Kenesbay Karimov Agabiy

— Diydar nesip etken kúni, — dedi qız sıńǵırlap kúlip. Soń iynaǵashı teńselip kete berdi, jigit izinen qarap qaldı. Pursatın tawıp, bir neshe márte pinhamı ushırastı. Bir-birine

uzaq tigiliwler, tartına-tartına sóylesiwlerden artıq iske qol urmadı. Bir saparı Bektemir Zulqumardı qushaǵına tartıp, súymekshi bolǵan edi. Zulqumardıń: ―Asıqpa aǵa, hár nárseniń waqtısaatı bar, házir erkimdi bersem, onnan zorıraǵın talap etesiz dep qorqaman‖, degen sózi jigitti irkti.

Bektemirdiń ketetuǵın payıtı shamalasqanında, Zulqumar menen ushırasıp, wádeni bir jerge qoydı. Kelesi gúzge nókerlikten birotala qaytadı, bolmasa bes-altı ay múddet alıp kelip Zulqumarǵa úylenedi, oǵan shekem Bektemirdiń anası barıp qızdıń ata-anası menen sóylesedi. Qullası, Zulqumardan kewli toq bolǵan Bektemir xoshlasıw ushın Hákimquldıń úyine kirdi.

Ele jaraları jazıla qoymaǵan Hákimqul gilemniń ústine tóselgen kórpeshede jatır, júzinde reń joq, dińke enbegeni kórinip turar, biraq kewli sergektey kórindi.

—Jaǵday qalay Hákimqul. Barlıq yawmıttı bir óziń aydaǵanday jatısıńa qara, — dep házillespekshi boldı.

—Endi nókerlikke jaramasam kerek. Táwip ayttı: ―súyek piter, jara jazılar eken, biraq úzilgen tamırdı jalǵawdıń ilajı joq qusaydı. Shaması endi biz Hákimqul sholaqpız, jora, — dep kúlmekshi edi. Kelistire almadı.

—Qapa bolma, óziń ayttıń ǵoy jazılmaytuǵın jara bolmaydı,

dep.

—Báribir batadı. Mine, sen ketip baratırsań, taǵı atqa minip, kerek bolsa, qılıshıńdı qınınan suwırasań. Al, men-she? Endi men kimseń— Hákimqul sholaqpan.

Bektemir onı qalay jubatarın bilmes edi.

—Men xoshlasıwǵa keldim, — dedi aqırında. Erteń júrejaqpan. Saǵan aytajaq pinhamı gápim bar edi.

—Qanday gáp eken ol, pinhamı aytılatuǵın. Ayta ber, bul jerde bizden ózge hesh kim joq.

—Sennen jasıratuǵın pinhamı gápim joq, biraq ózge qulaqtıń esitiwin qálemeymen. Sen meniń dostımsań, seniń menen Jurınnan basqa tuwısqanım da, súyenerim de joq. Aytajaǵım: men Zulqumar menen wádelestim. Kelesi gúzde nókerden ya birotala, ya birer jıl múddetke qaytaman. Qız kútedi. Sóz berdi. Endigi jaǵında Zulqumarǵa óziń kóz qulaq bolıp turasań, dostım.

—Qoydı bórige tapsırmaqshımısań sonda? Ya Barshınnıń sińlisi bar ma?

—Oyındı qoy, men rasın aytıp atırıppan.

131

Hákimqul negedur únsiz qaldı. Dostınan júzin burıp diywalǵa qaradı. Jılap atırǵanday edi. Bektemir onı jaradarlıǵına, hálsizligine, saptan qalǵanına ókinip atırǵanınan shıǵar dep oyladı.

— Yaqshı, — dedi állenemirde Hákimqul. Dawısı ólimsirep esitildi. — Yaqshı, isene ber, men Zulqumarǵa kóz qulaq bolaman, dostım.

