Kenesbay Karimov Agabiy

tiyiwge bolmaydı, xojayın onnan ayrılatuǵının bilse hesh eglenbeydi, eger quwıp jeter bolsa ayap otırmaydı, onıń ústine at iyesinen ózgeni jatırqap, janına jolata bermeydi. Qarakók ayǵır da esaptan shıǵadı, ózi qartań, biraz shapsa aqsaydı, táwip onnan tól alıw ushın saqlap otırǵan bolsa kerek. Buwrıl at...

Bektemir buwrıl buwdanǵa minip qashıwdı ózinshe sheship qoyǵan. Á zelden reńi buwrıl bolǵan at minezi tentek bolsa da júdá shıdamlı keledi, azannan keshke minip shapsań harıp-sharshawdı bilmeydi, dep jılqımanlardıń aytqanın talay esitken.

Qashıwǵa qolay pursat tuwıla bermedi. Bektemir de sabır menen kútti. Kútpegende ilaj qansha? Xojayın tez-tez gá kimgedur em qılıwǵa, gá atlanısqa keter, biraq onnan payda kem, kisenniń gilti táwiptiń qaltasında, onıń ústine Saparmırat ańlıwdı kende qılmas

edi. Kún boyı baqırawıq nardı minip, túyelerdiń izinde boladı, nar menen qashqanda qayda baradı? Atlı jigitler adımın altı ashtırmaydı.

Q araqumnıń ortasındaǵı bes-altı otawdı mákanlaǵan awılda kúnler dizbegi aylarǵa, aylar jıllarǵa jalǵanıp ótip bara berdi.

Qıpshaq awılında emin-erkin ósken Bektemir, bul jerde neshinshi gúzdi qolında kisen menen kútip almaqta edi.

Jıllar boyı kútilgen pursat báhár selinen aldın bolatuǵın gúldirmama shaqmaǵı kibi tosınnan, kútilmegende payda bolıp, jigitti eseńkiretip jiberdi.

Ádettegishe qas qarayıp, aspanda juldızlar kórine baslaǵanda pıtırap jayılǵan túyelerdi bir jerge jámlep, awılǵa qaytıwdıń tátárrigine kiristi. Sawın túyeler keshqurın, salqın menen sawılar

edi. Keshigip qalıp, sóz esitpeyin degen oy menen jedellesip, astındaǵı nardı qıstawǵa aldı. Túyeler jayılıp, awılǵa bet alıp, mań-mań basıp kele berdi. Usı payıtta súrdew boyındaǵı shoq jantaqlıqta bir túlki buǵıp, nenidur ańlıp turar edi, tosınnan

bir sur qoyan sekelek atıp túlkiniń aldında payda bolıp edi, payıt ańlıp turǵan sum túlki qoyandı qaqtı da aldı, qoyan janıwar bir ǵana ―bıyq‖ etiwge úlgerip qaldı. Bektemir murtınan kúlip bul waqıyanı ózinshe jaqsılıqqa jorıdı. ―Men házir jańaǵı túlkiden de hálsizirekpen, qolım baylawlı. Túlki qoyandı sumlıq

penen aldı. Bolmasa quwıp uslay almas, qoyan túlkiden qashar bolǵanda eki sekirip-aq qutılıp ketken bolar edi‖.

Kúnshıǵar tárepke qarap edi, jarqırap tuwǵan sholpan juldızın kórdi. Ádetinshe Zulqumar dep sıbırladı. Kóp uzamay awılǵa kelip jetti.

Bul ne ájep, hesh kim túye sawıwǵa shıqpaǵan, qoralar ashılmaǵan, negedur hár jerde shashılıp atırǵan kórpe-tósek kózge taslanadı.

141

Bektemir ań-tań boldı. Awılǵa ne bolǵan ózi? hesh kim qalmaǵanǵa uqsaydı. Kóship ketkennen aman ba?

Awıldıń qural kótergendey adamları atlanısqa ketken, hayal- bala-shaǵa menen Bektemirdi qarawıllaw ushın Saparmırat penen Geldimırat qalǵan edi. Olar da hesh jerde kórinbeydi, ―jıńq‖ etken ses, hátteki ―tırs‖ etken seske úrip, awıldı basına kóteretuǵın sháwkildek iytler de inlerine kirip ketken be, qalay?

