Kenesbay Karimov Agabiy

dep oyladı. Soń: ―ne bolsa talayımnan kórermen‖, degen pikirge keldi. Jaman oylardı sanasınan quwıp, bir kún, bir máwrit bolsa da ózi ósken dalanıń taza hawasınan kókiregin toltırıp simiriwdi, nurlı, jarqın, quwanıshlı waqıyalardı eslewdi maqset etti.

Kún awǵansha jol júrgen atlılar jazıq maydanda túsleniw ushın atların irkti. Qolı baylawlı ekenligine qaramastan Shaqshaq birinshilerden bolıp, attan ǵarǵıp tústi. ―Qashıp ketpekshi‖, degen pikirge barǵan nóker shorshıp ketip, baqırıp jiberdi.

—Háy qayaqqa?

—Qáyneneńniń qına toyına, — dedi Shaqshaq quwnaqlıq penen. At ústinde zińireyip turǵansha, túsip kámarımdı shesh.

Murtı endi táp berip kiyatırǵan ańǵallaw nóker attan sekirip túsip, ol jası úlkenlerdiń hámirin orınlap úyrengen edi, Shaqshaq tutqın ekenligin, erksizligin esapqa alıp otırmadı, tutqınnıń belindegi kámardı sheshiwge qol apardı.

—Toqta, joqarıdaǵını emes, tómendegini shesh, — dedi kúlip.

—Qashan qolım sheshilip, óz erkim ózime tiyemen degenshe biyminnet xızmet qıla bereseń, inim, dedi mehriban dawıs penen.—

Qáne endi arman qarap tur, saralap alayın. Izinen quman tayarla, qol juwdırasań.

B á rq ulla b ó kter gid e j ú retu ǵı n at j ab ı w j ayı l ı p , qorjınlardıń bawları sheshilip, ortaǵa qaysı birine shubat, qaysı birine ayran, al qaysı birine suw toltırılǵan mesler, dasturxanǵa arpa nan menen pisken, surlanǵan gósh qoyıldı. Tutqın jerge tóselgen at jabıwdıń bir shetinde qolı aldınan baylawlı, onı hesh kim sheship otırmadı, jantayıp jattı. Shóllegen, qarnı ash

bolǵan edi, nan-suw sorap begligin buzǵısı kelmedi. Dasturxanǵa mirát etilmedi.

Jas nókerdiń payına asıq jilik tiyisti. Ash bolǵan edi, dárhal tońazıǵan etti qolına alıp, awzına apardı. Pisken ettiń iyisi ishteyin ashıp jiberdi. Negedur birden etti awzına aparǵan qolı hawada irkilip qaldı. Bujır bet jolbasshısına kóz astınan qarap qoydı. Birer máwritke ekilengeni júziniń gá qızarıp, gá bozarıp qubılıwınan sezilip turar edi. Aqırında bir sheshimge keldi.

—Shaqshaq aǵa, — dedi jas nóker. — Siz tutqın bolsańız da jası úlkensiz, onıń ústine mańǵıtlardıń qonaǵısız. Sol ushın

mına etten mennen burın siz awız tiyiń. Sarqıtıńız maǵan jetedi. Sizden sarqıt jedim, dep aytıp júremen. Qolımdı qaytarmań.

Jigit ornınan turıp, ele buzılmaǵan asıq jilikti qos qollap Shaqshaqqa tuttı.

—Bul sóziń ushın qoy soyıp, qonaq qılǵan bolar edim, inim,

—dedi kórsetilgen húrmetten kewli tolǵan tutqın. Alla amanlıǵın

11 — Aǵabiy

161

berse qonaq qılǵanım bolsın, — dep ol jilikten tisledi. Bireki tislep jegennen keyin:— Qalǵanı saǵan sarqıt, óziń je, dep moyın burdı. Jigit meslerdiń birin alıp, tutqınǵa suw berdi.

Bujır bet jolbasshısı bul waqıyalardı qızıǵıwshılıq penen gúzetip otırdı, biraq tis jarıp, hesh nárse dep, óz múnásibetin bildirmedi.

Kesh bolıp, qas qarayǵanda at shaptırıp kiyatırǵan topar Buxara sháhárine jetip kelip, atlardıń jılawın tarttı.

