Kenesbay Karimov Agabiy

—Dardı kesti!

—Dardı kesti!

—Naǵız batır eken!

—Endi óziniń bası ketedi!

—Kim ol!

—Kim ol! — degen shawqımı bazar maydanın gúńirentti. Kútilmegen waqıyanıń bolatuǵının boljaw jeti uyqılaǵanda túsine

de kirmegen qusbegi jambasına bir urıp, saqalın tisledi. Bunday halatlar jóninde esitkeni bolmasa, óz kózi menen kórmegen ol, keskin sheshim de qabıllay almas, jigitti ekinshi márte darǵa tartıwǵa alamannan aybınar edi.

Házir ǵana dar arqanın tartqan jállad «ólip qalmadı ma?», degen gúman menen dar astında jatırǵan jigittiń júzine tigildi.

Soń «qanday belgi berer eken», degen qıyalda qusbegini ortaǵa alǵan atlılar turǵan tamanǵa moyın burdı. Jazanı ekinshi mártebe orınlawǵa hámir qılǵan ishara bolmaǵan soń, jállad dógeregine alańladı.

Janına jetip kelgen saqshılar baslıǵınıń qulaǵına birnemelerdi aytqannan keyin qusbegi atın tebindi. Qasındaǵılar

da qozǵaldı. Eki saqshı ornınan truwǵa shaması kelmey qalǵan túrkmen jigitti arbaǵa salıp, zindanǵa alıp ketti.

Maydannan shıǵıp, ádewir at shapqan Erejep izine qayrılıp

qaradı, quwǵınshı kórinbedi. At jılawın tartıp irkildi. Sońınan tuwrı xan otırǵan sarayǵa qaray júre berdi.

Diywanbegi onı kóp irkpedi.

Qırmızı ǵalı-gilemler tóselgen keń áywannıń tórinde, bálent jerge qoyılǵan taxtta sawlat tógip xan otırar edi, bazar maydanındaǵı waqıyanı jansızlar jetkerip úlgergen bolsa kerek, qabaǵı qatıwlı, qáhárli kórindi.

Erejeptiń mańlayı gilemniń jumsaq túklerin sıypadı.

— Taqsır xanımız, bir qasıq qanımdı keshiń, gúnakarman!

Há, degende xan ses bere qoymadı. Erejep ushın aradan ótken bir kese shay ishim ǵana waqıt misli bir mezgilge megzep ketti. Aqırında xannıń qońır dawısı esitildi.

—Qanday gúna qıldıń, háy qaraqalpaq biyi!

—Gúnam awır, taqsır. Gúnakar asılǵan dardıń arqanın kestim...

Bir qasıq qanımdı...

Usı payıt xannıń názeri gilemnen bas kótermey bawırlap jatırǵan Erejep biyden asırılıp, áywan esigi taman tigilgenin gúnakar biy kórmedi, álbette. Datqa jayǵa qusbegi kirip kelgen edi. Onıń izinde qılısh jalańashlaǵan eki saqshı kórindi.

Xan ishara menen qusbegini janına shaqırdı. Eki saqshı esikte

irkildi de, qolı qayırılıp, bası iyilgen qusbegi jeńil qádemler

441

menen taxt janına barıp, xannıń qulaǵına sıbırladı. Xannıń túsi surlanıp, gilemde búkke túsip jatırǵan iri deneli Erejep biyge qáhárli tigildi. Shaması biydiń gúnasınıń ne ekenligin endi ǵana túsinip jetken edi.

—Há, Erejep biy, — dedi xan ashıwlı dawıs penen. Pitneshi túrkmendi dardan kesipsiz, endi onıń ornına asılamaq ushın keldińiz be? Sóyleń!

—Bir qasıq qanımnan keshiń, taqsır. «Iyilgen bastı qılısh kespeydi», degen sózge inanıp keldim, darǵa asılarımdı bilgende keler me edim. Húzirińizge ápiw tilep keldim, álempanah!

—Háy, kózsiz biy! Bul isti ne ushın qıldıń, ya pitnege sherik pe ediń? Sóyle!

