Kenesbay Karimov Agabiy

Á dettegidey óz jumısı menen mashqul bolǵan Qayır awır oylarǵa taldı. Shınında bul bir jesir hayaldıń ulı bolsa... Bániw kimseń, sháhár aqsaqalınıń qızı. Degen menen aqsham alıstan jımıńlap kóringen ot jaqtısınıń túngi jolawshınıń kewlin

jubatıp, beline mádet bolatuǵını kibi jigittiń qapa kewliniń

bir múyeshinde qanday da bir úmit, qanday da bir jılıw bar edi. Jigit qıyalında bul úmitti mápelep ósirdi, nıǵayttı hám oǵan isendi. Ol «Bániw de meni jaqsı kóredi», degen úmit edi.

6

Sháhárden baslap Lardıń ayaǵı, Teńgeshashqannan ótip Buydalı ataǵa shekem qıtay ruwı menen irgeles jerler Qulshınıń xanǵa qılǵan arızınan keyin Buxaradan kóship kelgen qıpshaqlarǵa berildi. Eki ruw birige otırıp, ol átiraptaǵı ónimdarlı jerlerge

suw aparıw ushın Lardı jaǵalap «Taǵjap» dep atalıp ketken japtı qazdı. «Taǵjap» Kegeyliniń sháhárden órireginen saǵa aldı. Ayaǵı

Teńgeshashqanǵa shekem baratuǵın sháhárden tómenirekten saǵa alǵan «Besjap» aralas qonǵan ruwlardıń jerlerin suwlandırdı.

Orınbaydıń basshılıǵında barlıq ruw jıyılıp, Kegeylige kópir saldı. Endi Qusxana tawınıń dógeregindegi diyqan basıwǵa ekken dánin Shımbay bazarına, eshekli, atlı, ya arbalı degendey irkinishsiz ákeletuǵın boldı.

Japlardıń qazılıwında, onıń qay jerden tartılıwı kerekliginiń ústinde kóp dawlar boldı. Hár kim, hár awıl, hár ruw úlken japtıń óz jeriniń ústinen ya jaqın jerden ótiwine mápdar edi. Sol ushın tartıslardıń izi úzilmedi. Qanday jol tutsa maqul bolatuǵının oylap, biylerdiń bası qattı. Jańadáryadan kelgenlerden ózgelerdiń kópshiligi sharwalar, jańadáryalılardıń tisi diyqanshılıqtan shıqqan, olar daqıllardıń adamlar bilgen

túriniń bárin egedi, dese lap bolmas, mágar. Múmkin, dúnyada diyqanshılıq daqıllarınıń biz bilmegenleri de bar shıǵar. Jańadáryadan kóship kelgen diyqanlar bolsa másh, lobiya, kendir, gúnjiden basqa júweri, tarı, biyday, qawın menen ǵarbız, asqabaq penen palawqabaq, geshir menen piyaz, burısh, hátteki temeki jetistiriwdi de meńgergen edi.

Jerdiń bálent-pásin, oylı-biyigin biletuǵın muraplar da diyqanlardan shıqqan. Olar suw jolın abaylar, jap penen salmalar qay jerden qazılsa, atızǵa suw qulaqtan jaraytuǵının biler edi. Sol ushın da mańǵıt ruwınan shıqqan Ábdiwáliy murap qısıjazı qoldan-qolǵa tiymey júrdi.

271

«Taǵjap»tı qazıw payıtında Ábdiwáliy uslatpadı, sol jılları

Ámiwdáryanıń bir tarmaǵı bolǵan Qusxananı aylanıp aǵatuǵın Qarabaylınıń bir salası batıl bolıp, hár jılı basıw bolatuǵın

suw tartılıp, sol dógerektegiler jap-salma qazıwǵa májbúr bolǵanlıqtan, Ábdiwáliydi bir jılǵa pálen bas mal berip jallap

alıp, hesh jerge jibermey, hár kún bir úy qondırıp, jumsap atırǵan eken.

