Kenesbay Karimov Agabiy

Sadıq dostı Hákimquldıń da úmiti úzildi. Onı sezgen ákesi Zulqumardıń úyine jawshı jiberdi. Qızdıń ata-anası táǵdiri belgisiz jigitti kútiwden sharshaǵan edi, qızınıń erteńgi kúnin oylap, uzatıwǵa kelisim berdi.

Endi Zulqumar menen sóylesiw qalǵan edi. Jeńgeleri qızdı Hákimqul menen ońashada ushırastırdı.

— Men isenbeymen. Bektemirdiń ólgenine isenbeymen, — dedi

qız.

—Ólimge shara joq, — dedi Hákimqul basın kótere almay.

—Ol ólgen. Men Subhan júzbasıdan anıǵın esitken edim. Bektemirdiń anasın oylap, hesh kimge ayta almadım. Bul sırdı hesh kimge pash qılmay ishimde saqladım, qanshelli awır bolǵanın bilseń edi. Onı birinshi bolıp esitken adam óziń bolasań, Zulqumar.

Qız bir zamatqa únsiz qaldı. Soń iyinleri selkildey basladı.

—Jılama Zulqumar. ―Bizler baxıtlı bolamız‖ dep aytqısı keldi. Biraq bul sózlerdiń orınsız ekenligin sezip, úndemedi.

Q ız súyew kórip Hákimquldıń iynine bas qoydı, tógilgen kóz jası Hákimquldıń iynin sel-sel etti.

Hákimquldıń úyleniwi Bektemirdiń anasınıń kewlindegi sońǵı úmit sabaqların úzip jiberdi. Jalǵızınan keyin bul jaqtı dúnyada jasay beriwden zerikti me, ulınıń kúyiginen bir-eki jıl ishinde shógip qalǵan ana, bolmasa jası endi ǵana qırqtan asqan edi, azǵana tósek tartıp, kóp uzamay Allanıń amanatın tapsırdı. Hákimqul bas bolıp, Jurınbay menen birge tabıtın kóterip, atababalardıń máńgige tınıshlıq tapqan sońǵı mákanı bolǵan qara topıraqqa jerledi. Onnan berli de bes-altı aydıń júzi tolǵan edi...

***

Úyde – qádirdan anam, awılda – Zulqumar, Hákimqul menen Jurınbaydı kóremen, dep asıqqan Bektemir azıp-tozıp, at arıtıp

gewgim payıtı awılǵa kirip kelgenin hesh kim elestire qoymadı. Bektemirdiń qaytıp keletuǵınına isengen eń sońǵı adamı anası álle qashan topıraqqa aralasqan edi.

―Anam meni kúte berip, kózi tórt bolǵan shıǵar. Bálki kórgen payıt tanımay da qalar‖, degen oy menen attı óz mákanına burdı. Anasınıń tikken qara úyi kózine ottay basıldı. Anası kózge túspedi. ―Bálki ishkeride shıǵar‖ degen oy menen attan tústi. Qora bette birew qarańlap kórindi. Ol Jurınbay eken. At baylap atırǵan adamǵa qarap qalsha turıp qaldı. Bektemir artıq shıdamadı.

151

—Jurın! Neǵıp tursań, tanımadıń ba?

—Bektemir! Bektemir! Tirimiseń dostım!

Jurınbay juwırıp kelip Bektemirdi qushaqlap alıp ókirip jılap jiberdi. — Mine, tiri ekenseń! Keldiń! — Quwanǵanınan gá kúler, gá jılar edi.

— Anam nege kórinbeydi? — dedi Bektemir shıdamsızlanıp. Kewlinde: «birjaqqa kettimeken», degen oy payda boldı.

Jurınbay jılaǵanın toqtatıp sam-saz bolıp qaldı. Soń atam zamannan kiyatırǵan qaraqalpaqlardıń dástúrinshe qos búyirin tayanıp ―way-way‖ salıp, qara úyge qaray júre berdi.

Bektemirdiń kókiregindegi pitip ketken jaranıń ornı shım etip shanıshtı. Teńselip ketti. Jıǵılmadı.

Jurın qara úyge kirip way-waydı salar, ―anamızdan ayrılıp qaldıq, jorajan‖, dep jer tepsinip jılar edi.

