Kenesbay Karimov Agabiy

oyınan shıqpas, bara-bara bul oylarǵa kónligip ketken, qıstıń ayaǵında ata jurtqa kóshiw jóninde bir qararǵa kelip bolǵan edi.

Nawrız kirmesten burınǵı ay kóringende qıs boyı jol ǵamın jegen, eki júz xojalıqqa shamalas biy awılı bir aqshamda kóterilip, jolǵa shıqtı. Sonnan berli Qulshı biy baslaǵan kósh Ámiwdáryanıń quyar ayaǵına qaray, qumlardı aralap, segbir tartıp kelmekte.

9

Awır túsler kórip, onıń ústine tún boyı kirpik ilindirmegen Bektemirdi jer betin qızdıra baslaǵan tańǵı quyash nurları oyatıp jiberdi. Bul waqıtları Qızılqum qoynında taǵı bir mashaqatlı túndi artına salǵan, kósh adamları kúndelikli tirishilik ǵalmaǵalına kirisip ketken edi.

Q ulman shopannıń otarındaǵı qoylar jalpılamay qozılay basladı. Kóshtiń úyleri jaylasqan tóbeshiktiń átirapınan bir jaǵı qasqır shabıwınan qáwipsingen, bir jaǵı qozılaǵan qoylardı jıynap alıwdıń ańsatıraq jolın gózlegen shopan otardı alıslatpadı. Sawlıqlar ústi-ústine qozılay berdi, kósh jaqın degen menen de Qulmannıń balaları tuwǵan sawlıqlardı qozısı menen

tóbeshikten qurılǵan qoraǵa tasıwdan kún boyı bosamadı. Qulshı biy Bektemir menen oylasa otırıp, dógerektegi qaq suwları ada bolǵansha bir neshe kún egleniwdi qarar etti. Eń jaqın degen qudıqqa shekem kósh qonǵan jerden shıqqan adam eki kún jol júrip, jetetuǵın edi.

Sońǵı keshler basqa aqshamlarǵa qaraǵanda ádewir tınısh ótti. Bóriler tóbeniń tómenine jıynalıp, tún boyı ulıp azan-qazan bolǵanına qaramastan kósh qonıslanǵan mákannıń átirapına jaǵılǵan otlarǵa asa jaqınlap kele bermedi, kelse de ózlerin otqa urıp, mallarǵa taslanıwǵa júrek etpedi. Bálki qum ishindegi janlı janıwarlar oyanıp, qasqırlardıń qarnı toya basladı ma, ya taǵı bir basqa sebepleri boldı ma, kim bilsin, qullası adamlardıń túngi qorıqqa qoyılǵanlarınan basqası qasqırlar qáwpinen qutılǵanday boldı. Bektemirdiń kózine kóringen bahaybat bóri de negedur qorqınıshlı dawısı menen ulıǵandı qoydı.

Qansha mashaqatlarǵa, qáwip-qáterlerge tolı bolıwına qaramastan júz jıllar, mágar mıń jıllar boyına qalǵıp atırǵan qumlar qoynında tirishilik oyanǵan, bunnan atam zamanlar burın baslanǵan tirishilik ushın gúres bir máwritke de toqtamay dawam etip atırǵan edi.

171

Báhár quyashı qızdıra baslaǵanın sezip, túngi salqınlar menen qırawlardan qorqıp otırmastan, áptapqa alaqanın jayıp ashılatuǵın qum bawraylarınıń qızǵaldaqları kibi, alısqa sapar tartqan kósh balaları sáske payıtında kimi jolım úylerden, kimi qoslardan shıǵıp, oyınǵa kiristi. Qatara qonıslanǵan úylerdiń ortasındaǵı aqsham kóshtiń malı saqlanatuǵın keń qumshawıt maydan oyın bazarına aynaldı. Bir waqıtları Taǵabergen seyis muqıyatlap jonǵan aǵash qılıshın alıp, seksewilden sındırılǵan búrshikli putanı at etip mingen, ózi qatarlı balalardan kóre boyshańıraq kórinetuǵın Erejep te balalarǵa qosılǵan edi.