Q ulshı Ábdiwáliyge adam jiberse, «sonday-sonday, bara almayman», dep úzirin aytıptı. Waqıt tıǵız, tońjarma ótip baratır,

egislik jerler bólingen, kópshilik diyqanshılıq qılamız, dep jeń túrip, bilek sıbanıp otır, japtıń qay jerden júretuǵının, saǵanıń qay jerden alınatuǵının anıq aytqanday murap joq.

«Táwekel alla» is baslaǵan menen erteń jabıń aqpay qalsa sonsha miynet bosqa ketedi. «Ana jerden jarayıq, mına jerden qazayıq», dep óz jerine japtıń jaqın bolǵanın qálep, kóz tigip turǵanlar

taǵı bar.

Sonda Qulshı biydiń yadına Tańjarbay menen balası Orınbay túse ketti. Olar bul jerge kelgeli bir de qudıq qazbaǵan, quralsaymanların tat basqan, Tańjarbay ádewir qartayıp, eńkeyip qalǵan, balası mal-halına qarap, bazar kúnleri mal bazarǵa barıp, dáldalshılıq qılıp, bazar sorpa tawıp qaytatuǵın edi.

Qulshı adam jiberip shaqırttı.

—Tańjarbay aǵa, suwdıń júretuǵın jolın bileseń be? — dedi sálem-álikten soń tikkeley wájge kóshken biy.

—Ne dedińiz biy aǵa, qaysı suw jolı? Tańjarbaydıń qulaǵı awırlasqan ba, qolın shekesine aparıp, biyge tigildi.— Qudıq qazdırajaqsań ba?

—Alla bárekella, mınaw qulaqtan qalǵan kórinedi, — dedi biy. Soń dawısın kóterip:

—Qudıq emes, jap qazajaqpız, qay jerden saǵa alayıq, qay jerden júrgizeyik, sonı bileseń be?

—He-e, jap pa? Men qudıq kerek pe, desem. Qulaǵım sál awırlastı. Sonda da kempirdiń sóylegenin esitemen.

—Seniń menen sóylesiw ushın kempirińdi shaqırayıq pa endi?

—Suwdıń jolın mınaw biledi, — dep balasın nusqadı Tańjarbay. Gáptiń ne haqqında ekenin endi uqsa kerek. Men ne bilsem, derlik bárin úyrettim, Orınbayǵa.

—Meyli, táwekel etip kóreyik, — dedi usı waqıtqa shekem úlkenlerdiń gápin tıńlap otırǵan Orınbay. Baǵdarı qay jaq eken?

—Jap Kegeyliden saǵa alıp, biziń awıldıń tusınan ótip,

arqaǵa Teńgeshashqanǵa shekem qazılıw kerek.

— Bolıptı. Qashan kirisemiz?

272

—Tap búginnen baslap... Qay jerden qazıwımız kerekligin kórset. Qazıwdı baslay bereyik...

—Onda maǵan bir neshe jigit, bir neshe arba qada kerek.

—Házir etemiz, barlıǵın.

Orınbay eń aldı menen sháhárdiń órinen japtıń saǵa alatuǵın jerin belgiledi. Janındaǵı jigitlerdiń birine:

—Qada ákelip, mına jerge kómiń, — dep buyırdı. Soń arqa tárepke adımlap júre berdi. 40—50 qádemnen soń irkildi. Ayaǵı menen jerdi tepkiledi.

—Kómiń qadanı!

Solay etip ol hár 40—50 qádemde irkiler, jigitler qadanı kómer, Orınbay gezektegi qada kómiletuǵın jerge shekem adımlar, sol orında turıp átiraptı qıraǵı kózleri menen baqlap alar, qasındaǵılar náwbettegi qadanı kómgen soń taǵı alǵa ilgeriler edi. Quyash eńkeyip, qas qarayǵanda arbadaǵı sońǵı qadalar kómildi.

—Biy aǵa, qazıwdı baslay berińler, qalǵanın erteń ólsheymen,

—dedi Orınbay. Bul juwapkerli isti balasına júklep, ózi mashaqattan bas tartqan bolsa da Tańjarbay qudıqshı úyinde tınısh jata almadı. Kók eshegine minip balasınıń izinen kelgen, erde otırıp balasınıń kómdirgen qadasına tigiler, soń sıǵırayǵan kózlerin keńirek ashıp, átiraptıń oylı-bálentligin baqlar, bazda

bas shayqap qoyar, bunday payıtlarda negedur onıń qabaǵı úyilip, júzi túnerer, bazda ulınıń háreketin maqullaǵan kibi basın ekshepekshep qoyar hám túnergen júzi jadırap sala berer edi.