Bektemir állenemirde ózine keldi. Ólim awzınan aman qalıp, qullıqtan azat bolıp, bosandı degenshe jetiwge asıǵıp, diydarına zar bolıp kelgen anası bul jarıq álemde joq edi. Kókiregi óksikke tolıp ketti, kóz jasları tamaǵına tıǵılıp, dem alıwı qıyınlastı.

Erksiz túrde kókirektegi óksik, dárt-qayǵı dawısı menen birge tamaǵınan atılıp shıqqanday boldı. Bektemirdiń ―way-way‖laǵan dawısı awıldıń arǵı sheti menen, bergi shetine shekem jetip bardı.

Esitkenler: ―Kim biymezgil qaza etti eken‖, dep dawıs shıqqan tamanǵa jetiwge asıqtı.

Dawıstı esitip, Bektemirdiń úyine kelgenler: «Iymanlı bolǵır,

bul úydiń balası da, anası da, ákesi de álemnen ótken, dawıs shıǵarıp turǵan ekewdiń biri shańaraqqa iyelik etip qalǵan Jurınbay jetimek, onıń janında jer tepsinip jılap turǵan kim eken?»— dep hayran boldı. Kóp ótpey Bektemirdiń kelgenin bilip aldı. ―Bektemir kelipti, Bektemir tirilip kelipti, Bektemir tiri

kelipti‖, degen gáp awılǵa taralıp, demde úlken-kishi jıyılıp qaldı. Jurınbay bir qoydı soyıp, sadaqa tarqattı. Jigittiń tiri kelgenine quwanısqan awıllasları anasınıń qazasına kewil aytıp:

― Áke-sheshesin beline baylap júrgen hesh kim joq‖, ―Ólmektiń izinen ólmek joq‖, degenge uqsaǵan sózlerdi aytıp, táselle qıldı. Bektemir awıllaslarınıń ishinen birewdi qıdırar, hárkim kelgen

sayın ―sol emes pe eken‖, dep júzine tigiler, biraq onı ushırata almas edi. Qırsıǵına adamlar da tap kelisip qoyǵanday ol adam haqqında tis jarıp hesh nárse aytpas, onıń ornına Bektemirdiń qalay qolǵa túskenin, qalay qashıp qutılǵanın sorap, gápti basqa tamanǵa alıp qashar edi. Sol ushın da Bektemirdiń kewline: ―ol

152

da óldi me eken, awır bolmasın, dep aytpay atırǵan shıǵar‖, degen gúmanlar kele basladı hám ―pálenshe qayda‖ dep sorawǵa qorqtı.

Awır jatarda adamlar tarqastı. Ishte saqlay beriw qıyın edi. Aqırında Jurınbaydan soradı.

—Jurın, Hákimqul kórinbedi. Tiri me?

—Tiri, — dedi Jurınbay kemsalıyqalaw etip.

—Onda nege kelmedi?

—Esitpegen shıǵar. Ya bir tamanlarǵa ketkendur, kim bilsin? Bul jerde bir liykin bar ekenin Bektemir sezgendey boldı.

Biraq, jol júrip talıqqan, músiybetten eseńkirep qalǵan jigit,

― óz úyim – óleń tósegim‖, dep óziniń qara shańaraǵında bir pursat tınıǵıwdı maqul kórdi. Zulqumar haqqında Jurınnan negedur hesh nárse soramadı.

Hákimqul tez arada Bektemirdiń aman kelgenin esitken edi. Eseńkirep qaldı. Ne qılıw kerek? Aldına keshirim sorap barsın

ba? Bektemirge ne deydi? Bolar is álle qashan bolǵan, boyawı sińgen. Aytarlıq gáp qalmaǵan.

Hákimqul Bektemirge kórinbewdi sheshti. Atasınıń háwlisin bekitti. Zulqumardıń úyden tısqarıǵa shıǵıwın qadaǵan etti. Ózi

de shıqpadı.

―Eldiń awzın tıymaǵa elli qarı bóz kerek‖, degenler haq gápti aytqan eken. Jurınbay Bektemirden bolıp ótken waqıyalardı qıpsalaǵanı menen, awıl-el jasıra almadı. Hákimqul dostınıń Zulqumarǵa úylengenligi haqqında xabar jigitke anası ólgeni jónindegi xabardan jeńil tiygen joq. Eki-úsh kún úyinen shıqpay jattı. Hákimquldı, Zulqumardı kóriw imkaniyatın qıdırmaqshı boldı, biraq bul oydan bas tarttı. Bektemir ushın olar endi joq,

ólip ketkenler qatarına ótken, tatlı balalıqtıń eske túsiriwlerinde ǵana qalǵan edi.

