Kenesbay Karimov Agabiy

ózge ses esitilmes, álem qanday da bir tilsimli waqıyadan soń ózine kele almay atırǵan sıyaqlı, shól qoynında jańadan payda bolǵan saylardıń jaǵımlı shawqımı kóp waqıtlarǵa shekem tınbadı.

Sárbiyke jawın suwı sińip, awırlap qalǵan túbit oramalın basınan alıp sıqtı. Adamlar da kimisi ústindegi shekpenin, kimdur basındaǵı telpegin alıp, qaǵıp-silkip kiyip atır. Qayır nayzasın qumǵa shanshtı. Suwı sorǵalap turǵan kelte tonın sheship qumǵa tasladı. Nayzadaǵı qan daqlarına kózi tústi. Dárhal nayzanı alıp ıǵal qum menen ısqılay basladı. Qannan tazarǵan súńgini qayta shanshıp, oǵan suw bolǵan tonın kepsin dep ildirdi. Negedur á kesi Árepbay yadına tústi. ―Kegin alaman‖, dep sıbırlandı bala.

― Kegin alaman!‖, Kimnen almaqshı ákesiniń kegin?

Bul payıtları jaralı qasqır, boz ingen jıǵılǵan oqpannıń dógeregin aylanshıqlap júrer edi.

Kóp eglenbey, jolın dawam ettirgen kósh qas qaraymay-aq qolaylı jerge irkilip, hayallar menen balalar qosların tigiw ushın qurǵaǵıraq orın tańlap, ornalasa basladı. Ádettegidey mal-haldı ortaǵa alıp qonıs basıwǵa tapsırma bolǵan edi.

Erteńine kún ashıq, báhár quyashı jadırap turdı. Qayır sáske payıtta ákesi Árepbaydan miyras qalǵan buwrıl atqa mindi. Temir nayzanı erge kese tasladı. Polat serppeli qasqır qaqpandı alıwdı da umıtpadı. Muńlı kózlerindegi jastı jawlıǵınıń ushı menen sıpırıp, Qayırdıń háreketlerin baqlap turǵan ana balasına tis jarıp hesh nárse demedi. Ulınıń áke ornın basqanday azamat bolıp qalǵanına bir jaǵınan súyinse, bir tamanınan kókireginde: ―Bul

bala qayda atlandı? Qápelimde birer qáwipke gezlespese bolar edi‖, degen gúman bas kótergen, biraq háreketlerinen sezilip turǵanınday balasınıń óz kúshi menen uqıbına bolǵan isenimin ańǵarǵan ana ―Qayda barasań, balam?‖, degen sorawdı bermey, irkilip qaldı.

Epkinli jelgen at tez arada Qayırdı kúni keshe boz ingen menen Árepbay jazım bolǵan jerge jetkerdi. Bolıp ótken nóser jamǵır qanlı izlerdi juwıp jibergen, hár jer, hár jerde mújilgen súyekler shashılıp jatar edi. Qasqırdıń jarası awır yaki jeńil ekenin bilmese de nayzaǵa qatıp qalǵan, ózi qum menen ısqılap ketirgen qan daqlarına qarap bala bóriniń jaralanǵanın shamaladı.

― Jaralanǵan eken, jemtik ushın bul jerge bir aylanıp soǵadı‖, degen pikir tınım bermedi.

Attan túspey, dógerekti kózden ótkerip, qumnan iz qıdırdı. Q umda tarbıyıp-tarbıyıp atırǵan izler bul dógerekten jemtik izlegen bir neshe jabayı ańlardıń ótkeninen dárek berer edi. ―Usı izlerdiń biri meniń qandarımnıń izi bolıwı itimal‖, dep oyladı

181

ol izlerge tigilip. Attı aydap dógerekti aylanıp, putalardıń túplerine kóz salıp shıqtı. Iz iyelerinen hesh biri kózge túspedi.

Attan túsip, shılbırın beline bayladı. Soń ádettegisinshe kiseninen duzaqlardı alıp qoya basladı.