Ne bolǵanına túsinbegen Bektemir túyeni shóktirip, qoranıń awzın ashıp jiberdi. Túyelerdi qamadı. Qaydandur basına: ―qashıw kerek, pursat jetti‖, degen bir pikir sap etip kele qaldı. ―Atlar qáne?‖ Qara ayǵır menen taǵı bir-eki at qazıqlarında kórinbes edi. Olar qayda ketken? Ala ayaq torı xojeyinniń astında. Buwrıl qayda? Buwdan bolǵanlıqtan malǵa, jılqıǵa miniletuǵın buwrıl at tekli axalteke atlarınan bólek baylanatuǵın edi. Atqora taman juwırdı. Qolına salınǵan kisenniń temir shınjırı bir-birine soqlıǵısıp tún qoynınıń tınıshlıǵın buzar edi. Atqoraǵa kirgende buwrıl at setem alıp pısqırıp qoydı. Eglenip turmastan baqanda iliwli turǵan terlikti atqa salıp, ústine erdi qondırdı. Bel ayıldı qattı tartqanda at teńselip ketti, qattı tartılǵanın bilip,

az ǵana bosatıp bayladı. Sham ayıldı tartıp otırmadı. Attı jetelep, qoradan shıǵardı da eki qolı menen erge asılıp, atqa ǵarǵıp mindi. Tebinip jiberip, xojayınnıń otawı aldınan óte bergende irkildi. Attan túsip, beldewge bayladı. Eki bastan tiri jan kórinbeydi, jolda jegendey azıq alayın, qolıma ilingendey qural bar ma eken, dep otawǵa bas suqtı.

Otaw múlikleri jayrap jatar, ala kóleńkede qural-jaraq ta, azıq bolǵanday birer nárse de kózine túspedi. Tez qaytıp shıǵıp, xojayın otawı menen qatar tigilgen ózi bolatuǵın qara úyge súńgip kirdi. Ústine hesh kim kirmeytuǵınınan paydalanıp, hárdayım berilgen nannan bir tislem bolsa da awıstırıp qatqan nandı jıynap, eski dorbaǵa salıp qara úyge jasırıp qoyǵan edi. Q armalanıp tawıp aldı da, moynına ildi. Endi shıǵa bergende ― Bektemir aǵa‖, degen sesti esitip bosaǵada qalsha turıp qaldı. Solay esitilgen shıǵar, dep oylap tısqarıǵa qaray qádem basqan edi, dawıs taǵı esitildi.

—Zulqumar!— dep jiberdi Bektemir. Ol házir ózin misli tús kórip atırǵanday, yaki ózge bir dúnyada júrgendey sezer edi.

—Bektemir aǵa! Qarańǵılıqtan shıǵıp kelgen súlder Bektemirdi qushaqlap jılap jiberdi. — Men Gózelmen... ıssı dem jigittiń júzin sharpıp ótip, qımız ishken kibi más etti. Jigittiń moynınan qushaqlap alǵan qız óksip-óksip jılar, kóz jasları

142

Bektemirdiń bóz kóyleginiń jaǵasınan quyılıp, denesin kúydirip barar edi. Bektemir haqıyqatlıqqa qayttı. Kórgenleri tús yaki

ózge dúnya kórinisleri emes, al házir bolıp atırǵan waqıyalar ekenligin, awılda qanday da bir kewilsiz hádiyselerdiń bolıp

ótkenin ańladı.

—Gózel, jılama qaraǵım. Ne boldı ózi? Jılama, qáne aytıp

ber.

Gózel solıǵın basa almay jılar, arasında: aǵam, ájem... yaǵıy dep qosıp qoyar, biraq úzik-úzik gáplerden Bektemir anıq bir máni ańlay almadı.

—Meniń waqtım az, ne boldı, anıq ayt. Men qullıqtan, seniń atańnıń qullıǵınan azat bolmaqshıman. Men óz elime, óz awılıma, meni kútip kózi tórt bolǵan anama, súygen qızıma ketpekshimen. Sen qarsı bolmassań.

Bul sózlerden soń Gózeldiń kóz jasları burınǵıdan beter kóldárya boldı.