Bir hápteden soń anası menen ákesiniń qábirin sońǵı márte zıyarat qılǵan Bektemir awıl menen birotala xoshlastı. Endi onı balalıǵı ótken kishkene awılda uslap turatuǵın hesh nárse qalmaǵan edi.

Anası ―balam kelgende kiyer‖, dep arshasında saqlap júrgen bir qatar kiyimlerin kiyip, yawmıtlardan olja qılǵan buwrıl

attı ertledi.

Bektemirdiń ketpekshi ekenligin sezgen Jurınbay kelip záńgige asıldı.

—Alısqa ketpekshimiseń, Bektemir?

—Shólde ósken qańbaqtı talay kórgenseń, Jurınbay. Samal qalay esse, sol tamanǵa jumalaydı. Biz de endi ―Kósherimdi jel biler, qonarımdı say biler‖ degen qańbaqqa megzedik, dostım. Óziń

153

biletuǵın waqıyalardan keyin bul jerde meni hesh nárse uslap tura almaytuǵın shıǵar. Zulqumar menen Hákimquldı hár kórgenimde ishimdegi kúyikten bir ólip-tirilgenimnen kóre qaytıp kórmegenim maqul. Sen ne deyseń? Bul sorawǵa hesh kimniń, hátte óziniń de juwap bere almaslıǵın sezer edi. Sol ushın dostı Jurınnan juwap

kútip otırmay, sózin dawam etti. — Endi meniń jarıq dúnyada Hákimqul atlı dostım, Zulqumar atlı qalıńlıǵım joq, olar

ótmishte qalǵan. Maǵan tiyisli ne nárse bolsa, mal da, úy de seniki dostım. Bálki, jáne diydar nesip etse kórisermiz.

—Onday deme, — dedi kewli buzılǵan Jurınbay. Mákan, úyi joq adamnıń táǵdirin óz basımda sınap kórgenmen. Mákan, múlik seniki, men tek onıń qorıqshısıman, dostım.

—Yaq, endi onıń iyesi sen, mal-múlikti jumsa. Aytqanday, jalǵız basıń júre bereseń be, úylenip al.

—Úyleniw qashpas, kórermiz. Hákimqulǵa aytar gápiń joq pa? Erteń sorasa ne deymen?

Bektemir: — Endi oǵan aytar gápim joq, — dep kesip ayttı. Jurınbay menen jılasıp, xoshlasıp, atlandı da awıldan shıǵıp,

bası awǵan tamanǵa kete berdi.

Nókerlikke qaytıp barmadı. Hár kimniń jılqısın baǵıp júrdi. Úylenbedi. Aradan jıllar ótip jomartlıq penen atı shıqqan Qulshı biydiń xızmetine kelgen edi.

8

Tań ata seyisxanaǵa birinshi bolıp kirgen Seytmurat qorqınıshtan kózi alarıp, juwırıp shıqtı.

—Qulshı aǵa, seyis... seyis... dep tákirarlap atxananı nusqap qoyar, seyisxanada demekshi me, ya joǵalǵanına bir neshe kún bolǵan Taǵabergen seyisti aytpaqshı ma ol tárepi túsiniksiz edi.

Allambergen tań atpastan burın atlanıp ketken. Zır juwırıp, biydiń otawına jetken saqshı sum xabardı Qulshı biyge jetkeriwge tartınıp, biydiń inisi Shaqshaqtıń esiginde irkildi. Ózin ádewir basıp alǵan edi.

—Shaqshaq aǵa, tez júriń, seyisxananıń arǵıtına birewdi asıp ketipti. Tez júriń.

Sum xabardı esitken Shaqshaq shapanın jelbegey jamılıp, otawdan juwırıp-aq shıqtı. Dógerektegi otawdaǵılar, Qulshı biy de bul xabardı esitip úlgerdi. Bir neshe adam tez arada jıynalısıp, seyisxana tamanǵa jol aldı.