Q ojamyar biy eki kózi tórt bolıp, qolı baylawlı Shaqshaqtı hám onı gúzetip kiyatırǵan atlılar toparın kútpekte hám Abusayd arab biydiń keńesi menen bir qaltıslı iske qol urǵan edi.

Bir júyrik at sebep perzenti Tólesinniń biywaq jazım bolıwı, onıń qatılınıń jazalanbay, óz ájeli menen óliwi tábiyatınan onsha ashıwlanıp, qáhár-ǵázep shaqıra bermeytuǵın juwas biydiń kókireginde óshpenlilik sezimlerin oyatıp, ulınıń ólimine sebepshi bolǵanlardan ósh alıw otın tutandırǵan, aqırınlap órshigen

bul ottı endi, ol gúnalı ma, gúnasız ba, kimnińdur jazılıwı menen ǵana óshiriw niyetine kelip bolǵan edi. Bul jolǵa onı Abusayd biy menen Maylıxoja júzbası iytermelegenin ishinen tán alsa da, jeme-jemege kelgende ―men bul isti ózim ushın, ólgen perzentimniń ruwxınıń razılıǵı ushın qılıp atırman‖, dep oyladı. Ishinen jawınger qıpshaqlar menen ashıqtan-ashıq dushpan bolıwdı da qálemedi. Eger Shaqshaqtı uslap otıra berse, Qulshı biy menen jawlasıwı anıq. Olar atlanıp kelip, biydiń inisin

zorlıq penen tartıp alıwǵa urınıwı itimaldan alıs emes. Quday saqlasın, jası birazǵa barıp qalǵan Qojamyar taǵı biyhuwda qan tógispege sebepshi bolǵısı kelmeydi. Sol ushın, ol Shaqshaqtı pinhamı túrde ámirdiń sháhárine alıp keldi. Kúni erteń Qulshı biy inisiniń izinen mańǵıtlar awılına keledi. Ol jerden

Q ojamyar menen inisin tappay, izge qaytadı. Oǵan shekem ǵarrı biy óz degenine erisedi, ol sonnan dámedar álbette.

Bul payıtlarǵa kelip Qulshı biy menen jaqın qatnasta, sizbiz bolıp kelgen Shaxmurat álemnen ótip, onıń ornına miyrasxorı otırıp edi. Onıń ústine óz ruwlası bolǵan Shaxmurattıń aldında qıpshaq biyi Qulshınıń abırayınıń bálentligi, qanshelli keńpeyil bolsa da Qojamyar biydiń shaxsiyatına tiyip kelgen. Endi Abusayd arab aytqanday ―bir oq penen eki qoyandı atıwdıń mezgilpursatı jetken sıyaqlı, qıpshaqlar da qarap jatpas, sol ushın asıǵıw kerek‖, dep oyladı Qojamyar biy. Buxara ámiri Haydardıń húzirine usı búgin-aq kiriwdiń jolların qarastırıp, saraydaǵı jaqınların araǵa saldı. ―Qojamyar biydiń aytajaq pinhamı sırı

bar eken‖, degen sózdi qosıp qoyıwdı jumsaǵan adamına zinharlap

162

tapsırdı. Kóp jıl biylik etken Qojamyar saray hám saltanat iyeleriniń meyli kúndiz bolsın, meyli aqsham bolsın, qaysı mezgilde bolsa da ―pinhamı sır‖dı esitiwge qushtar bolatuǵının, onı esitpegenshe uyqıları kelmeytuǵının jaqsı biler edi.

Aldın ala kóringen shara óz nátiyjesin berdi. Kóp ótpey Qojamyar biy menen Abusayd arabtı xanǵa shaqırdı.

—Sen mennen góre sózge sheshenseń. Jaǵdaydı óziń túsindirerseń,

—dedi Qojamyar Abusayd biyge.

—Onnan ǵam jemeń.

ójireleriniń birinde qabıl etti.

—Sóyleń mańǵıtlar, adamlar uyqıǵa ketetuǵın payıtta qanday

—Dáwletińiz asıp-tassın, Mirhaydarjan, — dep gáp basladı Qojamyar biy. Onıń jası Haydardıń ámir ákesi Shaxmurat penen qatar bolǵanlıqtan ózimsindi me, ya jassındı ma ―ámir‖ sózine urǵı berip otırmay ―Mirhaydar‖ dedi. — Gáptiń indallasın aytatuǵın bolsaq húzirińizge bir názik is penen kelip otırmız.