Hákimqul bul sózlerdi aytarın aytsa da ishinen qan jılar edi. Óziniń Zulqumardı qanshelli jaqsı kóretuǵınlıǵın, kerek dese janın da ayamaytuǵınlıǵın, bul sezim doslıqtan da joqarı turatuǵınlıǵın házir sonday tereń túsingen, biraq Bektemirdiń aldında sharasız qaldı. Sebebi, ol dos, balalıqtan jan dostı, onıń ústine ózin ólimnen qutqarǵan, ―tiri bolsaq bir tóbe, ólsek bir shuqır‖ degen jawıngerlik serttiń birinshi márt orınlawshısı,

oǵan ―yaq, men oǵan kóz qulaq bola almayman, sebebi, men ózim onı janımnan artıq kóremen, dostım‖, dep ayta alar ma? Házir ol urıstan aman shıqqanına ókine basladı. Zulqumardan ayırılıwdan

kóre lashım sawash maydanında qalıp, onı Bektemir alıp kelse, Zulqumar maǵan ashınıp jılar ma edi, kim bilsin, degen oy keldi. Bári bir eki joldıń birin tańlawǵa májbúr edi, biri dos, ekinshisi pinhamı ashıǵı bolǵan Zulqumar atlı qız. Endi on segiz jastı toltırǵan óspirim jigit ushın qaysı birin tańlaw hám ólim menen barabar sıyaqlı tuyıldı. Dáslepkisi: doslıqtan waz keshiw, sertten waz keshiw— ólimnen jeńillirek pe? Kelesisi, dúnyadaǵı eń gózzal, eń ádepli, eń názik, eń aqkewil, qullası boyınan ózi izlegen barlıq jaqsı nárseler tabılatuǵın, basqanı bilmeydidaǵı, Hákimqul ushın solay, Zulqumardan waz keshiw, hátteki eń jaqın dostı ushın bolsa da, ájelden ańsat dep bolar ma edi?

Az ǵana pursatta bul hádiyselerdi aqıl tárezisine tartıp otırıwǵa imkaniyat bar ma?

— Onda men júremen, — dedi Bektemir aqırında. Saǵan isenemen, dostım. Jarań jazıla bersin, qıpshaqtıń mine degen

qızın saylap áperemiz. Zulqumardan da sulıwın.

Sońǵı sóz benen Bektemir Hákimquldıń qanlı jarasına duz sepkenin bilmedi. Kóp eglenbey úyden shıqtı.

Kóńlin bir jerge jámlep atlanǵan edi. Áskerlikte de jatsa, tursa oyında Zulqumar menen Hákimqul edi. Bir jıldıń ótiwine asıqtı. Subhan júzbası menen sóylesti. Júzbası Bektemirdey márt jigitlerden ayırılıp qalıwdı qálemes, degen menen awızsha shártnama bir jılǵa dúziler, ásker awırsa, basqa jaǵdayları bolsa nókerlikten ıqtıyarı menen ketiwge haqılı edi. Júzbası oylap kóriwdi ayttı. Jigit te jik-jappar bolıp jabısa bermedi, bes-

132

altı ay úyleniwge ruqsat alsa, soń Buxaraǵa Zulqumardı ákelse de bolar, degen qıyalǵa bardı.

Báhár payıtında ámirge qıstawlı xabar keldi. Aqmámed sárdar tóleytuǵın on mıń qoydıń qalǵanın ákeliwge barǵan nókerdi óltirip, taǵı bas kóteripti. Dáryaǵa jaqın jerdegi bir neshe awıllardı shawıp, malın olja, adamların bende etip, alıp ketipti.

Ásker dáryadan ótip, Qaraqumdı názerge alıp, jolǵa tústi. Bul saparı jer qayıstırǵan emes, bes júz atlı edi.

Atlılar tez júris penen qumnıń ishine kirip bardı. Sárdardıń bul joldan júrip ótkenine úsh-tórt kún bolıp qalǵan, sol ushın onıń izinen jetiw qıyın, degen menen júsbasılar keńesip alıp, quwǵındı toqtatpawdı sheshti, sárdardıń jawınger atlıları kóp

emes, degen xabar alındı, onıń ústine tutqınlar menen olja mallardı aydaǵan atlılar tez júre almas edi.