Atxananıń tóbesindegi kese aǵashta Taǵabergen seyis asılıp turar edi. Tap qasında diywalǵa súyewli záńgi turıptı. Ústindegi kiyimi,

154

uzın boyı, kógerip ketkenine qaramastan onshelli ózgermegen júzine qarap ol adamnıń Taǵabergen seyis ekenligine hesh kim gúman qılmadı.

— Biyshara, bir biyhazar adam edi, — dedi Shaqshaq ústindegi shapanın sheship, óliniń ústine jawıp atırıp. Ólimin de hesh kimge kórsetkisi kelmegen shıǵar. Bárine Torıqasqa janıwar sebepshi boldı, dep gúmanlanaman. Tólesindi óltirgen gúmansız Taǵabergen bolsa kerek. Sol ushın qıynawlar astında xor-zar bolǵannan góre ózin asqan da qoyǵan, jáne kim bilsin, — dep sóziniń izin gúmilji etip qoydı. Aqırı bir neshe qulaqlar seyistiń sırlı óliminiń sebebin bilgisi kelip, hár sózdi dıqqat

penen tıńlap turar edi-dá. Shaqshaq onı dárhal ańlap aldı. Seyistiń janazasına Qulshı awılınıń tayda-tayaǵı qalmay

jıynaldı. Merekede adamlar: «Jayı jánnette bolǵır seyis», «qoy awzınan shóp almaytuǵın», «bir biyhazar adam edi». «Kelgeni qanday pinhamı hám elespesiz bolǵan bolsa, ketiwi de pinhamı boldı», dep onıń jaqsı tamanların gúrriń etip otırdı. Qulshı biy miriwbet qılıp, Taǵabergenniń asabatın moynına aldı. Shıǵısı menen ata-tegin bilmese de awıl adamları seyisti sońǵı saparǵa

ózleriniń eń jaqın adamın uzatıp atırǵanday, húrmet penen uzatıp saldı.

Atxana diywalına jaqın salınǵan, seyis tiri payıtında jasaǵan tar hám páskeltek ǵana ójire bosap qaldı.

Bul xabar Tólesinniń óliminde Taǵabergenniń qolı bar degen gúman menen onı ózleriniń qollarına tiriley tapsırıwdı talap

etip atırǵan Qojamyar biydiń awılına jetip barǵan hám kóplegen gúman menen gúdiklerdiń tuwılıwına, óshpenlilik otınıń lawlap janıwına sebep bolǵan edi.

Aradan kóp waqıt ótkermey, Abusayd arab biy bas bolǵan bir topar adam Qojamyardıń dawın dawlap, Qulshınıń awılına kelip tústi. Kelgenlerdi jıllı kútip alǵan Qulshı olarǵa arnap otaw tiktirip, qoy soyıp, qonaq qıldı. Azanda miymanlar Qulshınıń otawına kirdi.

Arǵı ata-tegi erte zamanlarda Buxaranı islam dinine engizgen áskerbası Xutayba menen birge kelip, sońınan túrkiylesip ketken, onı óz atına qosıp aytılatuǵın ―arab‖ degen laqabı da bildirip turar edi, Abusayd biy shiyelenisip ketken dawlardı esilgen qıl arqannıń tınınday sádde-sádde etip sheship kete beretuǵın dana hám dilwar kisi edi. ―Hár tegiste bir kemis‖ degen yańlı onıń da óz sózinen qaytpay turıp alatuǵın, daw sheshiletuǵın jerge tirelip turǵanda bir awız sózge ókpelep turıp ketetuǵın ádeti bar, dep aytısıp júrgenin Qulshı biy talay esitken.

155

— Xosh kelipsiz, Abdusayd arab biy, — dedi qonaqlardı tik turıp kútip alǵan Qulshı biy.— Qádemlerińizge hasanat.

Uzın boylı, uzaq ata-babalarına megzegen qırǵıy murın, ala kóz, shoq qara saqallı Abdusayd arab tórge otırıp, qolın pátiyaǵa kóterdi, úy iyeleriniń shańaraǵına qut-bereket, amanlıq hám awızbirshilik tiledi. Hal-awhal sorasıwdan soń maqsetke ótti.