Kewli jeńillengen Qulshı qazıwdı baslawǵa hámir berdi. Endi hesh kim «óz kóylegim ózime jaqın» dep, japtı qay jerden júrgiziw jóninde daw ayta almas edi, onıń ústine suw jolı durıs tabıldı dep oylawǵa da imkaniyat bar, bul imkaniyat sońǵılıǵında haqıyqatlıqqa aylandı, aradan ásirler ótedi, suw jolın durıs tańlaǵan muraptıń atın áwladlar umıtıp ketedidaǵı, biraq sol payıtlardaǵı atın saqlap qalǵan «Taǵjap» egislik maydanlardı biyminnet suwlandıra beredi.

Qazıwshılar ruw-ruw, yamasa awıl-awıl bolıp ózleriniń bóligin qazar, bólikti bóliw endi murap bolǵan qudıqshınıń, yaki Orınbay muraptıń payına tiygen edi. Arqadaǵı qıtay ruwınıń ójetlik penen atı shıqqan sháddes taypası «bólik bizge kóplik etedi, qazbaymız», dep eki qadanıń arası qazılmay qalıp ketti. Táwelle qılǵan «taza murap»tı, sógip jiberdi.

Bul waqıya qulaǵına tiygen Qulshı dawkeslerge ózi keldi.

—Al, ne gáp.

—Biziń egetuǵın jerimiz az. Bólikti hámme menen teńdey

bólipti.

—Bólik xojalıq sanına qaray beriledi. Tap házir kimniń neshe tanap jer egetuǵının hesh kim bilmeydi. Sol ushın birlikke turıńlar, aǵayinler!

—Yaq, bizge jerimizge qaray bólik bersin. Bolmasa qazbaymız. Máseleniń aldı jarǵa tirelgen edi. Biy oylanıp-oylanıp bir

sheshimge keldi.

—Jasıúlkenińiz kim?

—Men, — dep kópshilikten jawırını qaqpaqtay, bilegi toqpaqtay, jası qırqqa jetpese de kókiregine túsirip saqal qoyǵan jigit suwırılıp shıqtı.

—Atıń kim?

—Sádenbay, adamlar Sáden dep aytısadı.

—Al Sádenbay inim, gáp bılay, — dedi atınan túsip, jılawın Botabayǵa uslatqan Qulshı qazıwshılarǵa jaqın kelip. Toń ketip atır, jaqında jazlıq biyday egisi baslanadı. Shaması bárińizde

de az ba, kóp pe, egislik jer bar, solay ma?

—Solay, solay, dep ǵawqıldastı ójet taypanıń adamları.

—Eger qazıwdan bas tartıp, taslap ketseńiz mınaw japtan suw bermeymiz?

—Ol qalay? Nege bermeysiz?

—Jap onı qazǵandiki boladı, tuwrı ma?

—Tuwrı, tuwrı, dep jiberdi kópshilik gáptiń tórkinin

ańlamay-aq.

—Áne, tuwrı bolsa azıǵıńızdı arqalap awıllarıńa qayta

berińler.

Ó jetler gápten utılǵan edi. Kópshilik tillerine sóz kelmey tubalap qaldı.

Ishindegi dilwarı Sádenbay bolsa kerek, asıqpay saqalın oń qolı menen tarrashlap aldı.

—Yaq, biz qazıwdan ketpeymiz, — dedi ol. Bizge bólikti kemeytsin.

—Bólik menińshe hámmege teń, xojalıq sanına qaray berilgen, kerek bolsa ózim de ólshep kóremen. Zıyat bolsa kemitemiz. Qaldırǵan bóligińizdi de qazasız.

—Yaq, qazbaymız, — dedi Sádenniń ójetligi tutıp.