Qayır asıqpadı. Shóplerdiń basın shalıp otlap turǵan atına qarap kún awǵansha irkildi. Sońınan duzaqların jıynap duzaqqa ilingen qoyanlardı hadallap, bóktergidegi qorjınǵa saldı. Sońınan qaqpandı alıp, bir gez keletuǵın shınjırǵa bekitilgen temir qazıqtı qumshawıtqa qaqtı. Qaqpannıń polat serppesin ayaǵı menen basıp turıp, tilsimli tetigin ornına keltirdi. Ortasına úyden

ádeyi alıp shıqqan góshli súyekti tasladı. Sońınan qum menen sebezgi etip kómdi. Seksewildi omırıp alıp, súyretip júrip, izlerdi óshirdi. Bul háreketlerdi pitkerip, atqa mingende ashıq aspanda dáslepki juldızlar jımıńlay baslaǵan edi.

Tań atıp, kósh adamları óz mashqalaları menen bánt bolıp atırǵanda buwrıl atqa mingen bala, onıń izine ergen qulaǵı menen quyrıǵı kesilgen iyttiń qay tamanǵa ketip baratırǵanı menen hesh kim qızıqsına qoymadı.

Alısta gá kóterilip, gá tómen sarqıp ushqan ǵarǵalar kórindi. Bala attı sol tamanǵa burdı. Keshe keshqurın qaqpan qurıp ketken

átirapqa jaqınlaǵanda quslardıń sol dógerekte sharq urıp ushıp

atırǵanın bildi. Alıstan bir núkte qarawıtıp kórindi. Qayırdıń júregi dúrsildep ketti. ―Túsipti‖.

Aldınǵı ayaǵınan qaqpanǵa ilingen qasqır bar kúshi menen polat qaqpan tutqınınan qutılıwǵa urınar, hár tamanǵa jan halatta taslanar, biraq temir shınjırdı úziwge, tereńge qaǵılǵan qazıqtı qoparıwǵa quwatı jetpes edi. ―Sol ma eken? Bálkim solay shıǵar, jaradar bolıwı kerek. Azıqtan dáme etip, aylanıp soqqan‖.

Q aqpanda julqınıp atırǵan qasqırǵa oq jeter jer qalǵanda irkildi. Buwrıl da alǵa júriwdi qálemes edi. Asa jaqınlay beriw qáwipli. Iyt bolsa ózine es bolatuǵın iyesiniń ele de alǵa qaray júriwin qálep, tisin aqshıytıp, jelke júni tikireyip, ―ars-ars‖ ettirip úrip, jer tırnap áwerelendi. Ata tegi bir, biraq kelte

aqılı jete bermeytuǵın qanday da bir sebepler menen qandar dushpanlarǵa aylanǵan iyt penen qasqır ómir yaki ólim ushın alısıwdı qáler, bul joldan olardıń birin temir shınjır menen

polat qaqpan irkse, ekinshisin iyesi, buwrıl atlı bala irkip turar edi.

Qayır at ústinde biraz waqıtqa shekem qasqırdıń jan halatta qutılıwǵa urınıwların baqladı. Ákesin jazım etken jırtqıshtıń,

bálki soldur, bálki basqadur, oǵan anıq isenim hám dálil joq edi, kózlerine bir márte tigilmekshi boldı, degen menen qaqpannan

182

qutılıw ushın jantalasıp atırǵan jırtqıshtıń názeri menen názeri dus kelmedi. ―Ne qılıw kerek?‖ degen qıyal menen taǵı da eglendi. Attı aydap barıp nayza menen shanshıwdı oyladı, biraq at turǵan ornınan ―tırp‖ etiwdi qálemes, kerisinshe taysalıp, izge qaytıw jolın izler edi. Iytke ―bás‖ dese taslanıwı múmkin, onda

da qasqır ma, iyt pe qaysısınıń ústem keletuǵını bir Allaǵa ǵana ayan. Nabada jazım bolsa-she?

Aqırında atın izge burıp, kósh tamanǵa jol aldı. Ári-beri qum shashıp, úrgenine iyesi qayrılıp qaramaǵannan keyin iyt te qańsılap-qańsılap, attıń izinen jortıp otırıwǵa májbúr boldı.

Q oy jayıp júrgen Qulman shopannıń balaları haldan tayǵan qaqpandaǵı qasqırdıń ústinen shıǵıp, iytlerdi jiberip, aqırında

urıp aldı. Haldan tayǵanına qaramastan kókjal dastıǵın alıp óldi — bir iyttı jazım etti.