—Getme, Bektemir aǵajan. Men ǵorqarın. Getme, men seni soerin... Getme.

—Gózel, qarındasım, qaraǵım. Bektemirdiń ózi de jılap jiberiwge sál qaldı. Men qulman. Men seniń teńiń emespen. Túsin aqırı, men bul jerde qalsam da saǵan qolım jetpesten, ayralıq kúyigine shıday almay ólip ketemen. Meni jiber, jónime keteyin, qaraǵım.

—Men ǵorqarın aǵajan. Getme... Yaǵıy geldi. Atamnıń qandarı...

Á jemni, Geldimırat bilen Saparmırattı banda ǵıldı. Atlardı aldı. Men bul jerge bekindim. Gormedi. Chaǵalarnı, ǵızlarnı, uǵlanlar menen gelinlerdi, mal-dúneni aldı. Meni ǵıdırmadılar, górmediler. Men sen ushın barinen gesherem, meni óziń bilen áket, aǵajan.

Onıń imkanı joq edi, biraq Gózel biyshara oǵan túsinbes, mágar túsiniwdi de qálemes edi. Eglenbekke pursat taǵı joq. Átirapqa qulaq túrip, hár jer-hár jerde bende etip alıp ketilgen tuwısqanların joqlap jılaǵan hayallardıń dawısları esitildi. Awılda adamlar bar, Gózel jalǵız ózi qalmaydı, dep oyladı.

Gózel bolsa qorqınıshtan ba, yaki Bektemirdi shınnan súyip qalıp, onnan ajıralıwdı qálemegenlikten be, jigittiń moynınan jazdırılǵısı kelmes edi.

Tutqın ushın bunday qolay pursat endi tuwıla ma, tuwılmay ma kim bilsin. Onı qoldan shıǵarıp bolmaydı.

Jigit kisenlewli qolların kóterip, Gózeldiń shashın sıypadı. Soń moynına asılǵan qollardı mashaqat penen jazdırıp, qızdıń mańlayınan súydi. Qız ne bolar eken, dep únsiz qalǵan edi.

143

— Xosh bol, Gózel qaraǵım, — dedi Bektemir ózin qolǵa alıp. Qatal táǵdir seniń menen meni tar álemde gezlestirgen edi. Mine, taǵı ajıratpaqta. Ómirden túńilgen payıtımda sen ómirge qushtarlıq oyattıń, meni óz qolıń menen awzıma as salıp, ayaqqa turǵızdıń, sen meniń tuwısqanım, tuwısqan qarındasım bolıp qaldıń. Imkanı bolsa seni ómirim boyı tóbeme kóterip júrgen bolar edim, átteń onday imkanım joq. Meni alıs jollar menen mashaqatlar kútpekte, ol jollardan aman ótip, gózlegen mánzilime jetemen be, jetpeymen be, ol jalǵız Allaǵa ayan. Bul dúnyada ushırasıw taǵı nesip etpese, tańla mahsharda gezlesermiz. Xosh bol, qaraǵım...

Attıń dúbirinen jigittiń jónep ketkenin sezgen Gózel esikke umtıldı.

—Getme, Bektemir aǵa... Gorqarın... Bosaǵadan atlap shıqpadı. Qızlıq namısı irkip qaldı. Máwriti kelip, pash etilgen pinhamı

sır ellerge tarqap, tillerde dástan bolıwın qálemedi. Solıǵın basıp, átirapqa qulaq túrdi. Hár jer, hár jerdegi otawlardan kim ulın, kim qızın joqlaǵan hayallardıń dawısı tal-tal esitiler edi. Gózeldiń dártleri kókiregine sıymay, tolıp ketti. Úyden juwırıp shıǵıp, egitilip, jılay berdi. Kóz jasları qızıl kóyleginiń kókiregin sel-sel etti. Aǵasın, anasın bende etken jawǵa, kózsiz hám juwapsız qalǵan muhabbatqa ızalı edi.

—Geldimırat qaqa, Áje... — degen dawısı awıldıń arǵı sheti menen bergi shetin jańǵırttı. Esitkenler: «Atamırat táwiptiń qızı Gózel aman qalıptı, Geldimırat penen táwiptiń hayalı bende bolıptı», dep oyladı. Qızdıń qońırawday hawazın awıldaǵılar jaqsı tanıytuǵın edi.