—Pitnege hasla sherik emespen, háziret xanımız. Awzınan sarısı ketpegen bir jigit eken, ózgelerdiń qılǵan gúnası ushın biyhuwda shahid ketpesin, dedim.

—Sol bolǵanıma, dálilińniń?

—Yaq, házireti xanımız. Shın kewilden taǵı bir ándiyshe

qıldım.

—Ándiyshe? Ol qanday ándiyshe eken?

—Házireti xanımız, bul pálek gárdishi kimdi tósekten, kimdi dardan, túbinde bir kúni jarıq dúnyadan alıp keter emish. Sol ushın xalıq yadında qalǵanday bir is bolsın, dedim

Xannıń surlanǵan júzine qan juwırıp, kózlerindegi qáhár ushqınları sóndi.

—Ol qanday is, háy sheshen biy?

—Biz ótermiz, háziret xanımız, izimizde atımız qalar. Sonda adamlar: pálen zamanda, Xiywada Mádemin xan bolǵan eken, onıń darǵa astırǵan adamın Erejep tentek biy degen dardan kesipti, miyrimli, saqıy, keńpeyil xan eken, ekewine de keshirim beripti,

—dep aytıp júrsin, dep bul iske qol urdım. Jazdım, jaqıldım,

táwbe ettim, házireti xanımız.

Xanǵa bul gápler jaqqan bolsa ájep emes «qara suw gúpshekke jaqqan», degenindey, marapat hám orınlı maqtaw kimge jaqpaydı, xannıń qızıl shırayı ayǵabaǵar gúlindey ashıldı.

—Háy qaraqalpaq biyi, seni tentek batır, dep júrsek, sheshenligiń batırlıǵıńnan qalıspas eken! — dedi tańlanǵanın hám súysingenin jasırmaǵan xan. «Sen ólgen menen jer tolmas, bir quldan xanǵa dushpan bolmas», bar, keshtim qasıq qanıńdı...

—Qullıq, házireti xanımız, qullıq. Tilegim bar, edi?

—Janıń ózińdiki, jáne qanday tilegiń aytılmay qaldı, tile!

—Házireti xanımız! Ájelge bas tigip, qılǵan miynetim obal ketpesin, jigitti de ápiw etiń?!

442

—Bar, onıń da qanın keshtim. Biraq kózime kórinbesin, sahraǵa kóshirip jiberilsin!

—Qullıq, qullıq.

—Háy, tentek biy, laqabıńdı aqladıń, xızmetimizge kerek adamsız. Búginnen baslap xan meteriseń, esittiń be? Soń xızmetke tayar turǵan diywanbegige qaradı. Jazıp qoyıń, qaznadan ılayıqlı moyana tayar qılınsın!

—Bas ústine! Qullıq, qullıq. Diywanbegi menen Erejeptiń dawısı qosıla shıqtı.

Saraydan shıǵıp, Ernazardıń úyine keldi. Alakóz Erjeptiń táǵdirin oylap, qobaljıp otırǵanday kórinbes edi.

—Basıńdı xannan sawǵaǵa alıp qaytıpsań, qutlı bolsın, — dep kúldi ol.

—Birew emes, eki bas sawǵa boldı! — dedi Erejep. Keshegi keywanı menen kelinine kóz aydın aytsań boladı.

—Olar álle qashan seniń jolıńa ayday qarap otırıptı. Házir

kelip te qalar.

— Óziń xabarlap, súyinshi alıp, qoya qoysań bolmas pa?

Alakóz awzın ashıp úlgeremey-aq esikte keywanı hayal menen jas kelinshek kórindi. Olar jamanat xabar esitiwden qáweterlense kerek, tabaldırıqta eglenip qaldı. Jasawraǵan eki jup kóz hám

úmit, hám qorqınısh penen Erejep biyge baǵar edi.

—Ápiw, ápiw! Ol ápiw etildi! — dedi Alakóz quwnaq dawıs penen. Biraq, bereket tabıńlar, kóz jaslarıńızdı kól dárya etip jılamańlar!

Quwanıshlı xabardı esitken ǵáripler ózlerin tutıp tura alar ma edi? Ernazardıń eskertkeni kár qılmaǵan hayallardıń dawısı kishkene ójireni basına kóterdi.