Qulmannıń balaları tanımalı qasqır qaqpandı ákelip iyesine tapsırǵanda, ólgen qasqırdıń terisi jóninde gáp etip otırmadı, tek bergen sorawı:

—Qasqır jaralanǵan ba eken?— boldı.

—Awa, — dep juwap berdi qaqpan ákelgenler. — Jaradar eken, qabırǵa tusınan ótkir tıyıq urılǵan, nayza bolsa kerek.

―Sol‖, — dep oyladı Qayır. — ―Nayzadaǵı qan qasqırdıń qanı edi‖.

...Nóser jawınlardan keyin Qızılqum ishi tez ózgerdi. Úshtórt kúnniń ishinde seksewil búrshikleri jasıl tús aldı. Juwsanlar

xosh iyis taratıp, tóbeshikler alıstan qaraǵan kózge jasıl gilem yańlı bolıp kóriner edi.

Qozılap atırǵan qoylardıń jaǵdayına bola kósh kóship-qonıp aqırın jıljıp kele berdi. Kúnler uzarǵan sayın quyash nurı molayıp, qıstıń qar ızǵarı hám báhárgi jamǵırlar menen qumlar arası shetsiz-sheksiz jaylawǵa aylandı. Biraq jazdıń jaqınlawı menen birge suwsızlıq qáwpi de bastırıp keler edi. Ata jurtqa asıǵıp kiyatırǵanlardı: «Malımız benen ózimiz shólirkep

qalmaymız ba?», degen gúmanlar aylanshıqlay baslaǵanına biraz boldı.

—Aldımızdaǵı qudıqlarǵa baǵdaralmasaq kóp ótpey shólden qıynalıp qalmas pa ekenbiz? — dep gúmanın bildirdi Bektemir

Qulshıǵa.

—Aytqanıń durıs. Endigi jaǵında qudıqlar menen kóllerdi

saǵalaymız. Aldımızda Qońırdıń qudıǵı bar. Onnan arı eki-úsh kún jol bassaq, Aqshadáryaǵa shıǵamız, inshalla.

183

Kóp uzamay qoylar qozılap boldı. Biraq, jas tóllerdiń birazı ele kún boyı óriste alǵa ilgerilewge jaramaytuǵın edi. Kósh hár kúni bir mezgil jıljıp qonıslanıp bara berdi.

Bir-eki háptelep aspannan shıq tambadı. Qaq suwları da ada boldı. Bektemir hámmeni qıstap, kóshti hár kúni kún batqansha tındırmadı. Adamlar da, olardıń malları da shólirkey baslaǵan edi.

—Qudıqqa shekem ele alıs pa? — dep sorar edi adamlar Bektemirden.

—Shama menen bir mezgillik jol qaldı. Qudıq biyik qum

tóbeshiktiń eteginde qusaydı. Qulshı biy Botabay menen ilgeri ketken. Olar bizdi qudıq basında kútip alsa kerek.

Q ıp-qızıl bolıp, batıp baratırǵan quyashtan qolları menen kózlerin panalaǵan adamlardıń názeri alıslarǵa tigilip, bálent qum tóbeshikti qıdıradı. Tóbeshik bolsa qırsıǵına kórinbeydi.

Aqırında, qas qarayǵanda bálent tóbeshiktiń ústinde turǵan atlınıń qarası kórindi. ―Qulshı biy qudıqtı tawıptı, tóbede turǵan Botabay bolsa kerek‖, dep oyladı, Bektemir. Biraq endi ústinde atlınıń súlderi kórinip turǵan qum tóbeshik jetkermes edi.

Kóshtiń aldı qudıqqa jetkende quyash batıp, shıǵısta sholpan juldızı kóringen edi. Juldızǵa kózi túsken Bektemir bir nárselerdi gúbirlendi. Atınıń basın irkip, eglendi, soń tebinip

kete berdi.

Ushına aǵash shelek baylanıp qudıqqa taslanǵan on qulashlıq qıl arqannıń aqırǵı shuwmaǵı jazdırılǵanǵa shekem qudıqtan ses shıqpadı. Sońǵı shuwmaq jazdırılǵanda barıp ses esitildi, ol

á dettegidey aǵash shelektiń túbiniń suwǵa urılǵanda shıǵatuǵın ― shalp‖ etken sesti emes edi. Demek qudıqta suw joq, ol kewip qalǵan.