Bul waqıtları at ústindegi Bektemir ―meni dárya boyına shekem baslap baradı-aw‖ dep shamalap qalǵan jolǵa túsip, buwrıl attı shaptırıp kete berdi. Qolındaǵı kisen jóninde oylap ta otırmadı.

Nókerlikte beline taǵılǵan qılıshqa qanday úyrengen bolsa, kisenge de sonday úyrenip ketken, jumıs islegende, at ertlegende, awqat jegende usta soqqan buǵawdıń kesent keltirmeytuǵınınday ádisin tapqan, bazda ózin kisen menen birge tuwılǵanday sezgen payıtları da bolǵan. Temir qazıq juldızın baǵdarlap, juldızdı sol tárepinde qaldırıp, qumshawıt jerlerde izinde shań-tozań kóterip, alǵa umtıla berdi. Kózge túspey, dáryaǵa jetip alıwdı oylar edi. Kóz aldında biymezgil jortqan jolawshı, ózi uqsaǵan tún urılarına gez keliwden seskendi. Alısıraqta attıń pısqırǵanı, tuyaq dúbirlisin esitti. Dárhal joldan shetkerige shıǵıp, qum tóbeni panalap turdı. Shıǵıstan kóterilip kiyatırǵan ay adım-adım júris penen asıqpay kiyatırǵan bes-altı atlınıń súlderin jaqtırttı.

144

Ara qashıq bolǵanlıqtan kimniń-kim ekenin anıq tanımasa da, atlılardıń arasındaǵı eńgezerdey bálent birewin ―Atamırat emes

pe eken‖, dep shamaladı. Júregine ǵulǵula tústi. Olar ádewir alıslaǵan soń jolǵa shıǵıp, attı qattı aydadı. Ishinde ―Atamırat

bolsa izime túsiwi itimal‖, degen gúman oyanǵan edi.

Q uday jarılqap, aldınan túngi jolawshılardan ózge hesh kim gezlespedi. Tań atıp, kún arqan boyı kóterilgende ol ele at shawıp keler, buwrıl janıwardıń teri baqayınan sorǵalap tursa da ele harıwdı bilmes edi. Birden júzine salqın lep urıldı. ―Dárya, dárya jaqın‖, dep oyladı at ústindegi shabandoz. Bálent tóbeshikke kóterilip, qolı menen kózin quyashtan panalap, átirapqa názer saldı. Kúnshıǵar tárepte sáske quyashınıń astında, qumlar ortasında iyretilgen, tawlanǵan dárya polat qılısh kibi jaltırap jatır

edi.

―Azatpan! Men qul emespen, azatpan!‖ Qollarındaǵı kisenge ǵázep penen tigildi. Soń tóbeshikten túse basladı.

***

Bul waqıtları atlanıstan qaytqan bes-altı salt atlı talanǵan awılǵa kirip kelgen edi. Aman qalǵan qatın-qalash bir jerge jıyılıp alıp dad salıp jılar, birli-yarım qart adamlar olardı

jubata almay áwere bolmaqta.

—Qaqa, — dep eńirep jiberdi qara saqal Atamırat táwipti kórgen Gózel.

Qaqa, ájemdi áketti, Geldimırattı bende ǵıldılar... Kóz jası monshaq-monshaq bolıp jerge tógildi.

—Kim? Kim olar, bilarsińizmi?

—Bilamoq. Atlilar geldi. Otovni taladilar. Atlarni aldı. Geldimıratnıń Elini baǵladı. Saparmırattı baǵladı. Áje...

—Qay tarapa gitti?

—Bilamoq. Men otavga berkindim.

Atlılar attan túspey turıp oylastı. Olardıń gúmanı alilerden, ózlerine jaqın qáwimnen edi. Bir qariyanı shaqırıp, jón-josıǵın sorastırıp bilip aldı. Gúmanları durıs shıqtı. Qariya atlılardıń qay tamanǵa jol alǵanın siltedi.

—Bandi qani? — dep soradı ákesi qızınan. — Ya olar bandini de ákittimi?