Á ńgimeniń mazmunı bılay edi: Qulshı biydiń atbaǵarı Taǵabergen seyis degen kimse Qojamyar biydiń ulı Tólesindi jazıqsız óltirgen, ol kúndey ráwshan, dálillewdi talap etpeytuǵın haqıyqat, oǵan Qojamyar biy hám onıń atınan kátquda bolıp kelgen Abdusayd arab biy taqıyıq isenedi. Qojamyar jibergen Maylıxoja júzbası menen qılınǵan kelisim boyınsha Qulshı biy Taǵabergen seyisti tutıp bermegi, ólse ólisin bermegi dárkar edi, tilekke

qarsı, is onday bolmadı. Jaqında kimdur Qulshı biydiń atxanasında asılıp ólipti. Oǵan ―Taǵabergen seyis‖ degen at berilip, qandar tárepke xabar berilmesten biydiń ǵamqorlıǵında jasırın jerlengenmish. Gúman tuwıladı, mágar sol jerlengen meyit hámme atlanshap qıdırıp júrgen, Tólesinniń qandarı Taǵabergen ekenligin kim tastıyıqlaydı? Buǵan Qulshı biy ne deydi? Bul hádiyse, dawdı eki táreptiń tınısh-tatıw sheshiwine, eki bastan óler Tólesin ólgen, bolar is bolǵan, kesent bermes pe eken?

Bul sawallarǵa Qulshı ne dep juwap berer edi? Taǵabergen seyistiń asılıp ólgeni ras. Onı seyisxana arǵıtına asılǵan jerinen

túsirip alǵanlar da, onıń ishinde inisi Shaqshaq ta bar, súyegine engenler de tastıyıqlawı múmkin. Al, ne ushın Taǵabergenniń óligi qandarlarına kórsetilmegeni, bul musılmanshılıq júzesinen bolǵan. Tólesindi óltirgen bolsa, bálki Tólesindi ol óltirmegen shıǵar, sebebi Qulshınıń qolında ráhmetlik seyisti ayıplı qılǵanday dálil joq, onıń jınayatın tastıyıqlaǵanday gúwalar tabılmaǵan,

óltirgen bolsa da Alla oǵan óz jazasın berdi. Ekinshi tamannan dawager tárep ashıw ústinde, adam ashıw menen ne qılmaydı, sol ushın da ashıw aldın, aqıl sońınan dep aytısadı xalıqta, meyitti

qorlap, Muhammed sallallahu wasallamnıń wásiyatlarına shek keltiriwge jol qoymawı kerek, dep onıń ólimi jóninde xabar berilmedi, ólim ótirik bolmaydı, bul xabar tez kúnde esitiler

edi.

Bunday juwap Abdusayd arab biydi qanaatlandırmaǵanı sezildi. ―Ne ushın endi arablardan shıqqan Abdusaydtıń, anıǵında atına qoyılǵan ―arab‖ sózinen basqa onıń arablıǵı qalmaǵan, ol mańǵıtlardıń biyi, ruwı mańǵıt edi, qáwiminiń adamları ózlerin Muhammed payǵambardıń haqıyqıy úmmetleri sanaytuǵın mańǵıt jigitleri dinge shek keltiriwi itimal eken? Sol bir gúmannıń

156

ózi-aq dál nıshanaǵa barıp tiygen, mańǵıt biyiniń top buzıp, moyın iymey, dálil tıńlap otırmay, Qulshı otawınan shıǵıp ketiwine sebep bola alar edi.

—Bul sózlerińe qayıl emespen, — dedi Abdusayd arab biy keskin dawıs penen. ―Ótirikshi ólini gúwa tutadı‖, degen. Óz adamlarıńnan ózge kim kóripti óliktiń ras Taǵabergen seyis ekenin? Mágar ol óz ájeli menen ólgen állekimdur?

Bul gápler Qulshı biydiń de shamına tiye baslaǵan edi.

—Sál ózińizdi basıń, Abdusayd arab biy, — dep Qulshı basıw aytpaqshı edi, mańǵıt biyi kónbedi. Ornınan órre turdı. — Kettik

bul jerden, ólini gúwa tutıp, ózgelerdi musılman sanamaytuǵın adamǵa basqa aytatuǵın gápim joq.

Ashıw ústin kelip, arab biydiń danalıǵı qáhár-ǵázepke orın berdi. Qulshı biy qonaqlardıń aldın tostı.

—Múmkin biz ǵálet aytqan shıǵarmız, bir ashıwıńızdı beriń, Abusayd biy...