—Bereket tabıń!

—Alla ómirińizdi uzaq qılsın!

—Ómirimiz jetkenshe xızmetińizdemiz...

Hayallar Erejepke bolǵan minnetdarshılıǵın til menen aytıp, ada qıla almas edi. «Atańdı dardan kesip pe edi?» degen sóz usındaydan qalsa kerekti.

Aqırında hayallar ójireni tárk etti.

—Mennen bir zıyapat, — dedi Alakóz. Er moynında qıl arqan shirimes, bir túrkmen meni ólimnen aman alıp qalıp edi, qarıwın

sen qaytardıń, endi men saǵan qarızdarman, Erejep biy.

—Óziń ayttıń-ǵoy, moyındaǵı arqan shirimeydi, dep.

—Bolmas isler bolıp, men darǵa tartılsam ne qılar ediń? Arqandı taǵı kesken bolar ma ediń?

—Qaydan bilemen? Onı alla biledi. Onday gúna qılıp

otırmaytuǵın shıǵarsań.

443

—Hey, bul dúnyada neler bolmaydı, Ernazar dos? Kim biledi? Meniń atam menen onıń tuwısqanları jaw qolınan jazım boldı.

Ákem Mırjıq, aǵası Begis, úlkeni Aydos. Biziń basımız da kimgedur olja bolmaq ushın jaratılǵan ba? — dep oylap qalaman.

Ájelden hesh kim qashıp qutılmas, desedi, ol biziń ústimizde de aylanıp júrgendur.

—Ájeli jetpey hesh kimniń basınan bir tal shashı da sepsimes, eken. Sol ushın onı oylawdıń qájeti ne? Qartaydıń ba, bilmeymen, gápti sozatuǵın bolıpsań, Alakóz. Janımız qılıshsız, darsız, ashlıqtan úzilmey turıp buyır, hayalıń jeytuǵın bir nárse ákelsin,

— dedi sózler janına tiygen Erejep.

—Házir... Hayal, háy hayal...

Awızdan:

— Házir, shabazım, — degen hayal dawısı esitildi.

24

Ernazar Alakóz Xiywada kóp uslandı. Aradan jıllar ótip ketti. Bul waqıtlarda Erejep xan xızmetinde boldı. Kárwanlardı

gúzetip, Iranǵa bir neshe mártebe bardı. Xannıń elshisi bolıp, Buxara menen Qoqandta saraylar esigin qaqtı.

Xiywa xanlıǵına arqa tamannan, biypayan qazaq dalalarınıń ústinen ótip rus patshalarınıń ǵárezli názeri tigilgen bolsa, basqa tamannan alıs-alıs, kópshilik hátteki atın esitip kórmegen Britaniya atawlarınıń bálent imaratlarında jasaytuǵın korollar menen lordlardıń itibarı qaratılǵan edi. Rus patshalıǵı bul waqıtlarda uzaq jıllar qarsılıq kórsetip, gúresip kelgen tatarlar

menen bashqurtlardı, olar menen qońsılas jasaytuǵın tili menen dini ózge kóplegen xalıqlardı qosıp alıp bolǵan, qazaqlardı boysındırǵan, Aral teńizine shekem jetip kelip, onıń arqa jaǵalawlarına bekinisler qurıp, Aral flotiliyasın dúzgen, puw

mashinası menen júretuǵın kemeleri Ámiwdáryanıń quyar ayaǵına shekem kelip, onnan Qońırat qalasına shekem órlep júzip, xalıqtan puw qazanları ushın otın satıp alatuǵın, bazda aybat ushın ba, ya adamlardı húreylendiriw ushın ba, paraxodtaǵı ózi kishkene ǵana bolsa da dawısı jer jaratuǵın toptan jón aldı qarabaraq oq atıp,

jaǵada toplanıp turǵanlardıń atların úrkitip, jayawlardıń tımtıraqay qashıwına sebep bolar edi.