—Onda gápim mınaday. Bólikti basqalarǵa qazdıramız. «Esaplı

dos ayrılıspas», degen ǵarrı sózge ámel qılamız. Erteń barlıq awılıńa tek bir saǵa suw beremiz. Úlken japqa, yaǵnıy mına qazılıp atırǵan japqa jerińiz alıs pa, jaqın ba, onıń menen

isimiz joq, barlıq awılıńa bir saǵa, ekinshi saǵa ashtırmaymız, soǵan qayılmısız?

274

Kópshilik jım-jırt boldı. Aqırı bul jap qay jerden ótedi,

namálim. Bir saǵadan suw ishiw— áspek degen gáp. Áspektiń ne ekenin diyqan jaqsı biledi. Biy jan jerden tuttı. Kópshilikte

dálil qalmaǵan edi. Óz ara keńesti, gúńkildesti, tartıstı, aqırı

bir sheshimge kelse kerek. Sádenbay ekinshi márte aldıǵa enteledi.

—Bizdi uttıń qıpshaq biyi, — dedi Sádenbay kúle shıray berip. Áspekten quday saqlasın. Bizler de japtıń iyeleri bolıwdı qáleymiz. Túni menen qazsaq ta bólikti ortada qaldırmaymız.

—Atalarıńa raxmet, — dedi máseleni sheshkenine kewli tolǵan

biy.

Japtıń qazıwı oylanǵanınan da tezirek pitti. Báhár esik qaǵıp turǵan, diyqan jerge tuqım shashpaq ushın asıqpaqta edi.

Kúnlerdiń birinde Sádenbay bas bolǵan ójet taypanıń bir toparı óz biylerine gáp tıńlata almay Qulshıǵa keldi. Bolasınlı deneli Sáden shúberek penen tańılǵan qolın moynına asıptı. Janındaǵılardıń da jaǵı, basın tańıp alǵanları, tańılǵan shúberekler sırtına qan shıǵıp turǵanları da joq emes. Shaması bular wájdi qoyıp, judırıqqa zor bergendur, — dep oyladı Qulshı. Bálki qarsılasları burın mush jumsaǵan shıǵar, kim bilsin.

Sádenbaydıń awıllasları menen jánjelleskenler de ózlerin kóp kúttirip otırmadı. Ógiz arbaǵa bası jarılıp, qolı sınǵan jaradarların mingizip jetip keldi. Olar da qıtaydıń bir taypası bolıp, bir-birine qońsı otırar, tuwısqanlıǵı da jaqın, sol ushın

qız berip, qız alıspas edi.

Q azıw payıtındaǵı gáp boyınsha ójetler taypasınıń diyqanları egisligine, hár biri bir saǵa ashıp, ózlerine ózleri qılıptı. Olar japtıń ayaǵı tamanǵa ornalasqan edi. Bunı kórgen

órdegiler de sonı qılıptı. Japtıń rashı ele nıǵaymaǵan, saǵa

oynatıp ketip, kúnde bolmasa kún ara, diyqanshılıq suw talap etken payıtta ayaqtaǵılar tez-tez suwsız qala bergen soń órdegilerge kelipti. «Saǵanı kóbeytpeń, biradarlar» dese, Qulshı biy qazıw payıtı sizlerge aytqan gáp bizge de tiyisli, qansha saǵa kerek bolsa, sonsha alamız», dep turıp aladı. Qullası sen ne dediń, men

ne dedim menen jánjeldiń ayaǵı tóbeleske aylanıp, bas jarılıp, qol sınadı, biraq másele sheshilmey burınǵıdan hám tereńlesedi.

—Japtı qazdırǵan óziń, Rısnazar biziń sózimizdi sóylemeydi, endi bul dawdı óziń sheship ber, — dedi Sádenbay belsendilik etip.

—Bizde gúna joq, olar biziń saǵamızǵa kelip tóbeles shıǵardı, birewimizdi belsap penen urıp, basın jardı, óz ayaǵınan júre almaydı, áne arbada jatır. Bulardıń ozbırlıǵı janǵa tiydi, —

275

dedi qarsılas táreptiń topar baslıǵı orta boylı, juqa júzli, shápeni, dilwar diyqan.

Jánjeldiń neden shıqqanı málim bolǵan edi.