—Yoq, bandi sońra geldi.

—Gayda getenini gormedingmi?

—Bilamoq.

Bendeni izlewge atlılarda waqıt ta, ıqlas ta joq edi. Aqırı pútin awıl jaw qolında bende bolıp ketken, awıldıń aqsaqalınıń

jalǵız ulı onıń ishinde bolsa, qolı kisenlewli bir quldı izlew nadurıstay kórindi. Kisenniń gilti xojayınnıń kisesinde, atlardı

álle qashan dushpan alıp ketken, piyada ya túye menen qashsa qayaqqa barar edi, qum ishinde adasıp-adasıp, shólden, ashtan dińke-mádarı

qurıp ózi-aq keler, bolmasa jaqın jerde buǵıp otırǵan shıǵar. Túyeler qamawda, barlap kórgen edi, túwel kórindi. Ekinshi tamanınan, eki jıldan berli hesh bir gúnasız adamdı kisenlep qoyǵanına ókingendey boldı. Jalǵız perzentiniń Bektemirge uqsap dushpanǵa bende bolǵanı esine kelgende erksiz ―Geldimırat‖ dep jılap jiberip, toqpaqtay judırıǵı menen óz mańlayına salıp

qaldı. «Geldimırat!». Ulınıń qolına kisen salıp atırǵan ájeptáwir bádbásher adamlar kóz aldına keldi. Geldimırat ―qaqa‖ dep jalınıshlı názer menen ákesine tigilgendey boldı. Bektemirdi jıllar boyı kisende saqlaǵanına, oǵan bir márte hám jaqsı sóz aytpaǵanına ókindi. Aqırı ol da Geldimıratqa uqsap birewdiń mańlayındaǵı jalǵızı shıǵar, onı aylar, jıllar boyı ata-anası kózleri tórt bolıp kútken, ya ólisin, ya tirisin bile almay áwere-

sarsań bolǵan shıǵar. Ishinen ―men haywan ekenmen, men adam emes, jılqıman‖, dep tákirarlar edi. Kóz jası júzinen tómen sorǵalap, saqalları arqalı erge tamdı.

—Gózel, — dedi állenemirde at ústinde turıp. — Má, al. Kisenniń giltin shıǵarıp qızına uslattı.

—Bende gelse kishenin esh, ixtıyarı ozinde, dort tarapı ǵıbla.

­ıstanmasa mani gutsin. Ápiw sorarın. Soń atın tebinip, ornınan

qozǵaldı. — Gittik!

Ol dushpanları tárepinen bende etip áketilgen hayalın, mańlayındaǵı jalǵız perzenti, ózi ólse miyrasxorı, izinde qalatuǵın tuyaǵı, ómiriniń dawamshısı bolǵan Geldimırattı azat etiwge atlandı. Ol perzenti ushın janınan keshiwge, eger qolında bolsa álemniń jartısın perzentiniń basındaǵı bir tal áziyz shashı

ushın oylanbastan berip jiberiwge tayar edi.

***

Dáryanıń jaǵasına kelgen Bektemir tómenge túsiwge qolaylı jer izley basladı. Gúz ayı bolǵanlıqtan, Ámiw jazdaǵıday tasqın emes, suw ádewir tómenlegen. Oń tárepte, sál órirekte qolaylı jer kórindi. Sol jerge jetip, attan tústi. Piyada, attı jeteklep jasqadan tómenge ketti. Ultanda aǵıp atırǵan dárya kenarına jetpey turıp, attıń júwenin tartıp, qus-tumsıq erdiń basına bekkem etip

oradı hám suwǵa umtılǵan attı jılawdan tutıp, erkine jibermedi.

146

Uzaq tún boyına tınım bilmey shapqan buwrıl at shóllegen, erkine qoysa dáryanıń ılay suwına tumsıǵın basajaq edi. Qızıp turǵan

at suwıǵansha suwǵarıwǵa bolmaydı, degen pikir menen teri basılaman degenshe irkildi. Ústinde bóz kóylek, bóz ıshtannan basqa awırlıq etkendey kiyimi joq edi, dáryanıń ızǵar lebinen tońayın dedi. Jalań ayaǵına jumsaq shege qum jaǵımlı tiydi. ―Janıwar, házir dáryaǵa túsemiz, ekewimizge Alla yar bolsın‖, dep buwrıl attıń moynınan shappatlap qoydı. Soń atqa jeńil ǵana ǵarǵıp minip, ―shúw, janıwar‖, dep tepsindi.