Q ońırdıń qudıǵına jetiwge asıǵıp, entelep kiyatırǵan kósh adamları qolınan ǵarbızı túsip ketkendey halatta edi. Bir-eki kúnnen berli qanıp suw ishpey, mesler menen dúńlerdegi, barlıq ıdıslardaǵı suwlardı únemlep kiyatırǵan adamlar keshqurın qudıqqa jetemiz ǵoy, degen úmit penen sarıplap jibergen, endi ayırımlarda ǵana bolmasa kópshilikte tamaq jibitkendey bir tamshı da suw

qalmaǵan. Ne islew kerek? Adamlar biydiń kóshi dógeregine jıynalıp qaldı.

— Isenip kiyatırǵan qudıǵımız kewip qalǵan. Adamlar menen mallarımız shóllegen. Ásirese, balalarımızǵa qıyın boldı. Ne qılayıq, buyır bizge. Belimizge arqan baylap qudıqqa tús deseń, onı da qılayıq.

184

Q ulshı biy júzin kórmese de dawıstıń iyesin tanıdı. Ol Elqara júzbasınıń dawısı edi.

—Elqara, — dedi Qulshı biy bálent dawıs penen. — Durıs, qudıqta suw joq, kewip qalıptı. Kóshtiń bári— adamı da, malı da shóllegen. Bul da bizge Allanıń bergen bir sınaǵıdur. Sol ushın iynimizdi túsirmeyik. Azanda bir ilajın qılamız.

—Bektemir, — dep dawısladı biy taǵı da. — Biziń úyde qansha suw bolsa házir bárin bólistir. Xalayıq! Kimde qansha suw bolsa Bektemirge ákeliń. ―Kóp túkirse kól boladı‖, degen. Házir hámme shólirkegen. Maldı qoyıp turıńlar. Aldı menen balalar ishsin.

Suw hámmege jetkenshe teń bólistirilsin.

Ortaǵa ot jaǵıldı. Aldı burın Qulshı biydiń úyiniń suwı bar mesleri menen dúńler alıp kelindi. Sońınan adamlar da qarap qalmadı, kimi yarım mes, kim bir urtlam degendey qollarında barın ortaǵa qoydı. Sháńgil uslaǵan Bektemir suw bólistire basladı. Balalarǵa bir sháńgilden suw tolıq jetti de, al ereseklerdiń birazına tiyispey qaldı.

Tańdı bir ámellep atırǵan kósh átirapına jarıq túsiwden tik ayaqqa turǵan edi. Ásirese Tańjarbay hámmeden burın turdı. Kósh júgin túsirip, malın irkken jerdiń dógeregin dıqqat penen kózden keshirdi. Házir suwı tartılıp qalǵan, dógeregine kósh qonıslanǵan

Q ońırdıń qudıǵı bálent qum tóbeniń eteginde, páste jaylasqan edi. ―Qudıq ne ushın tartıldı, bala?‖, dep oyladı kelte boylı, saqalı aǵarıp qalǵanına qaramastan háreketi shapshań kisi suwsız qudıqqa eńkeyip atırıp. ―Jer astındaǵı suw kózleri basqa baǵdarǵa awısqan bolsa itimal‖.

Tańjarbay ata-babasınan berli qudıq qazıw menen aylanısıp kiyatırǵan qudıqshılar áwladınan edi. Aǵıp turǵan dáryalardan alısta da jaylawlar bar, ol jerlerde adamlar jasaydı, mal asıraydı.

Sol ushın qar menen jamǵırǵa, qaq suwlarına arqa súyey bermey, mol suw kózleri bolǵan qudıqlar dárkar. Bul isti ákesinen úyrenip puqta meńgerip alǵan Tańjarbay qazǵan qudıqlar qazıw shól qoynınıń hár jer-hár jerinde gezlesip qalar edi. Geyde qudıqtıń

atı onı qazǵan adamnıń emes, al qazdırǵan adamnıń atı menen de atalıp ketedi. Sol ushın da olardıń bári ―Tańjarbay qudıq‖ emes,

al bir neshesi ǵana Tańjarbay qudıq.