Q ayır shuwmaqlap keregeniń basına ilip qoyǵan duzaqların alıp, qoynına saldı. Teri dasturxandı ashıp, anası tabaǵa pisirgen

arpa nannıń úlken bólegin sındırıp aldı. Mestiń ózinen, dógerekten ıdıs qıdırıp otırmadı, qanǵansha suwsın ishti. Bir shette jatırǵan eshki júninen toqılǵan qaptı tawıp, ishindegilerdi qumǵa aqtardı. Túbi tesilgen jez dúń, kepseri ketken dúmshe, bireki qaqpan dańǵırlap shashıldı. Qayır qaqpanlardı birme-bir kózden ótkerdi. Eń úlkenin tańlap alıp, polat serppesin eki qollap basıp kórip edi, kúshi jetpedi. Ol qasqır qaqpan edi.

Bala qasqır qaqpannan ózgelerin qapqa qaytadan salıp qoydı. Q asqır qaqpandı tazaladı, tońmay tawıp mayladı, sherim etik kiygen maladay ayaǵı menen mıqlı polat serppeni basıp ashıp, serppeni birden jiberip, shaptırıp kórdi. Jaramlı ekenligine isenim payda etkennen soń keregeniń basına ilip qoydı. Soń duzaqların túwellep, tóbeshikten bir ózi tómenge tústi.

Sol ketkennen qas qarayǵansha izine aylanbadı. Qalıń seksewillikten qoyan soqpaqlar tawıp, duzaq qoydı. Oǵan biraz waqtı ketti. Kóp ótpey qoyannıń bıyqıldısı esitilgen tárepke qaray asıǵıp juwırdı. Ílaqtay keletuǵın sarı qulaq shól qoyanı duzaqta tıpırlap, urınıp atır edi. Bunnan bir-eki kún burın kóship kiyatırǵan kósh qonıslanǵan átirapqa jaqın jerdegi úńgirde kúshiklerin qorıp jatırǵan kókjal awǵa ketken qanshıq qasqırdı

kúte berip ,kózi tórt bolǵan edi. Kózlerin ashqan, biraq emshekten shıqpaǵan kúshiklerdiń de ana qasqırdı ańsap, úńgirdiń tórinde jatıp alıp tınbay qańsılawları kókjaldıń júregin ezip jiberdi.

Kósh átirapında bolıp ótken alasapıranlı ayqaslarda azıq izlep jortqan ana qasqır nabıt boldı ma, ashlıqtan buralıp, qıstan zorǵa shıqqanlıqtan haldan tayıp, bir jerde jıǵıldı ma, kim bilsin, qullası azıq izlep ketken qanshıq uyasına qayta oralmadı.

Tábiyat inam etken haywanıy sezim menen kókjal azıq izlep ketken ana qasqırdıń qaytıp kelmeytuǵının ańǵardı. Kúshiklerdiń

de haldan tayǵanın úńgirden shıǵıp turǵan seslerdiń kem-kem

172

hálsizirek esitiliwinen sezdi. Artıq kútip bolmaytuǵın edi. Báhár quyashı batısqa qaray eńkeyip keshki shapaq biyik seksewillerdiń ushların qızǵısh reń menen boyaǵan payıtlarda kókjal ornınan turdı. Aqırın basıp, úńgirdiń awzındaǵı seksewildiń túbin ıǵalladı. Bul usı dógereklerge jolı túsip jortatuǵın ózi tekles haywanlarǵa islengen qáwipli eskertiw, qasqır tilin túsinetuǵınlarǵa, eger hálsiz hám qorǵansız kúshiklerge jamanlıq etse, qattı jazalanatuǵınlıǵına bir ishara edi.

Kóp ótpey, hár kún sayın jerdi kóbirek qızdırıp atırǵan quyash uyasına batıp, aspanda juldızlar kórinedi. Átiraptan azıq tabıladı, biraq onı izlew, mashaqatlanıp qolǵa kirgiziw kerek. Bası awǵan tamanǵa qaray aqırın jortıp ketti. Arqa tárepten esken samal qasqırdıń gújireygen jelkesindegi tikireygen júnlerin sıypap ótti. Kókjal samalǵa qarsı tumsıǵın kóterip, kókiregi tolǵansha hawa simirdi, hawada seksewil tútininiń, postınnıń, taǵı á lle qanday, tek qasqırdıń iyis seziw aǵzaları ǵana tanıp, ajırata alatuǵın iyisler bar edi.

