabiy.

—Ómirbek aǵam! — dep óksip jiberdi basında otırǵan jigit aǵabiydi kórip. Usı jerde ájeli jetken qusaydı. Jolǵa shıqqanımızda ánedey edi! — Endi ne qılaman! Ya onıń kisesinde, ya mende bir tiyin pul joq! Endi ne qılaman.

—Awırdım dep aytqanın esitpegen edik-ǵoy, — dedi Erejep. Ólimge shara joq, iymanlı bolsın!

—Endi ne qılaman!— dep ókiredi jigit.

—Háy bala, sen kimiseń Ómirbek laqqınıń?

—Aǵayinimen, izine ergen shákirtimen, ayrılıp qaldıq...

—Sabır qıl, má, mınanı al, — dep aǵabiy kisesinen hámiyan

alıp, bir uwıs teńgelerdi jigitke uzattı. Arba jallap úyine apar, sóytip merekeniń tátárrigin kóre berińler. Kóp ótpey aylanıp soǵarman. Solay dedi de, atın tebindi, boz jorǵa Qasqa joldıń shańın aspanǵa kóterip sháhár taman asıqtı.

459

Shımbaydıń eń úlken bazarı — dán bazarı bolıp, ol jerde sawda bárqulla qızǵın júrip atar, bunda kelip dánniń arzanqımbatına qaray xalıqtıń hal-awhalın bilip alıwǵa bolatuǵın, sol ushın aǵabiy usı bazarda kóbirek aylanıp júretuǵın edi. Onıń ústine sada, aq kewil diyqanlardıń gúrrińine qulaq túrip, biraz xabarlardı esitiw múmkin.

Tershigen mańlayına telpegin túsirip kiygen, jún shekpenniń belinen baylanǵan kámarında aǵabiylik belgisi — qını altın menen órneklengen, aq pıshaq dep atalatuǵın gezlik salbırap turǵan, awıl arasında aǵabiy qılısh baylamaytuǵın edi, uzın boylı Erejepti kim alıp, kim satıp atırǵanlar, dándi qaptan alıp, kepshik penen pálle tárezi tabaǵına salıp, ólshengen dándi qolıqolına tiymey alıwshı adamnıń ıdısına tógip turǵan, sonıń arasında ózlerin de umıtpay ólshengen dánniń onseriden, siyseriden, batpannan zıyat kelgen bólegin óz qabına salıp atırǵan keppanlardıń shawqımı arasında adamlar ańǵara qoymadı.

Aǵabiy ózinen onsha alıs emes jerde úlken ala qaptıń awzın shıyırıp ashıp qoyıp, anda-sanda «biydayǵa keliń, biydayǵa! Kelip qalıń, mut boldı, arzan boldı, batpanı gúmis teńge!» dep qoyıp, janındaǵı ózi qusaǵan satıwshı menen gúrrińlesip turǵan orta boylı, kózi ǵılay diyqannıń sózlerin qulaǵı shalıp qaldı da, áńgimeniń ózi haqqında baratırǵanın bilgennen soń qulaq túrdi.

— Aǵayinimiz aǵabiy boldı, endi degenimiz boladı, jerdiń jaqsısın alamız, — dep júrsek, bizge suwdan qashıq tıń jer tiyisti, — dep nalınar edi, ǵılay kóz diyqan qasındaǵıǵa. Kegeyliniń arǵı júzindegi jaqsı jerler keneges penen mańǵıtqa nesip etti.

Aǵabiy olardıń qasında eglenbedi, tusınan ótip kete berdi. Onı balıq bazarında tańqalarlıq waqıya kútip turǵan edi. Tańqalarlıq demey ne dew múmkin? Jolda ólip atırǵanın óz

kózi menen kórgen Ómirbek laqqı uzın boylı, murtlash alıpsatar menen arbanıń kegeyindey keletuǵın sarı sazannıń sawdası ústinde kerildesip atar edi.

Hayran bolǵanınan tili káliymaǵa kelmey qalǵan aǵabiy kózlerine isenbey, bastırıp kiygen telpegin jelkesine qaray ısırıp qoydı.

Aldında, qol sozım jerde ózi balalıqtan biletuǵın, orta boylı, qarapáreń, juqa júzli, qasınıń ústinde qasharman top oyını dásteginen alǵan tırtıǵı jası ótse de joǵalıp ketpegen, búginligi quwaqı, ótkir tili menen pútin Xorezm hám qaraqalpaq jurtına tanıs bolǵan Ómirbek laqqı balıq sawdalasıp atır edi.

Kópshiliktiń názeri aǵabiyge tústi, tartıs toqtadı. Laqqı da adamlardıń sam-saz bolıp qalǵanınan bir nárseniń bolajaǵın sezse

460