Bir tamanında jaǵalawların teńiz tolqınları juwıp, bir sheti Gimalay tawlarına tutasıp jatırǵan Hindstandı boysındırıp alǵan angli÷anlar Orta Aziya menen Kavkazdı óz tásirine ótkeriwdi júdá qáler, sonıń ústinde rus patshası menen shekinisip qalıwǵa da

444

tayar bolıp, ol óz maqsetlerin Túrkiya arqalı iske asırıwǵa urınıp júrdi.

Ruslardan seskengen Xiywa xanı Mádamin (Muhammed Ámin) Stambulǵa, túrk sultanına elshi jiberip, baxtın sınap kórmekshi

boldı. Qalay degende de tilimiz bir, dinimiz bir, dep oyladı xan, bálki ruslarǵa qarsı gúreste kómegi tiyip qalar, jalǵızlatıp qoymas...

Uzaq hám mashaqatlı saparǵa tayarlıqtan soń elshiler kárwanı jolǵa tústi. Talay tar jol, tayǵaq keshiwlerde sınaqtan ótken, talay ellerdiń dástúri menen úrp-ádetlerin, tilin biletuǵın, alıstı

gózlep, hár sózin puxta oylap sóyleytuǵın, erjúreklilik penen tájiriybesi, kerek bolsa ǵayratı da hesh kimnen kem bolmaǵan Erejep máhrem elshiler qatarında edi. Kárwandı qorıqlap barıw

ózge jas júzbasıǵa tapsırılǵan bolsa da qıyın-qıstaw payıtta máhremniń belindegi polat semser qınnan suwırılıwǵa tayar turdı.

Jollardı basıp, tawlardı asıp, suwlardan keship ótken kárwan aylar boyı júrip otırıp, Túrkiyaǵa jetti. Alıstan Stambul meshitleriniń bálent minaraları menen ájayıp gúmbezleri kózge taslanıp turdı.

Jol júrgen payıtlarda elshiler kóbinese óz wazıpalarına kirmeytuǵın nárseler haqqında kóbirek gúrrińlesip, alda turǵan qıyın sóylesiwler haqqında tilge alıwdı onshelli xosh kórmes edi. Sonda bular sapar shegip, jetiwge asıǵıp baratırǵan eldiń tariyxı, tili haqqında, dini haqqında kóp aytıldı.

Elshilik xatkeri, jası eliwdi qaralaǵan ziyrek molla kisiniń aytıwına qaraǵanda túrklerdiń ata-babaları Sırdárya boyların jaylaǵan túrkiy qáwimlerden bolǵan musılmanlar qusaydı. Olar órley-órley, házirgi otırǵan jerlerine kelip qalǵan, jer ushın, jaylaw ushın urısa-urısa nasraniylerdiń jurtınan kerekli jer

alıp, ornalasıptı, ele Faylaqushtıń ulı Iskender Zulqarnayn zamanları, mágar onnan da ilgerirekte Vaviloniya degen at penen máshhur bolǵan bul mákanlar sońınan Vizantiya dep atalıp, onıń Konstantin degen patshası Kunstantana degen sháhár salıp, ol jerde Biybimáryam húrmetine úlken meshitler qurdırǵan eken. Túrkler sońǵılıǵında Kunstantana sháhárin iyelep, onı ózlerinshe Istambul dep atasa kerek.

Sháhárdiń kóshesi boylap kárwan saray taman baratırǵanda kimdur bálent gúmbezdi kórsetip:

—Álhábbiz! Biziń Xiywamızdaǵı Palwan Maxmud gúmbezinen de bálentirek hám sawlatlıraq kórinedi, — dedi

—Mágar sol Biybimáryam meshiti bolsa kerekdur, — dedi kátib

molla.

445

Elshiler Istambulda aylap irkildi. Kelis sózler tómennen, saray xızmetkerleri menen tillesiwden baslanıp, qáwipsizlik isleri wáziri orınbasarınan arı ótpedi. Túrkler bir waqıtları ózleriniki bolǵan, sońınan ruslar qolına ótken Qırımdı qaytarıp alıwdan úmitdar bolıp, ózleriniń alıstaǵı hám ádewir alshaqlasıp ketken tuwısqanlarınıń mápleri ushın ruslar menen málellesiwdi

xosh kórmedi me, yaki dini menen tili bir tuwısqanlardıń angli÷anlarǵa qaram bolıwın qálemedi me, ya ózleri alla basına salǵanın tatıp kórsin dedi me, qullası sultannıń ózi elshiler menen tillesiwdi izge súrip otırdı, aqırında xiywalılar Istambuldan qurı qol qaytıwǵa májbúr boldı.