Q asqır tóbeshikten túsip, arqa batısqa jol aldı. Ol tamanda qum ishinde segbir tartıp kiyatırǵan kósh qonıs basqan edi. Azanda buydası moynına baylanǵan Árepbaydıń júkke qayım ingeni tóbeden tómenge túsip, etekte sındırılıp alına-alına siyreksip qalǵan seksewillerdiń ushın shalıp otlap, birte-birte kósh jaylasqan tóbeden alıslap kete berdi. Izge qaytpaytuǵınday batıl kúsh penen, biraq bılay qaraǵanda kózge birden taslana qoymaytuǵınday ástelik penen álemge óz húkimin ótkerip atırǵan báhár paslı seksewillerdiń búrshigine álle qashan jan endirgen, bul kem-kemnen átirapqa taralıp atırǵan seziler-sezilmes jaǵımlı iyisten biliner edi.

Esheyinde alısqa ketip qalmasın, dep túyeniń ayaǵına shider salınar edi. Úy jumısları menen bánt bolıp atırǵan Sárbiykeniń

túyeni tóbeden túsirip, shiderlewge pursatı bolmadı, bul isti Q ayırǵa tapsırmaqshı bolıp, dawıslap edi, ol juwap bermedi,

bolmaǵan soń hayal túyeniń buydasın moynına orap, tómenge aydap qoya berdi.

Dógerekte qáwip sezilmedi. Túye birte-birte adımlap, seksewildiń jasıl reń toplap atırǵan búrshigin shalıp jey otırıp,

kóshten ádewir alıslap ketti. Ústinde salmaq bolıp, qattı tartılǵan ayılı ókpesin sıǵıp turatuǵın jez joq, bas jibi moynına salınǵan, ayaǵı shiderden bos túye emin-erkin jayılıp, qarnı

toydı. Esine bota gezi tústi me, ya báhár hawası tásir etti me, qumlardı aralap, taqırlarda tayraqlap shapqısı keldi. Óz-ózinen elirip, órkeshleri teńselip, jelip baratır edi, tosınnan jumsaq tabanları astındaǵı jumsaq qumshawıt birden oyılıp ketkendey

173

boldı. Ózine kelgende ayaqların qıymıldata almadı, alǵa umtılǵan edi, keplenip qalǵan omırawı kóterilmedi.

Janıwar boz ingen kelip-kelip shól oqpanına oyılıp ketken

edi.

Kókjal jelip otırıp, adamlar menen iytlerdiń shawqımı esitilip turǵan kóshtiń sırtınan bir aynaldı. Murnına qozılaǵan sawlıqlardıń tanıs iyisi keldi. Qulman shopan balaları menen qoy jayıp júrgen oypawıtqa, názerin tigip, ádewir baqlap turdı. Shopan menen onıń járdemshileri hár tamanda tayaqlarına súyenip, saqlıq penen qoylardı gúzeter edi. Hár biriniń qasında bir-eki

iyt te kórinedi. Ótken saparı kúppá-kúndiz tórt-bes sawlıqtı qasqırǵa aldırǵan Qulman saqlıqtı asırǵan, qoylardı ashıq jerge baǵıp atır, dógerektegi qalıń kóringen putalardı qıraǵı kózleri baqlawǵa alǵan. Qasqır seksewildi panalap, aldınǵı ayaqlarına basın qoyıp, jatıp aldı. Salbıraǵan tilinen aqqan silekey qumǵa teztez tamar edi. Ashlıqtan dińkesi qurıǵan, aldınan ne gezlesse

jalmap jutqanday ishteyi ashılǵan. Tómendegi otardan kózin almaydı. Pátlenip bes-altı sekirse otarǵa jetip, ádeti boyınsha

tórt-bes sawlıqtı tamaqlap taslar, sońınan barıp, qumarı basılǵannan soń ǵana bawızlanǵan sawlıqlardıń birine tislerin batırar edi. Biraq, oǵan júrek ete almaydı. Payıtın ańlıw kerek...

Degen menen waqıt qısqa. Shopan saqlıq penen qoylardı kósh ornalasqan tamanǵa aydawǵa kiristi. Tap usı payıtta iytlerdiń biri bórini sezip qalıp, sháwildep úre basladı. Oǵan basqaları qosıldı. Bir neshe iytler bir jerge toplanǵan soń batıllanıp

ketip, qasqırdıń ústine topılıp keldi, ―batırǵa da jan kerek‖, degendey ózin sezdirip qoyǵan qasqır panadan shıǵıp, izge sheginiwge májbúr boldı, tura sala quyrıǵın qısıp qasha bermedi, jelke júnin gújireytip, kózlerinen kókshil ushqın shashırap, izine qaray-qaray aqırın jortıp kete berdi, bir názer taslaǵanda topar ishinde ózi menen teń kelip alısa alatuǵın quyrıǵı sholaq ala kópekti kózi shalıp edi, sol ushın olar menen ayqasıwǵa júrek etpedi, bolmasa olardıń qálegeni kókjaldıń hár biri bir qarıs keletuǵın qazıq tisleriniń zarpınan jazım bolıp, qasqırdıń

jemtigi bolıwǵa ǵana jarar ma edi, kim bilsin.