Ózińizge málim bolǵan qıpshaqlar biyi Qulshınıń inisiniń qolın baylap keldik. Meniń perzentim Tólesin menen bolıp ótken waqıyadan xabardarsız, dep oylayman. Balamnıń qunı qıpshaqlarda ketip baratır. Ol mal menen, teńge menen ótelmeydi. Sol ushın qıpshaqlar biyiniń inisi Shaqshaq aǵasınıń gúnası ushın juwap

bersin, degen oydaman. Qalǵanın Abusayd arab biy jetkerer, — dep Qojamyar arab biyge qaradı.

—Ijazat berseńiz bayan qılayın, — dedi arab biy ámirge

tigilip.

—Aytıń, biy.

—Biziń niyetimiz, qıpshaqlar biyinen mańǵıtlı biydiń kegin

alıp berseńiz.

—Háy arab biy, — dedi ámir kúrside otırǵan ornınan órre túrgelip. — Men ne sizlerge qazı kálanman ba? Bul is penen aldın qazıǵa arız qılmadıńlar ma?

—Qazı sháriyat penen anıq dálillerge tayanadı, taqsır, — dedi Abusayd biy saqalın bir sıypap. — Al, bizde anıq dáliller joq. Onıń ústine qıpshaq biydiń tuwısqanın aq úyli qılsańız ámirlik saltanatınıń qáwipsizligin bekkemlegen bolasız, taqsır.

—Sebebin aytıń biy, — dedi ózin qolǵa alǵan jas ámir.

—Sebebi bar ámirim, — dedi biy jay-paraxat. — Atańız, ráhmetlik Shaxmurat Qoqan menen aralıqtaǵı shegaralardı

163

bekkemlemek niyetinde Sır boyınan mıń úyli, eki mıń úyli qaraqalpaqlardı kóshirip kelmekti Qulshı biyge tapsırǵanınan xabarım bar edi, inshalla. Biraq ol jaqta Qulshı biydiń kimge ne aytqanınan waqıp emespendaǵı, alqıssa kópshilik qaraqalpaqlar Sır boyınan ámirlik shegaralarına qaray emes, al Qoqan shegaralarına qaray kóship, xannıń puqaralıǵın tán alıptı. Jańabergen biy baslaǵan bir topar qaraqalpaqlar Tamdıbulaq

dógeregine kelipti, degen xabar bar, biraq onı óz kózim menen kórmedim. Kelgeni hám Qoqanǵa ótkenlerdiń úsiri quraqım qusaydı. Men ayttım da qoydım, taqsır. Bul islerge bas-qas bolǵan

Q ulshı biy edi.

— Sonda Qulshı biyge iseniwge bolmaydı, demekshisiz be? — dedi ámir. Bul gáp Abusayd arab biy aytpaqshı bolǵan, biraq ― Qulshını jamanladı‖ degen nasaq sózdiń tarqalıp ketiwinen gúmanlanǵan biydiń kómeyinde saqlanıp qalǵan sóz edi.

—Men ol jóninde isenimli bir nárse ayta almayman-aw, dep qorqaman, — dep biy jol tasladı. — Qolımda anıq dáliller joq

edi. Degen menen ol ózin yarım xan sanap júrgenin qılǵan háreketlerinen ańlasa boladı.

—Yaqshı, ol máseleni tekserip kóremiz, — dedi ámir.

—Tekserip anıǵına jetkenshe, Qulshınıń inisin qasıńızda

saqlaǵanıńız zıyan qılmaydı, degen oydaman, taqsır.

—Siz ne aytasız, Qojamyar biy? Ámir jasıullı biyge júzlendi.

—Meniń múddáhám de sol emes pe, Mirhaydar. Shaqshaqtıń siziń qolıńızda saqlanǵanı, Qulshınıń qolın hár qanday jaman niyetten baylap turar edi.

Ámir bir qolın bir qolına urdı. Bul áńgimege shek qoyıldı degen ishara edi. Tún awır jatardan awmaqta.

Tań ata jasawıllar kelip, Shaqshaqtı alıp ketti.