Erejep biy Xiywaǵa kelgende Ernazar Alakózdiń dáregin tappadı. Kimdur elge qayttı, dese, kimdur Mańǵıt atalıǵındaǵı Qılıshbay degen jerde, dedi. Xiywa tınıshsız edi, bir-eki jıl qatarına diyqanshılıq bolmay qaldı, bir tamanınan juqpalı kesellikler háwij aldı.

Bunday payıtlarda qońsı xalıqlardıń topılıs qáwpi taǵı da kúsheyer edi, sol ushın Mádamin xan Erejepti Buxaraǵa jiberdi, eki xanlıq ortasında sawda-satıqtı kúsheytiwdi, ásirese sháhárge dán jetkerip turıwdı tapsırıp edi.

1855-jılı Marı menen Seraxs átirapında túrkmen qáwimleri bas kóterdi. Olarǵa qarsı atlanǵan Mádamin xan qaytıs boldı. Onıń ornına taxtqa otırǵan Qutlımurat xandı tuwısqanı Muxammedniyaz óltirdi. Aqırında 1856-jılı Saydmuxammed taxtqa otırǵanda Erejep máhrem ele Buxarada edi.

Xanlar almasqan payıtta Xiywadan alısta turǵanına shúkir qılsa da, Erejep Ernazar Alakózdiń táǵdiri ushın tınıshsızlanar,

ólimnen taysalıw ne ekenligin bilmeytuǵın batırdıń jazım bolıwınan qáweterlener, biraq ómiri boyı xan xızmetinde hámirge moyınsınıp úyrengen Erejep biy xannan alǵan hámirinen júz burıp, elge qaytpaqqa, yamasa Ernazar baslaǵan kóterilisshiler toparına barıp qosılmaqqa táwekel qıla almas edi.

Alakóz baslaǵan kóterilis báhár sellerinen tasıǵan dáryanıń suwı kánarına sıymay lepirip, eki jaǵıstı juwıp ketetuǵını,

soń, jamǵırlar menen seller toqtaǵannan keyin dáryanıń óz kánarına qaytıp, jayparaxat aǵatuǵını kibi bolıp, tez ótti. Buxara xanınıń sarayı menen qonaq jayı ortasında qatnap atırǵan Erejep

biy waqıyalardıń aǵımınan biyxabar boldı, ol Ernazardıń alpıs biydi jıyıp, bir almanı bólip jegenin de, Zarlıq Tóreni xan kótergenin de, xan xızmetindegi nóker qaraqalpaqlardı shaqırıp alǵanın da, Xoja eli qasındaǵı sawashta xannan jeńilgenin de, albıraǵan biyler Zarlıq Tóreni uslap, xanǵa aparǵanın da, aqır-

446

aqıbet azǵana adam menen qalǵan Ernazar Alakózdi satqın ruwlası atıp óltirgenin de óz waqtında bilgen joq. Bulardıń barlıǵın

á dewir keyin, Xiywaǵa qaytqanda ózgelerden esitti. Kózsiz batır, ózi aytqan sózine, bergen wádesine sadıq bolǵanlıqtan, ózgelerdi de sonday kórip, pánt jegen, mártliginiń qurbanı bolǵan Alakózge janı ashıp, awlaqta kózlerinen monshaq-monshaq jaslar tógilgeninen ne payda, endi?

Xiywaǵa kelgeninde jańadan taxtqa otırǵan xandı múbárekbad qıldı, xan óz gezeginde Erejep biydiń xızmetlerinen ırza ekenin, sońǵılıqta, alda turǵan ullı islerdi orınlawda biydiń kómekshi bolatuǵınınan úmitdar ekenligin bildirdi, iynine zer shapan japtı.

Saraydan shıǵarda qolında dápteri bar, xan qaznashısı jolın tostı.

—Biy baba, sizge eliw tilla sıylıq bar, alıp ketiń, — dedi dápterin ashıp.