— Meniń qolımnan keletuǵını sizlerge keńes beriw, oǵan hámel qılasızlar ma, joq pa, ol jaǵı ózlerińize tiyisli. Kórip turıppan,

birińiz bastan, birińiz qoldan jaralanǵansız, hesh kim jazım bolmaptı, áytewir. Gáp bar: «bas jarılsa— bórk ishinde, qol sınsa

•— jeń ishinde» degen, óz jarası ózinde pitip keter inshalla. Endigi jaǵında japtan saǵa alsańlar insap penen alıń, abzalı usı japtıń suw jolın kórsetken Orınbay qudıqshını murap etip saylayıq, ol «Taǵjap»qa murap bolsın, sonıń menen oylasıp otırıp jerlerińe baratuǵın japqa saǵa alsańlar erteń ózleriń de tınısh, janıńda otırǵan aǵayiniń de tınısh boladı, buǵan ne aytasızlar?

Kópshilik ne aytar edi. Bolar is bolǵan, sınar qol sınǵan, aytılar sóz aytılǵan. Birewdiń birewde alasısı joq, tiri bolsa olardıń hár biri erteńgi kúni de suw ashıp, egin egiwi kerek, qońsı otırǵan soń aǵayin menen de óli-tirisine qatnaspay otıra almaysań, degendey... Qullası kópshilik, biydiń sózine toqtap, izlerine qayttı. Qaysı birleri Orınbay qudıqshını, endi «murap»

dese de boladı, izlep tawıp salmasınıń saǵası jóninde keńesiwdi oylarına túyip qoydı.

7

Atların qamshılaǵan shabandozlar kibi dúbirlesip aradan jıllar

ótti. Atlardıń tuyaǵınan kóterilgen shań-tozań hawada bir zamat turıp, sońınan basılıp qalatuǵını yańlı, bul jerden kimlerdińdur

júrip ótkenin esletip jatatuǵın izler kibi, olardı da kelesi jolawshınıń izleri óshirip jiberetuǵını kibi bul jıllar ishinde ózleriniń ata jurtlarına qaytadan kelgen qaraqalpaq awıllarında, sonıń ishinde Buxara tárepten kelgen qaraqalpaqlar— Qulshı biy awılında da bolıp ótken biraz waqıyalar atlılar izinen kóterilgen shań kibi basıldı yamasa at tuyaqlarınıń izleri kibi óship ketti.

Bul waqıtlar ishinde Qulshıǵa yashıullı bolǵan Orınbay biy álemnen ótip, ulı Dáwletnazar ornın bastı.

Muxammed Raxim xannıń jumsawı menen Buxaraǵa elshi bolıp barǵan Qulshı inisi Shaqshaqtı ámir Haydardan sorap aldı,

Q ıpshaq awılınıń ol tamanda qalǵan jarım-jartısı da kóship kelip Shımbaydıń shıǵısına — Lar menen «Taǵjap» arasına qondı.

276

Shımbaydıń qorǵan diywalları ornında qaldı, keńeymedi. Biraq sháhár dógeregi kem-kemnen tolısıp barar edi. Ol jerlerde sháhárde sawda qılatuǵın baqqallar, ónermentler, aǵash ustaları, dáldallar, dán, mal alıp satatuǵın sawdagerler, taǵı da kásibi belgisiz bolǵan adamlar da jasadı. Qısqa hám uzaq bazar kúnleri Kegeyli kópiri arqalı arqa batıstan, Qasqa jol arqalı arqa tárepten lek-lek bazarshılar keletuǵın boldı. Sháhár kem-kemnen átirapqa en jayıp, tolısıp, keńeyip hám bayıp barar edi.

Shımbay bazarınan Orenburgtan alıp kelingen temir hám temir buyımları, qıtay jipegi menen hind átir shópleri, qıtay shayı, Buxara xanatlası, Xiywa shapanları, axalteke atları, parsı ǵashırları, oqdári, nabatlar, xalwalar, qullası tutınıwǵa kerek bolatuǵın buyımlar tabılatuǵın boldı. Aylanısta Xiywa menen Buxara xanlarınıń tamǵası basılǵan altın aqsha-tillalar, gúmisten quyılǵan gúmis teńgeler, mıs yamasa qoladan jasalǵan baqır teńgeler menen birge abbaz shayı atalatuǵın teńge aqshalar júretuǵın edi. Ol zamanlarda ne arzan — dán arzan, mal arzan, al ógiz qımbat boldı. Turǵın diyqanlar, kópshiliktiń arasınan shıǵıp kiyatırǵan

jeri kóp baylar bir neshe júzlegen tanap jerlerdi ógiz qos penen súrmese, ne menen súrsin?