Quwǵınshılar qum ishine kirip barar, kún qızar, mestegi suwlar tez tawsılar, suw dárkar edi, biraq dushpan izleri olardıń jaqın jerdeliginen dárek bergenlikten, ―quwıp jetemiz‖ degen úmit penen alǵa taslanar, izge qaytıwdı oylamas edi.

Shet-shebirsiz Qaraqum sahrasınıń qaysı bir tóbeleriniń arasında ámir láshkerine Aqmámed sárdar qaqpan qurıp atırǵanın júzbasılar ańlamadı. Sáske payıtında nókerler ózlerin bir neshe júzlegen yawmıt atlılarınıń qorshawında kórdi. Kóp ótpey sawash baslanıp ketti.

Kúshler teń emes edi. Ótken saparǵı sawashta jeńiske erisip,

ózlerine kóbirek isenip ketkenin ámir áskerleri kesh túsindi. Talanǵan mallar menen bende etilgenlerdi qutqarmaqqa kelgenlerdiń

ózleriniń halları jeńil bolmaytuǵını kórinip turar, sawashtan,

qızǵın sawashtan ózge joldı hesh kim kóre almas edi.

Q ılıshlar qınnan suwırıldı. Sawash baslandı. Gá yawmıtlar basım kelse, gá ámir nókerleri basım keldi. Atlar menen adamlar shólden qıynalar edi, báhár quyashı qızdırǵan qum ishi jáhánnemge aylandı.

Dushpan sadaǵı ısqırıp kelip Bektemirdiń kókiregine qadaldı. Polat sawıt polat sadaqtıń pátine tótepki bere almadı. Qolınan qılıshı túsip ketti, kóz aldı qarańǵılasıp, bası aylana basladı. Kózin ashqanda pútkil átirap: qızǵısh qumlar da, bir-biri menen shayday ayqasıp atırǵan atlılar da, kók-kómbek aspan da, shashıraǵan quyash ta, hámmesi bir reńge, qıp-qızıl reńge boyalǵan edi.

―Jaralandım, awır jaralanǵan bolsam kerek‖, degen oy qıyalınan keshti. ―Hákimqul, Hákimqul!‖, dep jan halatta qıshqırdı. Dawısın esitkendey dostı Hákimqul bul jerlerden júdá alısta edi, onıń ústine jaradardıń dawısı sonday hálsiz shıqtı, onı tap qasında

133

iyinlesip, ıshqınıp qılıshlasıp atırǵan saplasları da esitpedi.

―Zulqumar‖, dep sıbırlandı. Attan túspekshi bolıp bir ayaǵın úzeńgiden shıǵardı. Ayaǵı kóterilmes, misli bes batpan tas baylap qoyǵanday awır edi, hámellep kóterip, oń tárepke qıysaydı hám

―gúrs‖ etip, attan qulap tústi. At irkildi. Oń ayaǵı úzeńgiden shıqpadı. At bir-eki adım atlaǵan edi, Bektemir ózin attıń astında kórdi. Kóp ótpey esin birotala joǵalttı.

Bul payıtları yawmıt atlılarınıń qolı basım keldi. Ámir

á skerleri ólgenler menen jaralanǵan jawıngerlerdiń qolǵa ilingenlerin alıp, izge shegindi. Kimdur Bektemirdiń atınıń jılawın tutıp, attı aydap edi, ayaǵı záńgiden shıqpaǵan adamdı at súyremedi, ornınan qozǵalmadı, dushpan bastırıp keler edi, nóker attıń jılawın qoyıp, óz jónine bas sawǵalap kete berdi.

Basqı tapqan ámir láshkerin ádewir jerge shekem quwǵan atlılar izge oralıp kelip, sawash maydanında ólgenlerdiń sawıtı menen qural-jaraǵın alıp, oynaqlap iyesiz júrgen atlardı uslap, jaralanıp, tiri qalǵanların tutqınlap, jaraların baylap, bende

etip alar edi.