—Men sıylıqtı xannan alǵanman! Ol taǵı ne sıylıq?

—Xanımız Alakózden júz burǵan qaraqalpaq biylerin sıylıqladı, biy baba.

—Dápterde kimler bar?

—Eń basta ózińiz. Soń Ernazar keneges biy, Saypnazar mańǵıt biy, — dep Erejep biletuǵın biraz biylerdiń atın oqıdı.

Erejep oylanıp qaldı. Sońınan bul pikirden qayttı, «xan qanday pikirge baradı», degen oy menen, qazna esigine keldi. Dápterge sıylıqtı alǵanı jóninde mórin bastı, tillalardı sanap, hámiyanǵa salıp uzatqan qaznashıǵa shapannıń peshin tuttı, qolına alıwǵa kewli yar bermedi, kóz aldına qur ortasında otırǵan, shashı tıqırlap alınǵan bas, juwan moyın, alp dene elesledi, «basınan

juda bolǵan, men endi sol ushın sıylıq almaqtaman», degen qıyal kewline kelgende ózinen ózi jiyirkenip ketti. Shapannıń tillalar turǵan peshin qayırıp, belbewden ótkerdi.

Kópti kórgen qaznashı óziniń uzın ómirinde tillalardı kórgen adamnıń kózi masaladay janıp, bezgek tutqan kibi qaltırap, hámiyandı qaznashınıń qolınan julqıp alıp, jalmajan keń qoyınlarına taslap jibergennen soń ǵana ashkózlikten janıp turǵan kózlerinde oyanǵan jalǵan múlayımlıqtı kóp mártebe gúzetken edi, Erejep biydiń bul biypárwalıǵın kórip tańlanbasqa sharası qalmadı. Biydiń qıyalındaǵı pikirlerdi qaznashı oqıy almadı,

ol aldı burın allanıń, sońınan tillanıń kúsh-qúdiretine isenip úyrengen edi.

Úyine kelgen Erejep xızmetkerdi shaqırdı, bir-eki jıl ilgeri Erejep saparda júrgende Qayır qazalanǵan, onıń bir ulın ózine xızmetker etip alǵan edi.

447

—Mınanı al, — dedi Erejep shapannıń peshinde turǵan hámiyandı kórsetip, sarrapqa barıp, tillannı teńgege almastır, soń

ásh-áptada, ǵárip-qáser, kámbaǵallarǵa tarqat, qolıńda bir teńge hám qaldırma!

—Bul jerde qansha eken? — dedi tańlanǵan jigit qolındaǵı tilla tolı hámiyanǵa qarap turıp.

—Usatqanıńda bilip alasań...

—Maqul.

Xızmetker shıǵıp ketti.

«Qan iyisi shıǵıp turǵan, bunday tillalardı biyler ne maqsetlerge sarıpladı eken?», dep oyladı jigittiń izinen tigilgen Erejep. Xızmetker boyı-sını menen be, háreketi menen be, qaysıdur bir jeriniń uqsaslıǵı menen biydiń yadına Qayırdı salar edi. Bir kún kelip biz de, ózgeler de bul jarıq dúnyanı tárk etemiz.

Sonda izimizden ne qalmaqshı? Bul sorawdıń juwabı da tayar bolıp, hárkim tamanınan aytıla berip sıyqaǵı shıqqan gáp, júdá jaydarı

edi. «Bul álemde biz qılǵan qayırlı islerimiz benen atımız jasap qaladı!» Bul juwapqa qanaatlanbaǵan biydiń sanasında «Taǵı neler?», degen sawal tayar bolǵan edi, talıqqan sanası oǵan: «perzentler», dep juwap berdi, qoydı.

Erejep Qoqandqa ketkende Qońıratta qozǵalań shıqqan eken. Erejep biyge ele Mádamin xan tusında iske aspay qalǵan, Sırdáryanıń ayaǵına taman batıs jaǵalawdı ruslardan qaytarıp alıw úmitlerin iske asırıwda Qoqand xanlıǵı menen birlesip háreket etiwdi sóylesiw tapsırılǵan edi. Túrkmen xanı Atamurattıń úgiti menen ertede Qońırat hákimi bolǵan Tóremurat sufiydiń aqlıǵı Muxammed Pana sháhárdi qolǵa alıp ǵana qoymay, Ámiwdiń ayaǵında, Aral teńizinde kemeleri júzip júrgen ruslardan járdem sorawı Seydmuxammed xandı ádewir albırattı.