Este qalarlıq waqıyalardıń biri— Shımbaydan arqada, Kókózektiń ayaǵına, arı qaray qazaq dalalarına, onnan arı rus qalalarına ótetuǵın kárwan jolı— Qasqa joldıń Kókózektegi ótkeli Aqjaǵısqa, sońǵılıǵında «Aydos qala» degen at alǵan qorǵan salıp, qaraqalpaqtan alınatuǵın kesme salǵırttı hár jılı ózi

jıyıp, qaznaǵa ózi tapsıratuǵın qáhárli hám aybatlı Aydos biydiń

adam asqanı bolsa, ekinshisi— Buxaradan kóship kiyatırǵanda Q ızılqum ishinde jabayı ań-qasqırdıń qurbanı bolǵan

Á repbaydıń izinde qalǵan yadgarı Qayırdıń hám onıń jaqsı kórgeni Bániw atlı qızdıń waqıyası edi. Bul waqıyalar qorqınıshlı bolǵanı sebeplidur, yaki ayanıshlı bolǵanlıǵınandur, óz waqtında hár qıylı mısh-mıshlarǵa talshıq bolǵan bolsa, sońınan da uzaq waqıtlarǵa shekem xalıqtıń yadında saqlanıp, ápsana bolıp júrdi.

Menińshe gúrrińdi ekinshi waqıyadan baslaǵanımız maqul, sebebi ol maǵan birinshisine qaraǵanda hám ayanıshlıraq tuyıldı.

...Álqıssa, solay etip temirshiniń shákirti Qayır sháhár aqsaqalı Yusuptiń qızı Bániwge ashıq ekenliginen oqıwshımız azı-kem xabardar edi, onnan soń aradan jıllar ótti. Bir danıshpannıń «pinhamı sırlar bir kún kelip áshkara boladı», degenindey kúnler kelip jigit qızǵa kewlindegisin aytıwǵa miyasar bolǵan edi. Onıń mıń mashaqatlar menen iske asqanın, qız suwǵa barǵanda jigit ańlıp turıp, zorǵa degende: «jaqsı kóremen», degen

277

sózdi ayta alǵanın, aytılmaǵan sózlerdiń bolsa názerler, tigiliwler, insannıń ishki dúnyasınıń aynası bolǵan kózler arqalı bayanlanǵanın aytıp otırmasaq ta boladı.

Endi qız erjetip, kózge túsip qalǵan, aqsaqaldıń qızın ayttırıwshılar da Yusuptiń háwlisiniń esigine kelip turǵan, qızdıń da, ákeniń de abırayın saqlaw ushın saqlıq sharaları á lle qashan kórilgen, endi Bániwdiń hár bir basqan izi ańlıwǵa alınǵan edi.

Biybipatmanıń taypasınan bolǵan hayal-qızlardıń erlerden góre tapqırlıǵı bir eli zıyat boladı, dese jigitlerdiń kewline kelmesin, sebebi báribir olar oylap tapqan sumlıqtı biz oylap taba almaǵan bolar edik.

«Qımızdı kim ishpeydi, qızdı kim ayttırmaydı», hár kúni háwliden Bániwdiń shıǵıwın temirshi dúkanınan bir jup kózdiń ańlıp turatuǵının, temirshiniń shákirtiniń qızda kewli bar ekenligin Yusuptıń hayalı sezdi me, ya qáyinenesi me, ya birewler gáp jetkerdi me, qullası, endi Bániw suwǵa barsa da, otqa barsa da janında qarawıl bolıp sińlisi, ya ógey ana, yaki káywanı hayal júretuǵın bolǵan. Sol ushın Qayır da baxtın sınap kórmekshi bolıp, ógey ákesi Bektemir menen sóylesip, Bániwdi ayttırıp barıwǵa kóndirdi.