Dizesine shekem suwǵa túsken at, ılay suwdan miyri qanǵansha ishti. Bektemir izine, jaǵısqa qaradı. Hesh kim kórinbedi. Qullıq

shınjırı dáryanıń biyik jaǵısında qalǵanday tuyıldı. Alıslarda bozlaǵan ingen túyeniń sesti esitildi. Endi onı Subhan júzbası aytqanday ájel oǵı, yaki bálent-bálent tentek tolqınlar ǵana azatlıq jolınan qaytara alar edi. Qudayǵa shúkir, biyik jaǵısta Bektemirge qarata ájel oǵın jollawǵa tayın turǵan dushpan kórinbeydi, dáryada bolsa bálent tolqınlar joq, ol tawlanıp, óz erkinshe aǵa berdi.

Táwekel qayıǵına mingen jigit attı qıstadı. Buwrıl irkilmes-

ten suwǵa túsip, harıldap dem alǵanda jumsaq tanawı qus qanatınday jelpildep, júze basladı. Júzbası aytqan edi: ―qıyın-qıstawda dáryaǵa at salsań ilajı bolsa shawıp kelgen at suwıǵansha suwǵa salma, eglen, teri basılsın, sońınan suwǵa sal. Awır kiyimdi, sawıttı, etikti sheship tasla, altın basıń aman bolsa, kiyim de,

sawıt ta, etik te tabıladı. Soń at júzip baratırǵanda ústinde otırma, hálsirer bolsań jalına asılıp, qaptallap júz‖.

Kóp ótpey jigittiń salmaǵı menen suwda attıń jalı kórinbey qaldı, júzbasınıń taǵı bir aytqanı yadına túsken Bektemir oń ayaǵın úzeńgiden shıǵarıp attıń sawrısına qoydı, shep ayaǵın úzeńgige tiredi, attıń omıraw beti kóterilip, tezirek júze basladı.

Kóp ótpey aman-saw jaǵısqa jetip alıp, dáryanıń qumlaq qayırına shıqtı.

Bálent jaǵısqa ámellep kóterilgen atlı dógerekti qıraǵı kózleri menen gúzete basladı. Alısıraqta baǵlarǵa búrkengen awıllar kórindi. Awıl sırtındaǵı atızlarda teńselisken aq júweriler, hár

jerde gúzlik biyday egilgen jerler kók-kómbek bolıp kózge taslanadı. Jaqın jerden ózine dónip turǵan qáwip joqtay. Bul kimlerdiń awılı? Dos pa, dushpan ba? Ol jaǵı ele namálim edi.

Awıl shetine kelip, jol boyında otırǵan qariyaǵa sálem berip, jón soradı.

— Bul Erdana awılı, — dedi qariya. — Buxara ámiri puqarasımız. Tilinen tájik ekenligin ańladı.

147

Endi qariya kisenge dıqqat penen qaradı.

—Uǵlım qolıńa kim bilezik saldı? — dep házillesti.

—Yawmıtlar.

—Ózi de gúmisten bolsa kerek, sheshtiriwge kóziń qıymay turǵan shıǵar, — dep quwaqılandı qariya.

—Álbette, — dedi Bektemir de bos kelmey. — Bul bilezikler eki jıl boyı maǵan altınnan da qımbat bolıp qalǵan ata.

—Báribir endi olar saǵan jaraspaydı. Anaw tútin shıǵıp turǵan

úy temirshiniki. Biraz háleklense de, ebin tawıp bilezigińdi sheship alar, biraq olardı ustaǵa sawǵa etiwge kóziń qıyarma eken, balam, ne dediń?

Q uwaqı ǵarrı eken, — dep oyladı bir neshe jıllardan berli erkin házil menen quwaqı sózlerdiń ne ekenin umıtıp úlgergen Bektemir. Soń házil menen juwap qaytardı:

—Bul altın bileziklerim sheshilgen payıt, temirshige shın kewlimnen sawǵa qılaman. Sózime isene beriń.