Iyelerinen alıslawǵa júrekleri dawamaǵan iytler toparı otarǵa qayttı. Bası awǵan tamanǵa jortıp baratırǵan qasqır, adamlar shawqımı tınbay esitilip turǵan kóshten alıslap ketti. Baǵdarı namálim edi. Qayda baradı, aldında ne kútip turıptı? Jortıp baratır. Qas qarayıp, aspanda dáslepki juldızlar kórine basladı.

Bir nárse kózge shalınǵanday boldı. Qasqır qalsha toqtadı.

174

Qulaqları tikireyip ketti. Qandaydur tanıs iyisler murnına ―gúp‖ etip urıldı.

Qumshawıt tegislikte túye shógip jatır edi.

Qulshı biydiń otarları, qara malı menen jılqısınıń dógereginde júrgen Árepbay kesh túse baslaǵan payıtta tóbeshik basında tigilgen jolım úyine qayttı. Erterek bir nárse jep alıp, mallardı jayǵastırıp, túngi qorıqshılıqtıń tátárrigine kirispekshi edi. Oylaǵanı bolmadı. Qazannıń dógereginde júrgen Sárbiyke:

—Árepbay, tómende boz ingenimiz kózińe túspedi me? — dedi beldewge at baylap atırǵanda.

—Yaq, kózime túspedi. Shiderleppe ediń?

—Yaq. Tómenge túsirip shider salıwǵa qolım bosamadı.

—Waq, — dedi Árepbay jambasına bir urıp. — Onda túyeń Aqsuwatqa barıp jetti deseńshi!

—Qoy, óytip qapıldırmashı, qayaqqa ketkendi deyseń, júrgen shıǵar. Dógerektiń barlıǵı tolǵan mal bolsa, qoradan alıslap ketpes.

Bul sózdi aytarın aytsa da: ―eger túye Aqsuwatqa ketse júkti nege artamız?‖, degen oy qıyalına sap ete qaldı.

—Meyli, asıńdı tayarlay ber. Men ingendi qıdırıp tawıp keleyin. Aytpashaq, ―qara balań‖ qayaqta.

—Seniń ―qara balań ǵoy‖ — dep kúldi Sárbiyke. — Júrgen shıǵar usı átirapta. Azannan berli kózime túspedi.

—Duzaqqa ketti me eken? Usı bala duzaqqa dım ǵana jaman úyrendi-aw, dógerek-átirap bolsa tolǵan qasqır, — dep tońqıldandı

Árepbay atın beldewden sheship atırıp. ―Qorada qozısı jamıraǵannıń, úydegi qatıǵı tógiledi‖ demekshi boz ingen shiderlenbese, onı baǵatuǵın balań duzaqqa ketken bolıp shıǵadı.

—Kelip qalar, qasqırdı aytıp júregimdi suwlata bermeshi

aǵası, — dedi Sárbiyke. Dawısınan húreylengeni sezilip turar edi.

—Qay tárepke jayılıp edi?

—Mına tárepke, — dep Sárbiyke arqa tamandı siltedi. Alısqa ketpegen shıǵar-aw.

Hayalınıń arqayınlıǵına ókpeledi me, Árepbay úndemedi. Atın jetelep tóbeniń arqa tárepinen páske tústi. Kóp ótpey túyeniń qumdaǵı izi kórindi. Ushları shalıp jelingen seksewiller kózge taslandı. Aspanda juldızlar kórine basladı. Ele átiraptı qarańǵılıq qaplap úlgermegen, batıp ketken quyashtıń sońǵı nurlarında qumshawıt jerde jalpayıp atırǵan túye izlerin ayırıwǵa bolatuǵın edi. Izdi quwalap, awıldan bir at shaptırımǵa uzaqlap ketkenin de bilmey qaldı. Qumdaǵı izler de kórinbeytuǵın