—Atamırat, beri gel, gór, bu oǵlan diri ma? Dem alyanday duyıllı, — dedi murtı táp bergen jas jigit Bektemirdiń ústine

eńkeyip atırıp alısıraqta bir ólini tonap atırǵan qara saqallı, jası qırq-qırq beslerdegi eńgezerdey kisige.

Atamırat táwip edi. «Hazır baryan», dep dawısladı da óz isi menen bola berdi. Jas jigit qarap turmadı. Jerde jatırǵan qılıshtı aldı, ol ele qanǵa boyalmaǵan edi, ―oǵlan begunah‖, dep oyladı jas jigit. Dubılǵasın, kámarın sheship aldı. Az ǵana erkinlik sezgen Bektemir tereń dem aldı. Jeńi shıǵanaqqa keletuǵın kózgenek polat sawıt sheshilmedi. Iyin menen kókirek qápesiniń ortasına sawıttı jırtıp qadalǵan oqjay oǵı ádewir tereńirekke kirgen be, juwǵarada alınbadı, kúsh jumsap oqtı suwırıp alıwǵa jas jigittiń júregi dawamadı, qan reńkinen qorqatuǵın ádeti bar edi, soǵan qaramastan atalas aǵası Atamırat táwip onı atlanısqa ertip shıqtı. ―Oljalı qaytasań‖, dep kóndirdi.

Táwip keldi. Sawıttıń etegin kóterip jigittiń júrek tusına qol salıp kórdi. Júregi tez-tez urar edi. Tájiriybeli kózi menen

oqtıń qay jerge, qansha tereńlikke qadalǵanın shamaladı. Soń júzine tigildi. Murtı jańa táp bergen, sawash maydanında qulashın jayıp jatırǵan, óziniń on segizin endi toltırǵan Geldimıratına megzeytuǵın jigittiń ayanıshlı táǵdiri talay talanshılıqlarda jawızlıqlardı kóre berip, bershimek bolıp qatıp qalǵan júreginiń

bir múyeshinde qalǵıp atırǵan insanǵa degen súyispenshilik penen

134

miyrimdi oyatıp jiberdi me, yamasa ―meniń Geldimıratım usınday halǵa tússe ne qılar edim‖ degen birer gúdik kewlinde payda boldı ma, qullası deneli táwiptiń kózlerinde bir máwritke ǵana ayanısh sezimleri, ―jılt‖ etip ótkendey boldı.

—Álini tut, bekem tut, — dedi janındaǵı jigitke hóktem dawıs penen. Jas jigit hóktem dawıstan bir ―selk‖ etip tústi de, Bektemirdiń ústinde otırıp alıp mıqlı pánjeleri menen bilezikliginen qattı uslap, bar kúshi menen basıp turdı. Táwip jigittiń kókiregine qazıqtay bolıp qaǵılıp turǵan sadaqtı eki

qolı menen uslap joqarı kóterdi. Oq alınbadı. Bir-eki márte urınıp kórgennen soń oqtıń alınbaytuǵının bilgen táwip belbewinen ótkir qanjarın suwırıp aldı.

― Jaradardı óltirip ketejaq‖, degen qıyalǵa barǵan jigit baqırıp jiberdi.

—Yoq, yoq, qaqa! Yoq!

—Bekem tut! — dedi táwip jay-paraxat dawıs penen. Jigittiń júregi jayına tústi. Atamırat óltirmekshi emes, bunday pikir onıń qıyalına da kelmegen, tek atqa artqanda kesent bermesligi ushın qazıqtay qaqayıp turǵan oqtı túbinen kesip taslamaqshı edi.

Bektemirdi óziniń atına keselep arttı. Óz atına mingen óspirim attı jetekke aldı. Onıń atı Saparmırat edi.

—Dart Saparmırat, — dedi qara saqallı táwip. Kewli kóterińki edi. Jaradardıń atı olja, ózi bende bolsa, sawashta jaralanbay aman awılına qaytsa, ol kewillenbey kim kewillensin? Jigittiń jarası onsha awır emes, Atamırat táwip bunnan beterlerin jazıp, ayaqqa turǵızǵan.