―Solay etip, jer astındaǵı suw kóziniń jolı awısqan, — dep oyladı qudıqtıń kewip atırǵanına anıq kóz jetkergen qudıqshı. Nóser jamǵırdıń jawıp ótkenine kóp bolǵan joq, demek, jer astındaǵı suw kózleri tómenlep ketpegen, al baǵdarı ózgergen bolıwı itimal ya kózleri pitip qaldı ma eken? Qaysı baǵdarǵa ózgergenin anıqlap, sonnan keyin ǵana qudıq qazıw dárkar, bolmasa miynet

185

bosqa ketedi. Házir, usı búgin ásirese aljasıwǵa jol qoyıp bolmas edi, kóshtiń adamları menen malı shóllegen, taǵı bir-eki kún suwsız ótse iziniń ne boların jalǵız Alla ǵana biledi. Bir topar adam qudıqqa túsip onı tazalay berse de boladı, kim bilsin, suw kózi pitken bolsa ashılar.

Tańjarbay jasına say kelmeytuǵın shaqqanlıq penen qudıq shegenine súyewli turǵan adam boylı keletuǵın bir ushı ótkir temir tayaǵın alıp, iynine saldı.

Jaz boyı mıs qaynaǵan ıssılardıń izi úzilmeytuǵın Qızılqum sahrasında ósken hár bir shóp, hár bir giya ilajı bolsa suwǵa jaqınıraq jerge ósiwge umtıladı. Bunda dáryalar menen saylar aqpaydı, sol ushın jer betinde turaqlı suw derekleri de bolmaydı. Durıs, qıs qarları menen gúz hám báhár paslınıń jamǵırlarınıń suwları oy hám shuqır jerlerge jıynaladı, sol

ushın qıtımır shól qoynında ósetuǵın giyalar da kóbirek suw jıynalatuǵın jerlerde ósedi. Tańjarbay qudıqshı hár bir giyanıń tamırına qıyal kózi menen qaraydı, onıń ıǵallıqqa, suwǵa qansha muǵdarda alıs-jaqınlıǵın shamalaydı, iynindegi ushlı temir tayaǵı menen jerdi shuqlap kóredi, qolınıń kúshi jetkenshe tayaqtı tereńge suǵıp, soń suwırıp alıp temirdiń ushın uslap ıǵallıqtı anıqlaydı. Búgin de ol sonday háreketlerdi isley berip terlep ketti, ústindegi shapan awırlıq etip qaldı, onı sheship bir seksewilge ildi de sırttan qaraǵan adamǵa túsiniksiz kórinetuǵın, al ózine qanıq bolıp qalǵan háreketlerdi dawam etti.

Bir waqıtları Tańjarbay háreketin toqtatıp, mańlayınıń terin sıpırdı, sońınan ―kim bar eken?‖, degen mánide átirapına serlep qaradı, mal menen aylanıspaǵanlardıń kópshiligi tislerin tislerine qoyıp, shólge shıdap, qudıqshınıń háreketlerin

gúzetpekte, onıń awzınan qanday sóz shıǵar eken, dep qulaqların túrmekte edi.

— Orınbay, — dedi állenemirde kózleri menen kerek adamın izlep tapqan Tańjarbay basqalardı elestirmegen sıyaqlı. — Beri kel, beldi ákel, qalǵan ásbaplardı tayarlap qoy.

Tańjarbaydıń ózine uqsaǵan tapaltas, keń jawrınlı, bilekleri toqpaqtay Orınbay álle qashan ákesinen buyrıq kútip, qumǵa shanshılǵan beline súyenip turar edi. Belin alıp, jetip bardı.

Qudıqshı ózine tán bolǵan shapshań háreket penen beldi qolına aldı da jawın suwı neshe jıllar boyı miynet etip oyǵan shuqırǵa

shoq bolıp kógergen, hawayı reń gúl ashıwǵa meyil berip qalǵan mayalıshtıń túbine beldi urıp, bir neshe bel topıraq aldı. Mańlayınıń terin sıpıra-sıpıra qudıq qazılatuǵın orınnıń

súlderin shıǵardı.

186

—Aǵa, endi beldi maǵan beriń, — dedi janındaǵı turǵan Orınbay.

—Barmısań, má al!

Orınbay beldi ákesinen alıp jerge shanıshtı. Shekpenin sheship, belinen taslamaytuǵın enli kámarın, aqırı ol belbew sheshpeytuǵın nóker bolǵan edi, bóz kóyleginiń sırtınan buwdı, duǵıjım, qısqa hám qarıwlı bileklerin jawıp turǵan jeńin túrdi,

― ya bismilla‖, dep Qızılqumnıń shege qumına beldi batırıp alıp, qumdı shetke tasladı.