—Yaq Qulshı, endi kesh boldı, aldımdı tospa. Esitetuǵınımdı esitip bolǵanman, — dedi ol. Irkilmedi. Adamları menen birge atlandı. Olardı toqtatıwdıń sharasın taba almaǵan Qulshı biy bosaǵada qaldı.

Erteńine azanda atlanıwdı sheshti. Ketkenlerdiń izin basıp barǵısı kelmedi.

Keshqurın astındaǵı atı qansorpa bolıp terlegen xabarshı jetip kelip, Buxara átirapında júretuǵın keneges biy, qıymas dostınıń Allaǵa amanatın tapsırǵanı haqqında suwıq xabar ákeldi. Kelesi tańda mańǵıtlardıń biyi Qojamyardıń awılına atlanıwdıń ornına Buxaraǵa, jorasınıń janazasına atlanıwǵa májbúr boldı. Qojamyardı namazda ushıratıp, sóylesiwdi kewline túyip qoydı.

Mereke bir háptede tarqadı. Bul kúnlerde Qojamyar biydi bir neshe márte kórdi, álbette. Ya Abdusayd arab biy Qulshını jerine jetkerip jamanlap úlgerdi me, yaki janaza ústinde kelispey qalıp, qattı sózge barısıwdan shorshıdı ma, qullası sálemlesip, hal sorasaman degenshe álle bir sebeplerdi pesh qılıp, Qojamyar Q ulshıdan qashıqlasıwǵa umtılar edi. Mereke tarqaǵannan keyin

álbette sóylesemen, dep ishinen bekkem bir sheshimge keldi, hátte ózine jaqın bir kisiden janazadan soń Qulshı otawıńa kirmekshi

dep eskertkenine qaramastan, Qojamyar namaz tarqamastan eline atlanıp ketipti. Izlep barǵan Qulshıǵa ketip qalǵanın ayttı.

Qulshı Qojamyardıń izinen ketpekshi bolıp ta kórdi. Sońınan namazdan keyin óz úylerine qaytatuǵın qaraqalpaqlardıń ırımın etip, awılına qayttı. Awılda onı kewilsiz xabar kútip turǵanın biy qaydan bilsin.

157

Gúzar jol menen awılǵa kirip kiyatırǵanda, bul jerde bolıp ótken qandaydur qolaysız waqıyalardıń izleri sezildi. Kimdur bar dawısı menen baqırıp jılar, jaqının joǵaltqan adam kibi kimnińdur atın tákirarlap-tákirarlap aytar edi. Atlılar úyge jaqınlaǵanda Qulshı biydiń shańaraǵı ortasına túsip, qıyrap atırǵanın kórdi. Bir-eki úy arıda jaylasqan Shaqshaqtıń otawı

da sonday halatta edi. Dawıs shıǵarıp, jılap turǵan hayal inisiniń hayalı Dáwletbiyke ekenin kórgende biydiń ishi ―ǵım‖ ete qaldı. ― Jaw shapqan... Maylıxoja, Qojamyar... Bul Qojamyardıń isi. Áh, á tteń... ǵálet qıldım. Abdusayd arab biydiń ıǵına jıǵılıwdıń ornına, ózimdi aqlayman dep, tilime erk berdim. ―Adam tilinen, mal shaqınan baylanadı‖ degeni usı ekendaǵı‖, dep oyladı biy ókinish penen. ―Inim Shaqshaq kórinbeydi? Álle jazım boldı ma eken?‖. ―Ulım Erejep qáne? Otawı pútin, nárestege tiymegen shıǵar ol nainsaplar‖. Basında sapırılısqan oylar bir núktege jıyılıp, bir sheshimge kelemen degenshe atlılar bar dawısı menen awıldı basına kóterip: ―Qayaqtasań, qostarım Shaqshaq‖, dep jılap turǵan hayaldıń janına toqtadı.

—Dáwletbiyke, bermaǵan qara, maǵan bayan et, ne boldı ózi?

—Anaw kúngi Maylıxoja bujır bir topar atlı menen keldi de otawıńızdı qulatıp, jer menen jeksen etti. Shaqshaq aralasıp edi, shoqmar menen urıp jıǵıp, onıń menen de qoymay qol-ayaǵın baylap, atqa óńgerip alıp ketti, dep solıǵın basa almay jılay basladı.