Bul payıtlarda Qulshı biy Qojamyarǵa jibergen biyler de hesh bir is pitkere almay awılǵa kelip túsken edi. Sáske bolmay Jappas Elamandı izine ertip, biydiń otawına ózi kirip keldi. Suwıt júrisi menen bet-álpetinen istiń qırın ketkenin ańlaǵan sınshı

biy qonaqlardı suwıq qabılladı.

—Qojamyar biy biz benen tillesiwdi de ózine ráwa kórmedi,

—dep gáp basladı Jappas. — Aqlanbaqshı emespen, biraq tillesiwge kelmegen soń oǵan ne aytasań? Bizge Shaqshaqtı da kórsetpedi. Tek: ―aǵańız aman-saw, kórip qáytesiz‖, dep jubatqan boldı.

Mańǵıt biyiniń elshilerdi kórmey turıp qaydadur atlanıp ketkenin Jappastan esitken Qulshı, oylanıp qaldı. Bular menen sóylespegeninde ne gáp bar? Atlanıp qayda ketken? Bul háreketi

164

menen óziniń bahasın asırıp, talaptı joqarı qoymaqshı ma eken? Ya bul biy bir báleni baslamaqshı ma?

Jigitlerge ruqsat berip, otawda jalǵız ózi qaldı. Ne qılmaq kerek? Qojamyar biydiń qayaqqa atlanǵanı Qulshı biyge qarańǵı. Izlep barıp, qashan kelemen degenshe esigin dastanıp jatıp alǵanı maqul ma eken? Biraz oylanıp bul pikirden bas tartıwǵa májbúr boldı. Oǵan biylik mártebesi, el ishindegi abırayı jol bermes

edi. Onda ne qılmaq dárkar.

Mezgil tús boldı. Xızmetker pisken et penen qımız alıp kelip dasturxanǵa qoydı. Pesin namazınıń mezgili ótip baratır edi. Biy turıp dasturxanǵa otırmadı, namaz mezgili de ótti. Bası meńzeń. Ne qılmaq kerek? Ne qılmaq kerek?

Bul úsh ǵana sózge ılayıqlı juwap tappaq múshkil boldı. Namazsham mezgili ótken, al dasturxandaǵı etke qol urılmaǵan,

qımız ishilmegen edi.

Namazlıger de ótti. Biydiń ústine hesh kim kirmedi. Áwelden xızmetker shaqırılmasa kirmew dástúri ornatılǵan bolıp, búgin

de biydiń oyların buzıwǵa hesh kim júrek ete almadı.

Q uptan bolǵanda biy ornınan turdı. Uslana-uslana zerden quyılǵanday bolıp jarqırap turǵan mıs qumandı alıp tısqarıǵa shıqtı. Taharat alıp kelip namazǵa turdı. Aldı burın qaza qılǵan pesin namazın, sońınan namazlıger menen namazshamdı ada qılıp, quptannıń tashahhudine kelgende awıl qorazları bul aqshamnıń birinshi shaqırıwın baslap jiberdi.

Namazdan soń birden turıp ketpedi. Jaynamazda dizerlep otırıp, ádeti boyınsha ―Yasin‖ súresiniń izgi ayatların oqıp, álemnen ótip ketken jaqınlarınıń haqqına duwa qıldı. Keyin dasturxan janına otırıp, góshli jilikti alıp, jey basladı. Qápelimde endi ǵana umıtıla baslaǵan jaǵımsız oylar uyası buzılǵan hárreler kibi ―gúw‖ etip yadına tústi. ―Inim Shaqshaq házir ne qılıp atır eken‖. Ishteyi baylanıp, góshli jilikti aǵash samarǵa qaytarıp saldı. Aǵash tostaǵandaǵı qımızdan bir-eki urtladı. Babında ashıǵan qımız azǵana sergeklendirgendey, qapa kewlin kótergendey boldı. Bir sheshimge kele almay, otawdıń oń japsarındaǵı ádettegi ornına jambasladı. Juwapsız oylardan talıqqan sanasın uyqı jawlay baslaǵan edi.

Aqırında bir sheshimge toqtaldı. Tań ata Qojamyar biydiń awılına ózi atlanadı. Qashan kelisimge kelip, inisin alıp qaytqansha biydiń awılında jatıp aladı.

Azanda saparǵa atlanıw tátárrigi baslanǵanda bir suwıq xabar jetip keldi. Ol Shaqshaqtıń Qojamyar biy tárepinen Buxara ámirine alıp barılǵanlıǵı haqqındaǵı xabar edi.