—Alla sátin bergey, áwmiyin!— dep betin sıypadı balasınıń háreketine súysinip qarap turǵan Tańjarbay. Bul ustazdıń shákirtke bergen pátiyasına megzer edi. Kekse qudıqshı kewlinde: ákeme hám ózime uqsap balam da, qudıqshı boladı, degen pikir oyanǵan bolsa ne ájep. Buxaranıń arqa tárepinde abıroylı bolǵan qudıqshılıq

kásibi ózi kóship kiyatırǵan ata jurtı betlerde onshelli dárkar emesligin, ol tamanda dáryalar, dáryalardan saǵa alǵan ózekler, ózeklerdiń ayaǵında kóller kóp ekenligin qayaqtan bilsin!

—Háy biytalaplar!— dep dawısladı Tańjarbay bulardıń háreketlerin tamashalap turǵanlarǵa qarata. — Kóp etip seksewil jıynańlar. Irilerin saylap sındırıń, qudıqtı shegenleymiz.

Bolmasa suwsıldaǵan qumdı qazıp, suw shıǵarıp bolar ma edi? Bir toparıńız ―Qońırdıń qudıǵın tazalawǵa kirisińler, mágar suw kózi pitken bolsa ashılar. Kórip tursızlar ma shóllegenlerdiń qansha ekenin? Sonsha adam, olardı bir qudıqtıń suwı qandıra alarma eken? Qáne, bolıńlar!

Jıyılǵanlardı onshama qıstaw da qájet bolmadı. Suwdıń atın esitken adamlar dárhal átiraptan seksewil jıynawǵa kiristi. Bektemir baslaǵan bir toparı bellerine arqan baylap, qollarına aǵash shelek alıp, eski qudıqqa túse basladı. Kóp ótpey, qudıqtan

húreyli dawıs gúńgirlep esitildi.

—Way-way, Esbergen tart arqandı, jılanlar, kóp jılan!

—Ne deyseń? Jılanlar? Shaǵıp almadı ma?

—Bilmeymen!

Bul dógerektegi jumıstı kózden ótkeriwge kelgen Tańjarbay qudıqshı tómenge eńkeyip, dawısladı.

— Qorqpa, óziń tiymeseń jılanlar saǵan tiymeydi. Abaylap shelek penen ısırıp taslap, óz isińdi isley ber. Qolıń menen ısırma.

Q udıqtan állen waqıtqa shekem ses shıqpadı. Bir waqıtları: ― Shelekti tartıń‖, degen dawıs esitildi. Qudıqqa úńilip turǵan jigitler arqanǵa jarmastı. Kóp ótpey ızǵar qum tolı shelek kórindi. Dárhal qumın tógip taslap shelekti taǵı qudıqqa túsirdi.

— Tartıńlar...

187

Arqandı uslap turǵan jigitler tartıp qozǵalta almadı, shelek awırlap ketken edi. Kimdur:

— Ábsattar shelekti altınǵa toltırǵan joq pa? Tartılmaydı ǵoy, dep tońqıldadı. Tayar turǵan bir neshe jup qollar arqanǵa jarmastı. Kóp ótpey qudıqtıń awzında shelek ornına Ábdisattardıń tóbesi kórindi. Onı kóterip sırtqa aldı. Qorqqanınan ba, ya dem jetispedi me, júzi juwǵan shúberektey aǵarıp ketken edi.

—Dińkem joq, júregim aynıdı, shaǵıp aldı ma deymen... — Hálsizlenip qalǵan jigit qumǵa otıra ketti.

—Qáne, qolıńdı uzat, — dedi sol átirapta júrgen Tańjarbay jetip kelip. — Mágar jılan shaǵıp alǵandur. Sóytti de qudıqtan shıqqan jigittiń sozılǵan qolların muqıyat kózden keshire basladı.

Jigittiń shep qolı ádewir isken hám ol tez úlkeyip barmaqta

edi.

—Jılan shaǵıptı, endi záhári denege jayılıp atır, — dep

Tańjarbay ózine tán bolǵan shaqqan háreket penen belbewine taǵılǵan qınınan pıshaǵın suwırıp aldı. — Shıdaysań endi Ábdisattar,

— dedi ol. Soń jılan shaǵıp alǵan shep qoldıń bas barmaǵın qısıp uslap turıp ótkir pıshaq penen tilip-tilip jiberip, qanın aǵızdı. Bilezikliginen jip penen tartıp buwdı.