—Bálki ash shıǵarsań, jigit, solay ma? ­arrı ájiz kózlerin sıǵıraytıp ele at ústinde turǵan jigitke tigildi. Yaki dáryanıń

ılay suwına toyıp aldıń ba? Ya yawmıt doslarıń qoy soyıp qonaq qılǵan ba, ayt bala?

—Rasın aytsam, bir tislem nan menen bir urtlam suw bolsa yaq demeymen.

—Házir, — dedi qariya. Sońınan dawısladı.— Zumrad, ha Zumrad!. Kóp ótpey on jaslardaǵı taqıya kiygen qız:— Ne deysiz ata?

—dep tayar boldı.

—Úyge kirip miymanǵa ayran menen nan alıp shıq, qızım,

—dep buyırdı.

Bektemir at ústinde turıp ayrandı ishti. Arpa nandı jep, ǵarrıǵa raxmet ayttı. Soń temirshiniń úyine qaray jol aldı.

Zildey kisenlerden bosaǵan qolı ózine jep-jeńil sezildi. Hállengen, shólin basqan, qullıqtan azat bolǵan jigit kóp ótpey óz oljası bolǵan buwrıl attı jeldirip, tuwılǵan awılı taman aparatuǵın jolda baratır edi.

***

Bektemirdiń dereksiz ketkenligi haqqındaǵı xabar tuwılǵan awılına bes-altı aydan keyin málim boldı. Aldı burın sıpsıńsıpsıń gáp tarqaldı. ―Otız eki tisten shıqqan sóz— otız eki elge taraydı‖, degeni ras eken, háptege jetpey kishkene awılda bul sum xabardı esitpegen adam qalmadı.

148

Bektemirdiń anası jılap-sıqlap, Hákimqulǵa keldi. Bir qolı bir qolınan qısqaraq hám qıysıq bolıp pitkenin esapqa almaǵanda Hákimquldıń sawashta alǵan jarası jazılıp, tik ayaǵına turǵan, ishqısta zerigiwden ne qıların bilmey awıl arasında at shaptırıp júrer edi.

—Qaraǵım Hákimqul, sennen basqa súyenerim bar ma bul elde. Jorań Bektemirden xabar-atar joq, júzbası nókerge alarda suwmańlap wádeni tawday úyip ketip edi, óli-tirisin aytıp, bir awız xabar beriwge jaramay otır ǵoy, — dep jawlıǵınıń ushı menen kóz jasın sıpırdı.

—Jılama, ana. Házir Buxaraǵa atlanaman. Barıp joramdı tawıp qaytaman, hesh ǵam jemeń.

Bul sózler jalǵızınıń deregin bilmey sarsań bolǵan ana bayǵustıń jarasına málham boldı. Hákimqulǵa aq pátiyasın berip úyine qayttı. Erteńine Hákimqul es bolsın dedi me, atına Jurınbaydı mingestirip, qorjınına azıq-túlik salıp, Buxara jolına tústi.

Ó zine jaqın hám tanıs bolıp qalǵan, ámir nókerleri jasaytuǵın awılǵa jetip barıp, bir nókerdikine at bayladı. Tanısbilisleri menen apaq-shapaq sorasıp, biliskennen keyingi dáslepki sózi Bektemir haqqında boldı.

Anıq bir xabar bile almadı. Bir nóker: ―Janında edim, sawashta kókiregine oq tiyip, attan jıǵıldı. Ólgen shıǵar. Biz basqı tawıp, shegindik. Jaradarlar menen ólilerdi ala almadıq‖, dese, bir ásker: ―at ayaǵınıń astında jatırǵanın kórdim, jaw keldi, biz qashtıq, óliler de, tiriler de dushpanǵa olja boldı‖, deydi.

Bul xabardıń taqıyıǵın bilse sol biler degen oy menen Subhan júzbasını izledi. Tabılǵan menen júzbası Bektemir haqqında

sóylesiwge zawqı bolmadı, Hákimquldıń júzbasıdan sorap anıqlaǵanı: Sawashta Bektemirge oq tiyip attan qulaǵan, anıǵıraǵı

ólgen bolsa kerek, jansızlardan sorastırıp kórgen, yawmıtlar arasında Bektemir atlı tutqınnıń bar ekenligi jóninde olar derek esitpepti, soǵan qaraǵanda Bektemir ólgen.