165

Q ulshı biydiń sanasında ―ne ushın?‖ degen sawal shaqmaqtay shaǵıldı. Shınında da ne ushın? Shaxmurattıń zamanında, hátte onnan burınǵı zamanlarda da qıpshaqlar ámirliktiń Qoqan xanlıǵı tárepinen keletuǵın qáwiptiń aldın alıwǵa tayar turatuǵın jawınger qáwim edi. Durıs, ámirge narazı bolıp, bas kótergen payıtları

da bolǵan, biraq Shaxmurat biy tusında eski giyneler umıtılıp, qıpshaqlar sárdarı menen ámir ortasında doslıq múnásibetler ornatılǵan. Ámir qıpshaqlar biyine úlken isenim bildirip, áhmiyetli jumıslardı isenip tapsıratuǵın dárejege jetken.

Ákesiniń óliminen keyin ámirlik taxtına otırǵan Ámir Haydar jas edi, sol ushın dógeregine ózi usaǵan jaslardı toplaǵandur, yaki birewler qıpshaqlar jóninde jaman gápler tarqattı ma, qalay bolǵanda da sońǵı waqıtları jas ámirdiń ózi jóninde qanday pikirde ekenin Qulshı biy anıq bile almaǵan. Shappattay bala payıtınan ámirlik taxtına otırıwdı árman etken, baxtına ákesi Allaǵa amanatın tapsırıp, taxttı ulına miyras etip qaldırǵanı arzıwlarına ańsat ǵana qolın jetkergen Haydardıń ataqlı qıpshaq biyi haqqında qanday oyda ekenin bilip alatuǵın waqıt kelip jetken edi.

Janına Jappas penen Botabaydı ertip, Buxaraǵa atlandı. Ámir hár túrli sıltawlar menen Qulshı biydi bir neshe kúnge

shekem qabıl etpedi. Inisi Shaqshaq penen de ushırastırmadı. Buxara sháhárinde biydiń yar-dosları kóp edi. Solar arqalı Qulshı inisiniń jaǵdayın bildi. Azıq-túlik jibertti.

Á mir Qulshı biydi suwıq qabılladı. Sır boyı qaraqalpaq qıpshaqlarınıń Buxara átirapına emes, al Qoqan tárepke kóshkenin,

á mirdiń atası ráhmetlik Shaxmuratqa Qulshı biy bergen wádesin orınlamaǵanın biydiń júzine saldı. Ámir jas hám tájiriybesiz,

onıń ústine ámirlik puwına más edi, sol ushın shaması qıpshaqlar biyine, ásirese jawınger qıpshaqlarǵa isenbeytuǵının, reti kelse ústilerine ásker tartıp, jazalawdan qaytpaytuǵının tájiriybeli biyge sezdirip aldı.

Q ıpshaqlar biyi ámirdiń dálilli gáplerine juwap retinde ujıbatlı juwap ayta almadı. Jańabergen biy aytqanınan shıǵıp, Buxara menen Qoqan shegaralarına jaqın aymaqlarǵa tórt júz-bes júz shańaraqtı kóshirip keldi, biraq Saltıq biydiń Qoqanǵa baslap ketken qaraqalpaqlarınıń shańaraq sanı mıńnan aslam ekenin esitken, demek esitkeni ras bolǵanı.

Qulshı biy Sır boyına barǵanda, onıń Jańabergen biy menen sóylesiklerin úshinshi birew tıńlap turǵanınan, ol xabar Buxaradan burın Qoqanǵa jetip barǵanınan biyxabar edi, endi dusmalladı.

166

Inisi Shaqshaq jónindegi sawallarına ámir tuwrı juwap beriwden bas tartıp bultardı. Aytqanı: ―Házir meniń qol astımda saqlanadı. Sonday bolsa hár qıylı daw-jánjeldiń aldı alınadı‖.

Bul Qulshıǵa degen isenimsizliktiń taǵı bir anıq tımsalı bolıp, anıǵına kelgende ámir jawınger qáwimniń biyiniń tuwısqanın girewde saqlaw menen óz qáwipsizligin támiyinlewge umtılıp atırǵanın bul háreketi menen sezdirgen edi.