«Eki kemeniń basın uslaǵan suwǵa ketedi», degendey gá túrkmen qáwimlerine, gá ruslarǵa jaltaqlaǵan Panaxan óltirildi, ruslar teńizine, túrkmenler sahrasına ketti. Xalıq awzında:

Panaxan boldı xanımız, Shiginnen boldı, nanımız, Taǵı úsh kún xan bolǵanda,

Shıǵar edi janımız, — degen qosıq qaldı.

Sol jılı úlken dárya— Ámiwdáryada suw mol bolıp, báhárgi tasqında Qusxanataw átirapın suw alıp, qıtay, qıpshaq ruwlarınıń abad qılǵan jerleri menen baǵların wayran etti.

Taxtqa otırǵanına ele eki-úsh jıl bolmaǵan Seydmuxammed xandı eldegi jaǵday úlken táshwishke salar edi. Kúni keshe, xanlıqtıń shıǵısında, Marı menen Seraxs tamanda túrkmen qáwimleri

448

kóterilgen bolsa, búgin batısta, úlken dáryanıń quyarlıǵında aldın Alakóz qaraqalpaq, sońınan arallı Panaxan qozǵalań qıldı. Bul jerde xanlıqtıń tum-tusınan ǵárezli kózlerin tigip turǵan rus patshası menen alıstaǵı angli÷an korolınıń kúshli tásiri bar ekenligin jansızlar arqalı qupıya axbaratlardı alıp otırǵan xan bilmey, kim biler edi?

Keńesgóylerge másláhát salıp kórip edi, olar: shegaralardı bekkemlemek zárúr, onnan da burın eldiń ishin dúzemek kerek, — dep aqıl berdi. Bul keńestiń maqul ekenligin xan tereń uǵındı.

Persiya menen shegaralarda jasaytuǵın túrkmenlerdi angli÷anlar ıqpalınan, Ústirtten tartıp bir tamanı teńizge tireletuǵın, ekinshi tamanı Qızılqum sahralarına tutasıp atırǵan qaraqalpaqlardı qazaqlar arqalı ótetuǵın ruslar ıqpalınan saqlawdıń eń isenimli jolı— ol jerlerge ádillik ornatıw, xalıqtıń kún kórisin jaqsılaw ekenin ózgeler umıtsa da xan umıtpaslıǵı dárkar!

Xannan shabarman kelgende Erejep biy quptan namazınıń altıjeti rakatın ada qılıp, qublaǵa sajde qılmaqta edi. Namazın tolıq ada qılıp, esikte kútip turǵan shabarmanǵa ses berdi.

—Xan házireti húzirine shaqıradı, — dedi xabarshı hám waqıt biymezgil bolǵanlıǵı sebep ózi baslap júretuǵının ayttı.

Húzirine kirgende bas iyip turǵan Erejepke xannıń ózi jaqın kelip, iyninen qaqtı.

—Boldı, biy baba. Salamat bolıń. Tuwrısın aytsam, keńesińizge mútájben.

—Xızmet bolsa bas ústine, xan háziretimiz.

—Qáne jaylasıp otırıńız, — dep gilemnen jay kórsetti xan,

ózi aldın-ala gilem ústine qoyılǵan úsh ayaqlı kúrsige otırdı.

—Qaraqalpaqlar jóninde• kóp esitkenmen, biraz nárselerdi bilemen, jawıngerliginen xabarım bar. Endi Siziń awzıńızdan esitsek, biy baba. Hámir qılıp úyrengen xan qansha tırıssa da dawısına tárezisi teń adamlar arasındaǵı sáwbette bolatuǵın qáterjamlıqtı bere almas edi.