Bektemir qurı qol qayttı. Qız ákesi qıpshaqtıń bir jetimine qızın beriwge qayıl bolar ma edi? Qızdan bir nárse, dep sorap ta otırmaptı.

Qayır arasatta, gúmanlar menen ekileniwler iskenjesinde qalǵan edi. Qız ózi meni jaqsı kóreme? Jaqsı kórgeninen ne payda, báribir aqsaqal qızın Qayırǵa bermese? Ne qılıw kerek? Oylasatuǵın kim bar, sırlasqanday kim bar?

Aqırında bul sırın Erejepke aytıp shaǵındı. Erejep onı túsindi. Dártine sherik bolǵısı keldi.

— Alıp qash. Eski ata mákanıńa, Aqsuwatqa ket! Ózim járdemlesemen!

Q ayırdıń oyında alıp qashıp ketiw joq emes edi. Biraq máseleniń ekinshi tamanı da bar. Bániw oǵan kóne me? Qayır «jaqsı kóremen» degen sózdi mıń mashaqat penen jetkizgende qız juwap bergen joq, basın ekshep te maqullamadı, tómen qaradı, názerin jerge qadadı, uyalǵan shıǵar, biraq kózleri, kózleri «men de seni jaqsı kóremen», dep turǵan joq pa edi? Bul gáp tilinen shıqpadı-

ǵoy!

Kóp ótpey qızdan juwap alındı. Durıs, ol «men de seni...» dep tillespedi, biraq júrek tórinen shıqqan jalınlı sezimler kestelep toqıǵan oramalda ayqın sáwlelengen edi.

278

Eseyip, túye jún shekpen kiyip, beline kámar baylap, oǵan gezlik pıshaq taǵıp júrse de Erejep balalıqtaǵı dosların tez-tez izlep keler, olar bazar maydanında jıynalıwın qoymas edi. Sonday kúnlerdiń birinde, Qayırdan Bániw menen tillesiw jóninde pinhamı tapsırma alǵan Erejep Bániwdiń qabaq kóterip esikten shıqqanın kórip, barlıq dıqqatın sol tamanǵa qarattı.

Q abaq arqalaǵan bir-eki qız qorǵannan shıǵıp, Kegeylidegi suwatqa betledi. Erejep alısıraqtan kele berdi. Bániw artına qayrılıp, onı kórdi, balaǵa Qayırdıń ǵamxor bolıp júretuǵının, ekewiniń sırlas ekenin biletuǵın edi. Izbe-iz kiyatırǵan Erejep qızdıń qolınan qanday da bir zat túsip ketkenin abaylap qaldı. Qızlar zatın joǵaltqanın abaylamadı shaması, júre berdi. Erejep

te dawıslamadı, sebep penen qolına tapsıraman degen oy menen túsken nárseni jerden kóterdi. Ol jiyeklerine monshaqlar taǵılǵan, ortasına qırmızı jipek sabaq penen ashılıp turǵan gúl, oǵan qonıp turǵan búlbildiń súwreti toqılǵan jipek qol oramal edi.

Burın bunday shıraylı nárseni kórmegen sahra balası oramalǵa suqlanıp, hayran bolıp irkilip qaldı. Quday jarılqap jaqın jerde hesh kim joq edi. Sumlıqsız óspirim qızdıń túsirip qaldırǵan bul qádirli nársesin ózine qaytarıw ushın asıqtı, qızlardıń izinen jetip, «toqta, Bániw» dep ses berdi, óz atın esitken qız irkile berip, jalt etip sorawlı názer menen qaradı, gózzal qızdıń názerinen óspirimniń albırt júregi tuwlap, kókirek qanasınan shıǵıp kete jazladı.

—Bániw, mına nárseńdi...

—Yaq, dedi qız óspirimniń tiliniń ushına kelip turǵan sózdiń izin aytqızbay, tawıp alǵan zatıń ózińdiki, óziń al, ya basqaǵa ber... «Basqaǵa ber» degen sózde sırlı máni bar edi, Erejep bir nárseni uqqan yańlı boldı.