175

bolǵan edi. ―Endi izlew paydasız, túye ádewir uzap ketken kórinedi‖, dep oyladı Árepbay. ―Izge qaytıw kerek‖. Attı irkip atırıp, taǵı oylandı: ―Ele Shımbayǵa jetkenshe aldımızda qanshelli jol jatır. Kúnge jaraytuǵın sol túye emes pe? Eger dúzde qalsa álbette qasqırǵa jem boladı. Sońınan Sárbiykeniń jolım úyin atqa artamız ba? Bálki júz adım aldımda seksewildiń basın shalıp turǵan shıǵar, janıwar‖. Atın tebinip, alǵa ilgeriley berdi. Rasında

da, aldında bir nárse qarawıtıp kórindi. Kók súńginiń temir sabın qattıraq qısıp qoydı, baǵana ―dártke jarap júrer, jaraqlıǵa jaw jolıqpaydı‖, dep bir-eki kún burın qasqırdı shanıshqan nayzasın alıp shıǵıp edi, atın tebindi, at negedur bir orında irkilip qaldı, alǵa qaray adımlawdı qálemes edi. Aldında bolsa,

jigirmalaǵan adım jerde qarawıtıp túye shógip jatar edi. ―Boz ingen janıwar ǵoy‖, dep oyladı, qarnın toydırıp bolıp, qula dúzde shógip jatırǵanına qara. Shuw, janıwar‖. Bir orında turıp alǵan at qıstawlarǵa qaramastan alǵa qaray adım atıwdı qálemes, onıń ornına pısqırıp, jer tarpıp, setem alıp oqırandı. ―Túyeden

de bunshelli úrker bolar ma‖. Attan tústi, uzın arqannıń ushın bekkem uslap, ekinshi qolındaǵı nayzanı tóbesine kóterip, juldızlardıń emeski jarıǵında jılt-jılt etip turǵan ótkir ushın

qarayıp turǵan maqluqqa qaratıp alǵa qádem tasladı. Diydilengen jerge úsh qádem, bálki tórt qádem qalǵan edi. Qápelimde ―shógip otırǵan túye‖ dep oylaǵan maqluq ózine qarsı hújimge ótti, kókkómbek jalın shashqan eki kóz jalt etip tigilgende júregi suw ete qaldı. ―Qasqır‖, dep oyladı jıldırım tezliginde. Attıń

jibin jibere berip, nayzanı eki qollap gezendi. Kóz ilespes tezlikte alǵa taslanǵan qasqırdıń qazıq tisleri Árepbaydıń moynına ―ǵarsh‖ etip qadaldı, túngi jolawshınıń kókiregine urılǵan quwatlı pánjeniń tırnaqları jún shekpendi qaq ayırıp jiberdi. ―Qasqır‖ dep oyladı Árepbay jıǵılıp baratırıp. ―Átteń

boz ingen, boz ingen qasqırǵa jem bolatuǵın boldı...‖ Soń aspandaǵı juldızlar birim-birim sónip, tas túnekke Árepbaydıń ózi de sińip ketti. Nayza bóriniń júregine shanshılmaǵan, al eki qabırǵanıń arasın tesip ótip, kók etke qadalǵan edi. Dushpanınıń denesi bosasıp ketkenin sezgen qasqır, qarısıp qalǵan jaǵın jazdırıp, búyirine shanshılǵan nayza zarpınan qańsılap jiberdi, soń denesi qaqpannıń polat serppesindey izge serpilgen payıtta jansız qollarda siresip qalǵan nayzanıń polat tıyıǵı qasqırdıń búyirinen suwırılıp ketip, ornınan qan burq ete qaldı. Búyirin jalay berip, bir orında shırgúbelek aylandı. Azǵanadan soń tınıshın alıp zırqıraǵan awırıwǵa qaramastan ishek-qarnı

176

aqtarılıp qalǵan, denesi suwıp úlgergen túyeniń órkeshine awız salıp, bir párshe etti terisi menen qosıp julıp alıp, jalmap

jutıp jiberdi.

Qasqır iyesine taslanǵan payıtta úrkip ketken at, aldı-artına qaramay, shılbırın súyretip ala jóneldi.

...Qas qarayǵanda otardan jemtik ala almasın ańlaǵan hám ózin sezdirip qoyǵan kókjal qula dúzde oqpanǵa oyılıp ketken túyege dus kelgen edi.