. ..Bektemirdiń qula ǵına qoy-qozılard ıń mańıraǵanı shalınǵanday boldı. Kózin ashtı. Qara úydiń shańaraǵı kórindi. Ortaǵa jaǵılǵan ottıń tútininen qarawıtıp ketken shańaraqtıń túńligi ashıq, arjaǵında kók-kómbek aspan kóriner edi. Tısqarıda qoy-qozılar jamırasar, arasında anasın izlep bozlaǵan botanıń sesti de esitilip turadı. Qaptallap jatpaqshı bolıp sál qıymıldap

edi, kókirek tusı sonday shanshıp awırdı, erksiz ıńıranıp jiberdi.

― Men awılda qusayman‖, dep oyladı. ―Bul jerge ózim keldim be, ya birew alıp keldi me eken? Mágar Hákimqul alıp kelgen shıǵar? Ol janında joq edi ǵoy, jaralanǵan edi, awılǵa ózim alıp barǵanman. Shańaraq biziń úydiń shańaraǵı, ol anıq. Aqırı qısı menen ortaǵa ot jaǵıladı. Otaw tigiw, oǵan aq kiyiz jabıw anamnıń

ármanı, quday qálese jańa otaw tigiw tátárrigin qılıw kerek,

135

aqır Zulqumardı shańaraǵı qarayıp ketken úyge ákelip bolmaydı. Anam qayda ketti eken? Kókiregim nege awıradı? Jaralandım ba?» Usı payıtta qara úydiń ergenegi saldır etip ashılıp ketti

de, aldı burın maydalap órilgen burımlar hám qızıl taqıya, sońınan tobıqqa túsetuǵın qızıl kóylek kórindi. Mayda burımlarǵa taǵılǵan gúmis xanteńgeler pinhamı sıńǵırlap ketti.

― Zulqumar! Zulqumar! Ol meni kóriwge kelgen... Kelipti‖. Bektemirdiń júregi sháwkildep ketti. Keń ashılǵan ergenekten túsken quyash nurları jigittiń kózin qamastırdı.

— ―Zulqumar‖ — dedi hálsiz dawıs penen.

Dawıstı esitken mayda burımlı qızıl kóylek iyesi esikte toqtap qaldı.

— Zulqumar?!

Q ız juwap bermedi. Ortaǵa shókken az ǵana únsizlikten keyin Bektemir esiktegi qızdıń:

—Ena!— degen sestin esitti.

—Zulqumar? — dedi jigit sıbırlap.

—Ena! — dedi taǵı da sıńǵırlaǵan dawıs. — Banda gapiryar! Dawısında quwanıw ma, ókiniw me, tańlanıw ma, qızıǵıw ma

bári shapırısıp ketken edi.

—Gózel! Gózel! Sen nami diyan?

—Banda gapiryar, deyan.

—Ol tarapta nami qılarsan? Gesh bu yana!

―Ne ushın oǵan urısıp atır? Meniń anam ba? Tili basqasharaq pa?‖. Bul oylardı talqılap, parqına túsinemen degenshe, ergenekti tosıp turǵan qızıl kóylek kózden ǵayıp bolıp úlgergen edi.

―Men qay jerdemen ózi?‖

Bul sawaldı Bektemir ózine qoydı hám juwap taba almadı. Taǵı shańaraqqa tigildi. Basınan ótken, esinde qalǵanlardı sanasınan bir-birlep ótkere basladı.

Láshkerdiń atlanısqa shıqqanı, dáryadan ótkeni, qum ishine kirgeni, dáslepki sawash yadqa tústi. Taǵı qırınlamaqshı bolǵan edi, kókirek qápesi sonday etip awırdı, az ǵana waqıt talıqsıp esin joǵaltıp aldı. Kózin ashıp taǵı da tútinnen qarayǵan shańaraqtı kórdi. ―Jaralandım‖, dep oyladı. «Awa, sawashta jaralanǵan edim», qolın kóterip, kókiregin sıypalap kórmekshi

edi, oń qolı ózine baǵınbadı. Sol qolın ámellep kókiregine apardı. Ol jer álle nárseler menen tańılǵan edi. ―Jaralandım...