Bul qayǵılı xabardan eseńkirep qalǵan Hákimqul Jurınǵa sır bildirmey awılına qayttı. Júzbasıdan esitkenlerin tis jarıp aytpadı. Kelgennen keyin de Bektemirdiń anasına ne dep aytıwdı bilmey, esikti ishkeriden ilip, eki-úsh kúnge shekem jatıp aldı. Aqırında bir sheshimge keldi: bir kún kelip haqıyqat júzege

shıǵadı, degen menen ―Bektemir ólgen‖, degen xabardı aytıw Hákimqulǵa, al onı esitiw biyshara anaǵa awır, sol ushın ―Bektemir jaralanǵan, sóytip tutqınǵa túsken eken, tez kúnde ámirdiń

149

adamları barıp qutqarıp keledi eken‖, degen xabar aytpaqqa bekindi.

Bunday xabardı esitken ana biraz jubanǵanday boldı, hárqalay ―óldi‖ degen xabardan ―tiri, bende bolıp túsipti‖, degeni álbette abzal edi, ―kepin kiygen kelmes, kebenek kiygennen úmit bar‖, bir kúni ulınıń aman-esen, bir ayaǵı aqsaq bolǵanda ne bolıptı,

á ytewir qushaq ashıp bawırına qayta oralıwınan úmitdar bolıp jasaydı. Dúnya keń, onda jaqsı adamlar da kóp, ǵárip hayaldıń jetim ulına Alla sharapatı menen birew sayasın salar, degen oy ananıń ǵamgún kókiregin tárk etpedi.

Solay etip, waqıt óte berdi.

Bektemirdiń aman-saw oralıwına isengen ekew — birinshisi

— óz anası, ekinshisi — Zulqumar edi.

Sum xabar onı eseńkiretip tasladı. Oyın-kúlki, házil-dálkek penen isi bolmay qaldı. Biraq Bektemir bende bolıp, tutqınǵa túsipti, degenge isenbes, mágar qumlar ishinde jalǵız ózi adasıp qalǵan, jaqsı adamlarǵa gezlesip, bir kúni awılǵa, Zulqumarǵa jol tawıp keletuǵınına isendi.

Aradan jıllar ótti. Bir kúni Hákimquldı ákesi shaqırıp aldı.

— Balam, — dep sóz basladı bay. — Zulqumarda kewliń barın burın qulaq-qaǵıs etken ediń. Onı jorań ayttırdı, awıl-el toy bolatuǵın máwsimnen de xabardar edi. Xalıqta gáp bar: ―Qızdı kim ayttırmaydı, qımızdı kim ishpeydi‖, degen. Bilemen, Bektemir

birge ósken jorań edi, ilaj qansha. Ólmektiń izinen ólmek joq,

— dep gápti alıstan basladı.

Hákimqul Zulqumardı janınan artıq kórer edi. Jorası Bektemir menen ortada ―tiri bolsaq bir tóbe, ólsek bir shuqır‖ degen áskerlik serti bar, onı Bektemir bir márte orınlap, Hákimquldı ólim tırnaǵınan alıp qaldı. Bul sertti orınlawǵa Hákimqul tayar edi, biraq kerek waqıt, kerek pursatta ol dostınıń janınan tabılmadı, mine, endi onıń táǵdirin belgisizlik perdesi tosıp turıptı. Zulqumarǵa kóz-qulaq bolıw, ―qanatlıǵa qaqtırmay, tumsıqlıǵa shoqıtpay‖ asırawdı dostı isenip tapsırǵan edi, ol bolsa...

— Yaq aǵa, yaq, men onday qıla almayman aqırı.

Ol áke sózin artıq tıńlawǵa taqat etpedi. Ójireden atlıǵıp shıqtı.

Aradan jıllar ótti. Bektemirdiń tiri qaytıwınan adamlardıń úmiti úzilgen, tek eki adam ǵana onıń ólgenine isenbedi. Onıń biri — Bektemirdiń bayǵus anası bolsa, ekinshisi — Zulqumar edi.

150