Oǵan shekem hár jer, hár jerden awıldıń bas kóterer jigitleri boy kórsetip, Qulshı biydiń qıyraǵan otawınıń dógeregine jıynala berdi. Sawıt kiyip, beline qural-jaraǵın asınǵanlar da bar. Házir Qulshı biy ―jıynal‖ dep hámir berse, jalma-jan atqa minip, Qojamyardıń awılın shabıwdan qaytpaytuǵın ıńǵayların ańladı.

Sáske payıt mal-halın jaylastırǵan xalıq jay-paraxat otırǵanda, tosınnan Maylıxoja júzbası baslaǵan bir topar atlı kelip, Qulshı biydiń otawın qulatıptı, úyde hesh kim joq eken. Onı kórgen Shaqshaq juwırıp shıǵıptı. Onı soqqıǵa jıqqannan soń Maylıxoja jar salıptı: ―Eger kimde-kim jaraq kóterip shıqsa, Tólesinniń ornına Shaqshaqtı óltiremiz, qanǵa-qan, janǵa-jan‖, depti. Biraz jigitler jıyılıp kelgen, quralları da bar eken, Maylıxojanıń sózinen keyin ―qápelimde Shaqshaqtı jazım etip júrer‖ degen gúman menen hesh ilaj qıla almaǵan eken. Basqınshılar eki otawdı qıyratıp, Shaqshaqtı baylap áketipti, biraq ózgelerge— ya birewdiń malına, ya ózine qol salmaǵan.

Bul gáplerdi esitip, Qulshı ózin basıp, basqalarǵa sabırlı sıyaqlı kórinip, atınan tústi. Erejep penen anasınıń turatuǵın

158

otawına kirdi. Kishkene Erejep bolǵan waqıyalardan seskenip, qorqtı ma eken, degen qıyal menen ishkerilegen edi. Anasınıń tapsırması menen úyden shıqpay zerigip otırǵan Erejep quwanıp ketti. Ornınan ushıp turıp:

—Assalawma áleykum biy ata, — dedi dawısı sháńkildep.

—Wáleykum assalam balam, molla bol. Qáne aytshı, átirapta bolıp ótken shawqımnan shorshıp ketpediń be?

—Yaq, qorqpadım, biy ata. Shaqshaq ájaǵamdı baylap atırǵanda ara túspekshi edim. Anam jibermedi. Awılımızǵa ótken saparı kelip qonıp ketken bujır kisi bar ǵoy, sol ájaǵamdı shoqmar menen salıp qalǵanda kegim qaynap ketti.

―Ele tırnaqtay bala kekti qaydan biledi?‖, dep oyladı biy.

—Yaqshı, endi bar oyna, men harıp keldim. Házir sen qorqatuǵın qáwip joq, — dedi biy. Tórdegi kiyiz ústinde jarǵaq kópshikti qoltıqlap jambasladı.

Bolıp ótken waqıyalardı aqıl tárezisine salıp, endigi jaǵında qanday háreket etiwdi sheship alıwı kerek edi. Basqa biylerdi shaqırmadı. Olardıń pikiri ózine málim sıyaqlı. ―Atlanayıq‖, degen sózdi aytadı, dep oyladı. Atlanıwdıń izi házirgiden de beter aqıbetlerge alıp barmaslıǵına kim kepillik bere aladı. Ózinen boldı, Abusayd biydiń iyiliwdi qálemeytuǵın ójet minezin bile tura aytılǵan eki awız gáptiń nátiyjesi bunday bolıp turıptı. Ótken iske ókingeni menen hesh qanday payda tappaslıǵın biler edi.

Dárhal, tap házir Qojamyardıń awılına ózi barıwı kerek. Sońınan sheshimin taǵı ózgertti. Ózi barsa Qojamyar Qulshınıń aldına orınlanbaytuǵın shártlerdi qoyıp, ala jipti kesisetuǵın

bolıp qalsa... Sol ushın ózi emes, isenimli eki adamdı jibergeni maqul. Ańǵısın ańlap, tıńǵısın tıńlap, sońınan ózi barsa máseleni bir jaqlı qılıp qaytadı.

Jaqın jerde, úy sırtında turǵan Botabaydı dawıslap shaqırdı. Ol ―lábbay‖ dep bosaǵada tayar boldı.

—Jappastı shaqır. Elamandı alıp kelsin. Jedel kelsin!