—Yaqshı...

—Haw, ájapa, oramal seniki emes pe? Seniń kestelegeniń...

Bániw sińlisiniń gápin aqırına shekem ayttırmadı.

—Yaq, meniki emes. Bul sińlisin gúmanlandırmaw ushın islengen

edi.

Erejep túsindi. Oramaldı qoynına salıp, izine burıldı. Temirshi dúkanınan Qayırdı tawıp shetke shaqırdı.

—Xabarlastıń ba Bániw menen, ne ayttı?

—Aytarlıqtay heshteńe, — degen juwap Qayırdı ármanlar aspanınan jerge qaytarǵan edi.— Mınanı túsirip qaldırdı, —

dep oramaldı shıǵarıp edi, Qayırdıń júregi sháwildep, úmit otı qayta tutandı.

—Maǵan jetkiz dedi me?

279

—Yaq, olay dep aytpadı. Jolda qolınan túsirip jiberdi.

—Nege qaytarıp bermediń?

—Meniki emes, — dep turıp aldı. Tawıp alǵan zatıń ózińdiki, óziń almasań basqaǵa ber, — dedi.

—Basqası kim eken?

—Sen dá, sennen ózge kim bolar edi. Meniń pámimshe ormaldı meni saǵan jetkizedi-aw, degen oyda ádeyi túsirdi.

—Ras pa? Negedur júregim sháwkildep, quwanıp baratırman.

—Aytpashaq, úkesinen esittim, Bániwdi kimgedur uzatpaqshı qusaydı, — dep saldı Erejep.

—Kimge, qashan? Bul awır soqqı Qayırdı eseńkiretip jiberdi.

Basın uslap, jerge otıra ketti.— Kimge aytaman dártimdi, men Bániwsiz ólip qalaman. Kimim bar, qol ushın sozǵanday? Dawısı qattıraq shıǵıp ketti.

—Ásterek, birewler esitip qoyar, — dedi Erejep estiyar adamday, nege qayǵıra bereseń? Men ne, seniń iniń emespen be?

—Seniń qolıńnan ne keledi? Biy atańa aytpasań?

—Múmkin aytarmız, — dedi óspirim. Biraq maqullamasa ne qılamız? Ákesiniń minezine qanıq bala biydiń jánjelli islerge ashıqtan-ashıq aralasa bermeytuǵının ańǵarǵan. — Alıp qash, menińshe eń tuwrısı sol!

—Bániwge onı qalay aytaman? Onıń menen qalay tillesemen? Erejep oylanıp qaldı.

—Ol jaǵın maǵan qoyıp ber, — dedi aqırında óspirim. Isene

ber, qız benen sóylesiwdiń jolın ózim tabaman. Al sen tayarlıǵıńdı kór. Ózim saǵan joldas bolaman.

Óspirimniń dawısı isenimli esitildi, ol albıraǵan Qayırdıń beline belbew baylaǵanday tásir etti. On jeti-on segiz jaslardaǵı, qol-ayaǵı uzın, boyshań, qayıńnan kelgen, denesi nıq óspirim endi

keshegi urnıqqır, tentek bala emes, eresek adamǵa aylanıp qalǵanday edi. Erejep «Bániw menen tillesiwdiń jolın tabaman», degende ózinen tórt-bes jas kishi, Bániwdiń úkesi, Yusup aqsaqaldıń balası Ábiwtálipti názerde tuttı. Til alǵısh, batırlıq penen mártlikti

jaqsı kóretuǵın Ábiwtálip penen Erejep jaslar arasındaǵı ádewir parıqqa qaramastan bir-biri menen inaq bolıp ósip kiyatır edi. Q ızıqqısh Ábiwtálip Qayır menen Erejeptiń Buxaradan kóship

kiyatırǵanda Qızılqum ishinde bastan keshirgen waqıyaların qızıǵıp tıńlaytuǵın, qasqırlar menen bolǵan ayqaslar, Torıqasqa

at penen Taǵabergen seyistiń táriypi aqıl-huwıshın urlar, sol gúrrińlerdiń tásirinen be, Qayırdı da batırlıǵı ushın unatar edi.

280