Báhárgi nóser jamǵırlar qumshawıt tóbelerden tómen qaray sarqılıp, ádette kishi-kishi tarmaqlardı, olardıń bir neshewi qosılıp bir zamatta qumlar arasında sarqırap aqqan kishigirim

ózekti payda etedi. Ózek suwları shuqır jerlerdi toltırıp, qaq suwların jıynaydı. Tasqın ózek bazda qumshawıt jerlerde qum tıshqanları qazıp qoyǵan inlerdi keńeytip jiberip, jer astında geweklerdi júzege keltiredi. Bunday suw jolında qazılǵan geweklerdi qaraqalpaqlar ―oqpan‖ dep ataydı. Árepbaydıń boz ingeni janıwar qumlar qoynında kózge kórinbey, jasırınıp atırǵan oqpanlardıń birine tap bolǵan kórinedi.

Aldınan shıqqan bunday oljanı ash qasqır qoldan shıǵarar ma edi? Qıymıldawǵa imkaniyatı qalmaǵan boz ingenniń eń hálsiz jeri bolǵan alqımına ótkir tisler qadalǵanda, bir ses shıǵarıp úlgerdi, bolǵanı. Gúre tamırdan sharıldap aqqan ıssı qan shóplerdi qızılǵa boyadı. Búgin tek ǵana boz ingenniń emes, al onıń iyesi Árepbaydıń da ájeli jetti me, aradan bir kese ayran ishim waqıt

óter-ótpesten ol da nayzasın gezenip jayrap atırǵan túye janında payda boldı hám ayanıshlı ólim taptı.

At janıwar sol setem alǵan páti menen irkilmey adam dawısları esitilip turǵan kósh tamanǵa qaray shaptı. Súyretilip kiyatırǵan qıl shılbır bir-eki seksewilge oralıp edi, seksewil túbirinen omırılıp ádewir jerge shekem súyretilip kele berdi, aqırında bir tomarǵa ilindi, biraq attıń kúshli tegewrinine shıdam bermegen qıl shılbır shorta úzilip, túbir janında jılanday iyretilip

qala berdi.

Dónen at sol páti menen tuwrı Árepbaydıń jolım úyiniń beldewine, óziniń baylanıp úyrengen jerine kelip irkildi. Attıń dúbirlisin esitken Sárbiyke úyden shıqtı. At beldewde turar, biraq janında Árepbay kórinbes edi.

—Árepbay, — dep dawısladı hayal. Dawısqa juwap qaytarǵan hesh kim bolmadı.

—Árepbay? Taǵı da únsizlik.

Hesh qanday jaman qıyaldıń basına barıp úlgermegen hayal attı beldewge baylamaqshı bolıp, shuwmaqlanǵan qıl shılbır ildiriwli

turatuǵın erdiń basına qol salıp edi, shılbır ornında joq bolıp shıqtı. Sonda barıp kewline gúman keldi. ―Attıń shılbırı qayda?‖ Noqtanı barlap edi, shılbırdıń bir qulashtay bólegi qolına ilindi. ―Úzilipti. Nege úzilgen? Árepbay qayda?‖.

Anasınıń gúbirlenip júrgeninen, ákesiniń dawısınıń esitilmegeninen setem alǵan Qayır shıqtı.

—Apa, aǵam keldi me?

—Yaq, kelmedi. Atı keldi. Boz ingendi izlep ketkenin aytıp edim ǵoy. Ózi de, ingen de kórinbeydi.

—Haw! At úrkip, jıǵıp ketti me eken?

—Qáydem?

Ana-balanıń húreyli dawısların esitken jaqın qońsılar jıynalıp qaldı. Bektemir de keldi.

—Qay tamanǵa ketip edi? Hayal túsindirdi.

—At bir nárseden qattı setem alǵan, — dedi Bektemir attıń omırawına qolın salıp kórip, — qaltırap, ózin basa almay atır. Mágar qasqırdan... — Ózgelerdi húreylendirmeyin dedi me, sóziniń aqırın aytpadı. — Múmkin túyesin tawıp, soǵan mingende at bir nárseden, saǵaldan ba, porsıqtan ba úrkken shıǵar. Bul sózlerine qansha isengisi kelse de ózin-ózi isendire almas edi. ―Qalayınsha? Attan túspey, túyeni jetekke alsa bolmas pa edi?‖.