Q ullası, ámir húzirinen Qulshı biy qapa bolıp shıqtı. Á lbette, ámir átirapındaǵı kimdur álle qashan ózi jóninde bolmaǵır gáplerdi ámirdiń qulaǵına sıbırlaǵanın biy sezgen edi, onıń kim ekenin de abayladı, biraq tap házir qúdireti keletuǵın shara joq, inisin qutqarıp alıw ushın ilaj taba almadı. Arqa

súyeymen, Qojamyar biydiń qılǵan zorlıǵın aytaman, dep kelgen Qulshı biy ózi ushın qol ushın sozǵanday adamlardıń atın yadına túsirgen menen hesh birinde toqtalmadı, misli járdem esikleri ózi ushın jabıq turǵanday sezinip, awır gúrsindi.

Buxarada kómek tilep yar-doslardıń esigin qaqpastan, anıq bir sheshimge kelmey-aq atlanǵan Qulshını awılda bir topar biyler kútip aldı. ―Eldiń awzın tıymaǵa elli qarı bóz kerek‖, degendey mańǵıt biyi Qojamyar menen qıpshaq biyi Qulshınıń arasında Torıqasqa at janıwar sebep bolıp baslanǵan jánjel tek eki biydiń emes, al Buxara átirapın jaylaǵan eki úlken ruwdıń jánjeline aylanıp úlgergen edi. Qoqan tárepte Qaraqalpaq dalasın jaylaǵan qıpshaqlardan tartıp Tamdıbulaq, Amanqutan, Miyankól dógeregindegi Qulshı biydiń ruwlasları da bul dawdan xabardar boldı. Qulaqları túriwli eller qanday da bir jollar menen kózdi ashıp-jumǵansha jetip baratuǵın xabarlardan Qojamyar baslaǵan mańǵıtlar Shaqshaqtı ámirge aparıp tapsırǵanınan, qıpshaqlarǵa isenimsizlik bildirgen

ámir onı óz janına otırǵızıp, ―aq úyli‖ qılǵanınan waqıp boldı.

Sol ushın da xanlıqlar shegaralarında kóship júretuǵın qıpshaqlardıń bas kótergen biyleri Artıq seriniń ulı Qulshı biyge járdem qolın sozıwǵa tayar ekenligin bildirmek ushın biydiń awılına jıynalıp, Qulshınıń ózin kútpekte edi.

Buxaradan harıp-talıp hám kewilsiz qaytqan Qulshı otawına túsip bir-eki kún dem aldı. Túsimpaz biyler bul payıtlarda Qulshınıń mazasın almadı. Pursat kútti.

Úshinshi kúni Qulshı biylerdi óz otawına mirát etti.

— Al, Qulshıjan, kimnen ne jábir kórdiń, kimde kegiń ketip baratır, sheshilmegen qanday dawıń bar, bizge ayta ber, — dep gáp basladı kelgenlerdiń ishindegi eń jası úlkeni, Sırdárya boyınan

bes júz úyli qáwimleslerin Tamdıbulaq dógeregine bir waqıtları

Q ulshı biydiń gápi menen kóshirip kelgen Jańabergen biy. —

167

Bul jerde bárimiz oylasıp sheshtik, aǵayinniń birewden jábir kórgenine shıdap qarap tura almaymız. Ózim eki júz atlıǵa bas bolaman, basqalar da kim júz atlı, kimi eki júz atlıǵa bas bolar, Miyankólli Jetker batır bes júz atlı qosaman, dep otır. Q ojamyardıń kóziniń eti ósken bolsa ornına keltirip qoyamız. Bul gápke ne deyseń, Qulshı?

Qulshı biy eki ot ortasında qalǵan edi.

Á kesi Artıq seri de, Qulshı biydiń ózi de shiyelenisken túyindi qılısh penen emes, al sóz benen, kelisim menen sheshiwdiń tárepdarı edi. Durıs, qılıshtıń kúshi menen sheshilgen máseleler de bolǵan, biraq tap usı pursatta Qulshı biydiń eki qolı birdey baylawlı ekenin mınaw jıynalǵan ruwlas biyler nege túsinbeydi? Yaki túsiniwdi qálemey me? Inisi Shaqshaq ámir qasında tutqında

otırǵan payıtta bul, Qojamyar biy baslaǵan mańǵıtlarǵa qalay qılısh kótere aladı? Mınaw biyler ámirdiń de mańǵıtlardan ekenligin umıttı ma?