— Endi jigitke tez aǵarǵan ishkizińler, — dedi qudıqshı. — Qatıq pa, shubat pa, ayran ba, qımız bolsa da bola beredi. Aǵarǵan jılannıń záhárin qaytaradı, onı óz basımda sınap kórgenmen.

Jigitti sol jerdiń ózine, qumǵa shekpenin tósep jatqarıp, kim ayran, kim qatıq ákelip ishkize basladı.

Qudıq qazıw, onıń diywalın seksewil menen bekkemlew qolmaqol dawam ete berdi. Kún awa bergende tazadan qazılǵan qudıqtıń túbinen suw kózleri kórindi. Al bul waqıtlarda tazalanǵan ―Qońırdıń qudıǵı‖nan alınǵan suw shóllegenlerdiń shólin qandıra baslaǵan edi.

Keshke qarap eki qudıqtan shólirkegen mallar suwǵarıla basladı. Allanıń márhamatın qarań, qudıqlardan suw alınǵan sayın azayıwdıń ornına qayta gúmbirlep, kóbeyip barar edi. Erteńgi tań ataman degenshe kóshtiń suw ishpegen malı qalmadı.

Kósh ―Qońırdıń qudıǵı‖nda bir-eki qonıp, hállenip aldı. Onıń janında ―Tańjar qazǵan‖ atlı ekinshi qudıq ta payda bolǵan edi.

Q ulshı biy baslaǵan kósh endi burınǵıday bayawlay bermey, tezirek júriwge háreket etti. Aldında olardı Aqshadárya kútpekte

edi.

Q umlı, seksewilli dalalar izde qaldı. Kóshtiń aldında keń taqırlıqlarda munarlanǵan qorǵanlar kórine basladı.

188

— El, el kórindi! — degen dawıslar esitildi.

Munarlanǵan qorǵanlarǵa jetkenshe yarım mezgil waqıt ótti. Q orǵanlar jetkermes edi. Adamlar qonıs basqan jerlerge jaqınladıq, dep oylaǵan kóshtegiler qorǵanǵa jetiwge asıǵısar,

sol tárepke úmitli kózlerin tiger edi.

Botabay menen Qulshı birinshilerden bolıp bálent diywallar janına jetip keldi. Neshe júz jıllar sahra quyashınıń astında kúyip, qıp-qızıl bolǵan, saz ılaydan tiklengen bálent diywallarǵa tańlanıp qaraǵan Botabay, tuyǵıların ishinde saqlay almadı.

—Way-boy, bunshama bálent! Biraq dógereginde tiri jan kórinbeydi.

Táǵdirdiń qırsıǵı menen bul jerdi tárk etken dárya menen birge adamlar da bul bálent qorǵanlardı taslap ketkenin sada atqosshı qaydan bilsin.

Taqır dalalarda boy kótergen qorǵanlar kóp edi, biraq kósh adamlarına olardıń bálentligi menen tógip turǵan sawlatınan ne payda? Dógerekte bolsa tiri jan kórinbeydi. Qorǵanlar— óli qorǵanlar edi. Negedur kósh adamları óli qorǵanlar alabında irkiliwdi qálemedi. Kósh irkilmey bir qansha mezgil jol basıp, kishigirim bir dáryaǵa jetip keldi. Qubla tárepte kók saǵım jamılǵan taw kózge taslandı. Bir waqıtlarda bul átiraptı gúllengen elatqa aylandırǵan, al házir Ámiwdáryada suw basıw bolǵan jıllarda báhárde bir-eki márte tolıp-tasıp, soń kishigirim bir ózekke aylanıp ǵana qalatuǵın Aqshadárya edi.

Mol suwǵa awzı tiyip hállengen kósh Aqshadáryadan keship ótip, joldı dawam etti. Orta Aziyanıń qan tamırınday tolıp-tasıp aǵatuǵın Ámiwdáryanıń jaqın ekenligi sezilip turdı. Báhárgi

suw tasqını payıtında payda bolǵan kishigirim kóller, kórindi. Bir-eki kún bolsa da shóllew ne ekenin óz baslarınan keshirip, azabın tatıp kórgen adamlar dáryanı ózlerine isenimli mádet sıyaqlı seziner edi.