Biraz oylasıqtan keyin Árepbaydı izlewge kelisti. Bektemirdiń basshılıǵında Qulman shopannıń eki balası menen taǵı úsh-tórt jigit qollarına janǵan shom kóterip tóbeshiktiń arqa tárepinen tómenge tústi. Qayır da olar menen barmaqshı edi, úlkenler: ―ele jassań‖, dep ertpedi. ―Jas bolǵanda ne bolıptı, meniń Qulman shopannıń páskeltek balalarınan qay jerim kem?‖, dep oyladı

Qayır uzap baratırǵanlardıń qollarındaǵı shomların tamashalap turıp. Jaman oylardı qıyalına keltirmedi. Astında atı, qolında nayzası bar adam neden seskener edi. Kúni keshe emes pe edi kókjal qasqırdı shanshıp alǵanı. Áne, terisin duzlap qoyıptı.

Árepbaydı izlewge atlanǵanlar qorazdıń dáslepki shaqırımında qurı qol qaytıp keldi. Ay ele kóterilmegen, átirap biytanıs, Árepbay túyeni qıdırıp qay tamanǵa júrgeni belgisiz, onıń ústine qarańǵı túnde qum bawrayın gezgenlerdiń jolların jaqtırtıp, mádet bergen, tóbelerine kótergen shomları biriniń izinen biri sónip, aqırında joǵalǵan qáwimlesin izlewge shıqqanlardı izge qaytıwǵa májbúr etti.

Q ayırdıń duzaq penen uslaǵan qoyanınıń eti salınǵan qara sháwgim oshaqtan túsirilmedi, astındaǵı otqa otın taslanbadı, qaqpaǵı ashılmadı. Ana menen bala, olarǵa es bolǵan bir-eki hayallar

178

menen balalar, ásirese Sárbiyke menen Qayır Árepbaydı kúter, bir nárse tısır etse: ―kelip qalmadı ma?‖, dep alańlar, pisip shamalasqan qoyan etin jewdi qıyallarına da keltirmes edi.

Kelgenler: ―Tún qarańǵı, jol joq, Árepbay, Árepbay dep shaqırdıq, hesh kim juwap bermedi, bálki baǵdardan adasqan shıǵar, hesh gáp bolmas, astında túyesi, qolında jaraǵı bar ǵoy. Tańǵa shekem kelip qalar‖, dep tarqastı. Átiraptıń biytanıs dala, onda qasqırlar gezip júrgenin hesh kim tiline baspadı. Onı aytqannan

ne payda? ―Jaqsı niyet— yarım ırıs‖ degendey, azanǵa shekem kelip qalar, dep hámmeni úmitlendirgen abzal emes pe?

Qayır awqat jemey-aq, jatırǵan jerinde uyqılap qaldı. Jalǵız qalǵan soń izli-izinen ulıǵan qasqırlardıń húreyli seslerine qulaq túrgen Sárbiykeniń tań aǵarǵansha kózi ilinbedi. Átirapına jaqtı túsip, jolım úylerdiń túńliginen báhár quyashınıń dáslepki nurları urlanıp sıǵalaǵanda: ―Tań attı, endi uyqılamayın, Árepbay kelip qalar‖ degen oy menen oń qolın basına dastanıp, shańaraqqa tigilip jatırǵan Sárbiyke uyqı qushaǵına erksiz sińip ketkenin bilmey qaldı. Túsinde Árepbay kirip kelipti, ústinde quyash nurınan tigilgen sıyaqlı kóz qamastıratuǵın appaq kiyim bar

eken. ―Tań attı ǵoy, turmaysızlar ma?‖, degen dawısınan oyanıp ketti. Kózin ashsa quyash nurı shańaraqtı qaplap alǵan. Ońı, túsi ekenin ayıra almay biraz jattı. Árepbay qaytıp shıqtı ma? Túsim emes, jańa ǵana kórdim ǵoy. Ústindegi ne, sonda. Eriniń appaq kiyim kiygeni yadına túskende, júregi silkip ketti. Ornınan asıǵıp turıp, tısqarıǵa shıqtı.

Q uyash kóteriler-kó terilmes payıt Árepbayd ı izlewge shıqqanlarǵa buwrıldı mingen Qayır da ilesti.

Atlılar iz quwıp otırıp, qumda izler sayram-sayram bolıp jatar, onı túngi qıdırǵanlar álbette kóre almas edi, kósh qonıslanǵan tóbeden alıs emes jerden Árepbaydı taptı.

— Balanı áketińler, — dedi Bektemir janındaǵılarǵa, — kimdur, buwrıldıń jılawınan tutıp kósh tamanǵa júre berdi.