—Ne deyseń, Qulshı biy? Qulaǵım sizde. Qulshı biy ne ayta alar edi?

—Aǵayinshilik etip, kerek payıtta járdem beriwge tayar

ekenligińizdi bildirgenińiz ushın raxmet, — dedi Qulshı á llenemirde bas kóterip. — Men óz basım, ele qılıshlardı qınnan suwırıwǵa sebep joq, dep oylayman.

—Shaqshaq ne boladı, Qulshı aǵa, — dedi Jappas shıdamay.

—Ne bolatuǵın edi. Ol ámirdiń qonaǵı. Ámirdiń qaznasınan buyırǵanın tata beredi, ash qalmas, qor bolmas áytewir. Oǵan shekem bizde qarap jatpaspız, sharasın qıdırarmız.

Bul gáp Shaqshaqtı qutqarıw jóninde Qulshı ne aytar eken?

—dep qulaq túrip otırǵanlarǵa da qaratılǵan edi.

—Onda bizlerge ne qıl deyseń? — dedi Jańabergen biy giyneli dawıs penen.

—Qonaq asımızdı jedik, qımızıńızdı ishtik, endi elimizge atlana bereyik pe?

—Jańabergen aǵa, qáwim dep, xalıq dep búyirińiz burǵanı ushın sizlerden minnetdarman. Mágar qıpshaq uranın aytıp, Allalap

at salısatuǵın payıtlar da keler. Biraq meniń inim ushın qan tógilgenin qálemeymen. Bolıp ótken islerde meniń de ayıbım bar shıǵar, kim bilsin. Qojamyar biydiń balası Tólesin at jillisi edi. Bir Torıqasqadan keshkenimde bul isler bolmas pa edi, jáne onı Alla biledi. Erejepti názerde tutıp: ―náresteniń ıqlasın

jıǵa almadım‖ dep te aytpaqshı edi, biraq nedendur ándiyshe etip aytpadı, aytılmay kóńlinde qaldı.

168

Sóz kesilgen edi. Qonaqlar atlandı.

Q ulshı biydiń shańaraǵında ataqlı biylerdiń sarqıtın jew á deti bar bolıp, qonaqlar ketken soń ásirese balalar, kelinler bas tabaqtan, tetetabaqtan awız tiyip, sol biylerdey, batırlarday, sheshenlerdey bolıwı, analar solarday azamat perzent kóriwdi tiler edi.

Kóp ótpey, Janımqız sarqıt jegiziwge Erejepti ertip, úyge kirdi.

Oyın balası emes pe, ákesiniń basına túsip atırǵan mashqalalardan biyxabar Erejep qoydıń toqpaq jiligin alıp kemire basladı.

―Waqıyalardıń tús alıwı jaman, álle qanday zamanlar boladı‖,

— dep oyladı Qulshı biy et jew menen qumbıl bolıp atırǵan ulına tigilip otırıp. Hár qáwim, hár ruw, hár biy óz mápi ushın bóri bolıp jortqan zamanda, jaman aytpay jaqsı joq, ózim olaybılay bolıp ketsem buwını qatpaǵan balanıń halı ne kesher eken. Erjetip buwını qatsa, bul da bóri bolıp jortar, kisiden jábir

kórip otırmas, biraq erjetkenshe bále-máterden aman saqlamaq kerek...‖

Tań atqansha tolǵanıp shıqqan biy azanda Jappastı shaqırdı.

—Jappas, — dedi Qulshı biy pás dawıs penen. — Astıńa mıqlı atlardan saylap min, janıńa Bektemirdi al. Qaraqalpaqlardıń ata

mákanı— Shımbayǵa atlan. Ol jerde qaysı biyge, kimge baratuǵınıńdı anıq ayta almayman. Qıpshaqlardı tap, biyleri menen meniń atımnan sóyles, qısta qıslaw, jazda jaylaw bolǵanday qonıs sora.

—Haw, — dep jiberdi Jappas tańlanǵanın jasıra almay.

—Turıp tısqarını serle, Jappas, ―úy artında adam joq pa‖ eken? Jappas tańlanǵanın jasıra almay úyden shıǵıp, dógerekti barladı. hesh kim kórinbedi. Ishkerige qayta kirdi.

—Dógerekte hesh kimse joq, biy aǵa.