Kóp ótpey, shaqırılǵanlar esikte kórindi. Jappas óziniń izin basıp kiyatırǵan ruwlas inisi, sózdi ornına qoyıp aytatuǵın kátquda adam edi. Elaman da talay sınaqtan ótken, isenimli.

— Jappas, — dedi Qulshı biy tap olardı qıyın dawdı sheshiwge emes, qolına pul berip, bazarǵa jollap atırǵanday jay-paraxat dawıs penen. — Bolıp ótken waqıyalardan jaqsı xabardarsız. Házir atlanıp, Qojamyarǵa barıń, aldı menen biyge meniń úzirimdi jetkeriń, sonday-sonday, Abusayd arab biydiń bilmey zeynine tiygen usayman, dep Qulshı biy qattı ókinishte, de. Qalǵan jaǵın aytıp

159

otırmayman. Jaǵdayǵa qaray is tutıń. Óletuǵın, tiriletuǵın jerdi bilersiz. Al, eglenbeń. Házir atlanıń, jollarıń bolsın, — dep jóneltip jiberdi.

Qulshı jibergen biyler názik bir halatqa dus keldi. Álbette, mańǵıtlardıń biyi qonaqlardıń ne ushın kelgenin biler, bilmese de dusmallar edi. Qıpshaqlar biyi mańǵıttan qız ayttırıwǵa kelmegendur, aqırı. Biraq Qojamyar joq edi.

Ne qıların bilmey aqılları hayran bolǵan qıpshaqtıń eki biyi úsh qonıp, Qojamyar biydi kútti. ―Shaqshaqtı kórip, tilleseyik, amanlıǵın bileyik, eldiń sálemin jetkereyik‖, degen tilekler inabatqa alınbadı. ―Usı waqıyanıń izi qan tógispe menen

pitpese bolǵanı ǵoy‖, degen gúmanǵa barǵan eki biy aqır-ayaǵında hesh bir istiń basına bas jip taǵa almay, awılǵa qaytıwǵa májbúr boldı.

Úlken jolda eki biydiń qarası kórinbey qalǵanǵa shekem olardı birew sırtınan baqlap turǵan edi.

Kóp uzamay Shaqshaqtı tutqında saqlap turǵan awıl shetindegi jolım úydiń esigi ashıldı. Ishkerige kirgen qurallı nóker qolı baylawlı Shaqshaqtı alıp shıqtı.

—Atqa mindir, — dep buyırdı dubılǵasın kózine túsirip kiygen iri deneli, bujır bet adam gúrildegen dawıs penen. Nóker tutqındı súyrep ákelip, tayar turǵan atqa miniwge járdemlesti. Soń bujır bet janındaǵı atlıǵa buyırdı.

—Dizginnen usla! Ayda, kettik.

Temir dulıǵaları kún nurında jaltıraǵan, sawıt kiyip, qural asınǵan tórt-bes atlı, aldında iri deneli jigit baslap barar edi, sáskede Buxara jolına túsip, at jorttırıp kete berdi.

—Maylıxoja, meni qayda aparasızlar? — dedi qolı baylawlı bolǵanı menen ayaǵın záńgige tirep, erde nıq otırǵan Shaqshaq topardı baslap kiyatırǵan adamǵa sorawlı názer menen tigilip.— Jiberiń meni elime. Qandaydur bir delbe seyistiń qılǵan isi

ushın meniń qolımdı baylawıńız ádillikten emes, aqırı.

—Shaqshaq, — dedi bujır bet at jılawın tartıp. — Meniń sende adawatım joq ekenin jaqsı bileseń. Biraq maǵan seniń gelleńdi shawıp taslaw buyırılsa, ekilenip otırmastan shawıp taslayman. Sebebi, men mańǵıtlardıń nókerimen. Sol ushın maǵan gúnań joqlıǵı haqqında aytıp, sarsılǵandı qoy, — dedi ızǵarlı dawıs penen.

Shaqshaq úndemedi. Olar menen sóylesiwdiń paydasız ekenligin sezdi. Ózi burınnan da topaslıǵı, ayaw ne ekenin bilmeytuǵınlıǵı ushın Maylıxojanı xosh kórmeytuǵın edi. Ishinen: ―meni shaması Buxaraǵa aparatır, ol jerde qazıǵa aparar ma eken, ne gúnam ushın‖,

160