Bir kúni kóshtiń aldın tosıp jatırǵan tóbeshiklerdiń arjaǵınan shubatılıp hawaǵa kóterilgen tútin kórindi. Bul sahrada bir neshe háptelerden berli jol basıp kiyatırǵan adamlarǵa jolda gezlesken ájayıbatlardıń eń úlkeni edi. Tútin shıqqan jerde adamlardıń qonısı da bolıwı kerek ǵoy!

Rasında da tóbeler eteginde keregelerden tiklengen, adamlar jasaytuǵın mákan kózge taslanǵanda, onı kórgenlerdiń quwanıshında shek joq kibi edi.

—Keldik, jetip keldik, — degen dawıslar da esitilip qaldı.

Tútin sol qonısta jaǵılǵan ottan taralmaqta.

189

Adamlardıń quwanıshına sebep bolǵan qonıs — bir-birine bekitilgen keregelerdiń qurmalıp islengen tóbesi hám qaptaldaǵı keregeleri jabılmaǵan, shın mánisinde aǵash qadasınan yamasa seksewillerden tutılǵan sheten qoralarǵa megzeytuǵın qurılıs bolıp,

onıń ishine bir-eki túye, at penen eshek baylanǵan.

Bálentirek jerde irkilgen adamlar, qula dúzdegi bul mákanǵa á jeplenip tigiler, bul keregelerden ǵana quralǵan úydiń tóbesi qayda eken dep, tańlanısar, anıǵıraq kóriw ushın biyigirek jerge umtılıp bir-birin iyteriser edi.

— Adamlar, adamlar bar eken, — dep jabırlastı kópshilik. Rasında da keregelerden qurmalǵan mákan dógereginde eki-úsh

adam kórindi. Olar bunnan burın da sol jerde, etekte ósken seksewillerdi panalap, dem alıp atırǵan orınlarınan turıp, kózge tústi. Olar da tóbeden ózlerine qarap turǵan, ala-qula kiyingen adamlar menen dógerekti qaplaǵan qaramal, túye, jılqılar hám qoylar otarın kórgende kóshtegilerden kem tańlanbaǵan shıǵar?!

Olar kim? Qaydan kiyatır? Taǵı qansha júrsek elge jetemiz? Usıǵan uqsas sawallar menen múrájat etiw ushın keregeli qonıs adamları janına kelgen Bektemir attan túsip, jılawdan bir qolın jazdırmay turıp xabarlastı.

—Mınaw qıtay sawdageri hám jahangeshti kishvar Sunyang, — dep tanıstırdı alaq kóz qara jigit, janındaǵı qara shekpen kiyip

belin buwǵan, qalpaqlı, orta jasar, qıyıq kózli, seldir saqal kisini kórsetip. — Meniń atım Qaldan, ultım uyǵır. Qulja degen sháhárden bolamız.

—Ol qay jerde? — Bektemir qızıqsındı.

—Ansha alısta, — dedi uyǵır qolı menen shıǵıs tárepti nusqap. — Tashkent, Túrkstan, Sayramnan óteseń. Ansha alısta. Keliń jaqsı jigit, biz benen otırıń. As jeń, sáwbetlesemiz. Ańqabay, qumǵandı al, suwı qaytıp qalǵan shıǵar.

Uzın boylı, qayıń deneli uyǵır jigit, shaması Qaldannıń xızmetshisi bolsa kerek, otı sóne baslaǵan quman astına seksewil bóleklerin taslap, ottı tutandırdı.

Bulardıń barlıǵın qızıqsınıw menen baqlaǵan Bektemir atın baylap, uyǵır kórsetken orınǵa otırdı.

Ortaǵa jayılǵan dasturxanǵa jez shaynek keltirilip, shını keselerge shay quyıldı. Gúrriń dawam etti.

Uyǵır jigit qıtay sawdageriniń dilmashı eken. Aytıwına qaraǵanda Irannan Daǵıstan tamanǵa ótipti. Dárbent qalasınan shıqqanına bir neshe ay bolǵan kórinedi. Bunnan Buxaraǵa, onnan Tashkent, arjaǵı Túrkstan arqalı uyǵırlar menen qıtaylar jurtına

—Qulja qalasına sapar shekpekte eken. Aytıwınsha Sunyang tek

190