—―Úy artında adam bar‖ degen sóz hár waqıt yadıńda tursın Jappas, — dedi biy salmaqlı túrde. Bul: sózińdi hár kim esite bermesin, sırıńdı hárkimge ayta berme, degeni. — Ol jaqta da meniń aytqanımdı hár kimge járiya qıla berme. Tiyisli adamdı tawıp ayt.

Jappas kewlindegi: ―Ne ushın? Kóshiw me?‖, degen sawallardı berip úlgermegen edi. Kewlindegini tiline shıǵardı.

—Sonda kóshemiz be? Ne ushın?

—Esitiwimshe, junǵarlar Túrkistandı, onnan bergi jaǵı Sır

boyın mákanlaǵan qaraqalpaqlardı shapqanda, biletuǵınlar onnan berli úsh áwlad almastı, dep aytısadı, kóp qaraqalpaq Araldıń

169

boyına, onnan órlep Shımbay dógeregine kóship barıptı. Q araqalpaqlardıń ata mákanı— biziń de ata mákanımız boladı. Bul dógereklerdi, óziń bileseń, ata-babamız jayladı, jaman bolmadı. Biraq keshegi gáplerden keyin Buxara átirapı bizge tar bolıp qaladı-aw, degen gúmanım bar. Sol ushın ―er basına kún

tuwsa, etigi menen suw kesher‖ degendey basımızǵa kún tuwsa bas sawǵalawǵa ata mákannan ózge qay jer ılayıq, dep oylaysań, Jappas?

Jappasta tayar juwap joq edi. Oylanıp qaldı. Aldı belgisizlik. Dáwqara qayaqta? Shımbay qayaqta? Úsh uyqılaǵanda túsine kirmegen jerler, kerek deseń Jappas Qulshı biy aytqan mákanlar dúnyanıń arqasında ma, qublasında ma, shıǵısı ya batısında ma, qay tárepte jaylasqanınan da biyxabar. Jolǵa shıqsa, tawıp barar. ―Qıdırǵan Káabanı tawıptı‖, dep aytısadı ǵoy.

«Esitkenlerińdi yadıńa bekkem túyip al», degen dawıs Jappastıń oyların bólip jiberdi.

Álbette, esitkenlerin yadta tutpasa bolmas edi. Namálim táreptegi namálim atlar negedur kewildegi sırlı tuyǵılardı qozǵap jiberdi.

Q ulshı biy aytqan alıstaǵı ata mákandı, ol jerdegi qanalasları bolǵan qaraqalpaqlardı, qıpshaqlardı kóriw háwesi oyandı.

Q orjınlardı sur et hám suwsınǵa toltırǵan eki atlı tań ala gewgimde pinhamı atlandı. Baǵdarı arqa taman— Aral teńizi edi. Aradan aylar ótti. Jappas penen Bektemir úsh ay degende qonıptúslenip Aral boyınan aylanıp keldi. Kewilleri xosh edi. Shımbaydıń arqa betinde otırǵan qıpshaq biyleri: «kelseńiz qubaqup, Lar ózeginiń boyınan jaylaw menen qıslaw bereyik, kelegóriń‖, dep, duway-duway sálem aytıp jiberipti.

Gúz ótip, qıs keldi. Qoqan menen Buxara arasındaǵı keskinlik kúsheyip, Qoqan xanı shegaraǵa kóship kelgen qaraqalpaqlarǵa arqa súyep, bir neshe awıllardı shaptı. Ámir dógerekke jasawıllardı jiberip, nóker jıynamaq penen mashqul boldı. Qıpshaq jigitleri biriniń izinen biri atları menen qural-jaraǵın sazlap, ámir áskerine kete basladı.

Q ulshı biy talay atlanıslarda qıpshaq jigitlerin baslap sawashqa kirgen tájiriybeli jolbasshı edi. Ózine ashıqtan-ashıq

túsetuǵınlardıń kópshiligi Sır boyınan kelgen qıpshaqlar bolatuǵını aldın ala málim edi, qılısh kóteriwdi qálemedi.

Kewilge túsken ―kóshiw‖ atlı ǵulǵula tınıp turǵan suwǵa taslap jibergen kesekten dóregen tolqın jayılıp-jayılıp kóp jerdi

óz ishine alatuǵını sıyaqlı jatsa da, tursa da Qulshı biydiń

170