Kóshten shetirek jerde oqpanda jıǵılıp, qasqırǵa jem bolǵan boz ingennen belgi bolıp, súyekler ǵana qalǵan edi.

Kóp ótpey tóbeshiktiń basında payda bolǵan qábir adamǵa tuwılǵannan joldas bolatuǵın ájeldiń aqırı bir sebebin tawıp

onı alıp tınatuǵının dálillemekshi bolǵanday qarayıp turar edi.

Janaza tarqaǵannan soń, erteńine kósh bul qutsız mákannan qozǵalıwǵa asıqtı. Sárbiyke menen Qayır kóz jasların sıpırıp

júrip, kóshte kimnendur sorap alınǵan sur eshekke úydi arttı. Endi olardıń shańaraǵınıń tirepberdisi qulaǵan— biri jetim ul,

biri jesir hayal edi.

179

Sárbiyke eshektiń jibin usladı. Qayır kólikke jayǵaspaǵan, qorjınǵa salınǵan buyımlardı iynine qaǵıp salıp, qumda shanshıwlı turǵan, Árepbayǵa kóp joldas bolǵan nayzaǵa qaradı. Iylengen teriden órilgen, saptıń aqırına bekitilgen bawına negedur qan tambaǵan, basqa jerinde qan daqları qatıp qalǵan. ― Qasqırdıń qanı‖, dep oyladı ele jası on beske tolmasa da duǵıjım denesi jigirma jasar jigitti esletetuǵın Qayırbay. Azǵana eglendi, soń nayzanı qumnan suwırıp alıp, eshek jetelegen anasınıń izinen asıqtı.

Báhár kúnleri kem-kem uzarıp hám qızıp baratır edi. Qápelimde batıs tárepten, mágar alıs teńizler ústinen kóterilgen qap-qara hám awır bultlar aspandı toltırdı. Aldı burın bir-

eki márte shaǵılǵan shaqmaq bultlardı almas qılısh kibi bólip taslaǵanday tuyıldı. Sońınan sonday etip kók gúrkiredi, ayaq astı qaq jarılıp ketkendey boldı. Eshektiń bas jibinen tartıp kiyatırǵan jesir hayaldıń qorqıp ketkeni solǵın tartqan qızıl shıraylı júzinen bilindi. Júzi juwǵan shúberektey aǵarıp ketken edi. Ketip baratırıp yadına túsken káliymasın qaytardı.

Kútilmegende, bult kiyatırǵan tárepten kúshli samal esip, seksewillerdiń búrshiklerinde muńlı dawıs penen ıńıldadı, jerden kóterilgen qum kózdi ashtırmay átiraptı qaplap aldı. Samal tárepke júzin qaratqan adamnıń dem alıwı qıyın edi.

Kókte jarq etken shaqmaqtan keyin, kóp ótpey jawın quyıp jiberdi deyseń, aspannan san mıńlaǵan jez dúńler menen teri meslerdiń tıǵınların birden alıp jibergendey boldı. Jol júrip kiyatırǵan kósh irkiliwge májbúr edi. Anası menen kóshtiń izinde kiyatırǵan Qayır atlar menen eshekler qulaqları salbırap bir orında turıp qalǵanın, al olardıń dógeregindegi adamlar bolsa kópshiliginiń qollarında hesh nárse bolmasa da, qolları menen basların jamǵırdan qorǵamaqshı bolıp atırǵanın, ásirese birewdiń qolındaǵı seksewilden sındırıp alınǵan shıbıqtı jalaw kibi tóbesine kóterip turǵanın kórip, kúlkisi qıstadı. Aqırı ol shıbıq aspannan tamıp atırǵan mıń-mıń, jáne mıń tamshılardıń mágar birde-birewin irke almas edi-dá! Kósh penen kiyatırǵan qoylar bir jerge uylıǵısıp, nóserge jawırınların qaratıp alǵan. Mágar adamlardı qápelimde albıratıp taslaǵan báhár nóseri jaǵıp atırǵandur, kim bilsin.

Nóser kútilmegende qalay baslanǵan bolsa, tap solay kútilmegende pıshaq keskendey tıyıldı. ―Bolǵanı ma?‖, degen qıyal menen adamlar kókke tigildi. Qızılqum bawrayın sel-sel etken bultlar shıǵısqa kóship barar edi. Bálentliklerden tómen qaray aqqan suwlardıń hám endi alıslarda póstegin qaǵıp atırǵan gúldirmama sestinen

180