—Qaraqalpaqlar kóp sanlı bolǵan eken, — dep gúrrińin basladı Erejep. Túrkstannan Sır ayaǵına kóshkende júz mıń úy edi, desedi. Biraq jılqı jılı qazaq xanı Abılqayır shapqanınan soń hár

qáwim hár tamanǵa bas alıp kóshti. Kimler Qoqanǵa, kimler Buxaraǵa, kimler Dáwqara boyına, kimler Qońırat sháhárine bardı. Esitiwimshe qaraqalpaqlardıń Túrkstannan burınǵı ata jurtı—

házirgi mákanlarına kelgenleri burınǵı xalıqtıń úsirindey-aq...

Jigirma mıń úyli. Jáne bir ańǵaratuǵınım, házireti xanımız solar uytqı kibi ózge mákanlardaǵı ultlasların átirapına toplamaqta. Dógerekten el ústine el kelip atır. «Biz de Buxar

átirapınan kelgenbiz», dep aytpaqshı edi, ándiyshe qılıp, irkildi. Endi olardıń turmısın abat qılsaq, ómir-ómirinshe siziń xızmetińizde bolmas pa?

—Xalqıńızdıń arǵı dáreginen ne bilesiz, biy baba?

—Onı mennen kóre ulamalar kóbirek biledi. Máwlana Jámiydiń kitabında jazılǵan, dep aytısadı.

Xan oylanıp qaldı. Máwlana Jámiy degen tariyxshı jóninde esitpegen edi. «Agahiyden sorap bilermen», dep oyladı.

—Endi sol xalıqtı tınısh hám itaatta abat uslamaqtıń jolı

ne bolar, biy baba?

Oylandıratuǵın sawal edi. Erejep bas iyip, uzaq oylandı.

—Xan háziretimiz, dedi állenemirde oylardan bas kótergen Erejep. Hár qáwimniń biyleri bir adamǵa júginsin, hár qáwimniń biylerin basqarǵan adamlar ózinen úlken tekshedegige baǵınsın, misli láshkerdegidey. Onlıq júzbasıǵa, júzbasılar mıńbasıǵa, mıńbasılar qusbegige qullıq qılsa elde tártip ornaydı. Japlar

qazıp, sháhárler qursaq, meshitler tiklesek el abat boladı, deydi pikiri áziyzim, soń gilemge bas qoyıp, ádet boyınsha qullıq qıldı.

Óz gezeginde xan uzaq oyǵa shúmdi. Ele ájim túspegen shıraylı júziniń bir túgi qıymıldamay, ala kózleri saraydıń alıs múyeshine

tigildi. Soń:

—Atalıq, atalıq... dep gúbirlendi.— Biyler atalıqqa, atalıqlar kimge? Soń taǵı oyladı. Japlar qazıw... Shımbay úlken sháhár, dep esitemen. Masjid, medreseler bar ma?

—Bar, xan háziretimiz. Masjid bar.

Xan bir qolın bir qolına urıp, ses berdi. Xızmetker keldi.

— Saray kátibin shaqırıń!

Kóp ótpey dápteri menen sıya sawıtın kótergen kátib keldi.

—Biy babaǵa qaǵaz benen sıya beriń. Bizge qay jerden japlar túsiw kerekligin sızıp bersin.

—Bas ústine. Kátib jeńil háreket penen bir paraq Samarqand qaǵazın ala baslaǵan edi, Erejep:

—Úzir taqsır, ol ushın qaǵaz zayalap qáytemiz, keńirek xantaxta menen biraz shege qum tabılsa, jetedi, — dep kátibti irkti.

Xızmetkerler gilem ústine alasha tósep, ústine xantaxta qoydı, onıń ústine bir-eki paqır jumsaq qum jayılǵan edi. Erejep suq barmaǵı menen qumǵa sızıqlar sıza basladı, kúrside otırǵan xan dıqqat penen tigildi.

—Mınaw Úrgenish janınan aǵıp ótetuǵın úlken dárya, — dedi úlken sızıqtı kórsetip Erejep. Mınaw Kókózek, onnan mına tamanǵa arna qazılsa, eki tamanında jer mol, Quwanıshjarma menen Kegeyliden bılay qaray arnalar qazılsa... Mınaw Qarabaylı, onnan

450