Attan jıǵıldım. Sońınan ne boldı?‖ Ol jaǵı qarańǵı edi, yadında qalmaptı, esin joǵaltqan edi. ―Onnan keyin ne bolǵan?‖. Bul sawalǵa juwap izledi, biraq anıq juwaptı taba almadı. Onıń ornına:

― Meni bul jerge kim alıp keldi? Bul jer óz úyim be? Anam nege

136

maǵan túsiniksiz tilde sóyledi? Mágar men uyqıda shıǵarman, tús kórip atırǵandurman?‖ degen gúmilji hám shım-shıtırıq, biymáni pikirler sanasınan ótti.

Usı payıt, sırtta at oqırandı. Qandaydur bir temir menen soqlıǵısqan qola úzeńgi shıńıldap ketti. Er adam sapardan kelip, attan túsip atırǵanı málim boldı. Kóp ótpey esitilgen hayal sesti bul gúmandı tastıyıqladı.

—Geldiz be qaqası, — degen sózge juwap bolmadı. Esitilip turǵan tanıs dıbıslardan: júweniniń saldırlısı, attıń shıdamsızlanıp aylanıwı, taǵı qanday da bir at abzallarındaǵı

qola, mıs, gúmis jabdıqlarınıń soqlıǵısıwınan at iyesi atın jaylastırıp atırǵanın Bektemir sezip attı. ―Men óz úyimde jatırıppan‖, degen isenim gúman astında qala baslaǵan edi. Sıńǵırlaǵan ses onıń isenimlerin pútkilley joqqa shıǵardı.

—Qaqa banda gozini ashyar, gapiryar, — dedi ashıq hám girbińsiz dawıs. Ol ońlanar mi, yashar mi?

—Gózel, nama bunsha ǵızıqmasań? — dedi tońqıldaǵan hayal

dawısı.

—­oyber, xatın, — dedi er dawısı. — ­ızıqsa nami?

Bektemirdiń júreginiń tusı ―shım‖ etip shanıshtı. Bunnan bir neshe kún burın ısqırıp qadalǵan oq taǵı qaydandur ushıp kelip shanshılǵan kibi talıqsıp ketti. Qıyalında: ―Men tutqındaman,

men bendemen, men qulman! Zulqumar... Zulqumar‖ degen oylar edi. Soń talıqsıp ketti.

Kózin ashqanda dáslep óz úyimniń shańaraǵı dep oylaǵan, dútten qap-qara bolıp ketken shańaraqtıń ornına qap-qara saqaldı, sońınan

qır murınlı keń peshananı kórdi. Ol Bektemirdiń júzine tigilip otırar edi.

—He oǵlan, neshik? — dedi qara saqal iyesi jigitke qarap. Kózleri ótkir, biraq qanday da bir ayanısh yaki miyrim menen baqqan sıyaqlı tuyıldı Bektemirge. Bektemir úndemedi.

Úydiń ergenegi ashılıp, ishke mol quyash nurları tógildi. Bosaǵada quyash nurlarına malınǵan qızıl kóylek iyesiniń mayda etip órilgen burımları kókiregine túsip turar edi.

—Qaqa, ol yashayarmı?

—Yashayar, yashayar inshalla. Gesh, Gózel, — dedi qara saqal iyesi. ― Atı Gózel eken. Men Zulqumar shıǵar dep aljasıppan‖. ―Ózi

de gózzal eken‖.

― Men tutqındaman. Bendemen. Zulqumar joq endi maǵan‖. ―Ne qılıw kerek‖. ―Óliw kerek‖ dep juwap berdi bir dawıs. Óliw kerek. Tutqında, Zulqumarsız jasaǵannan kóre ólimdi abzal kórdi.

Q áytip óledi? Birer qural: qanjar, sadaq, qılısh, yaki súyewli

137

turǵan nayza joq pa eken, dep kózi menen keregeniń basın, soń tómendi barlap shıqtı. Hesh bir tıyıq kózine ilinbedi. Durıs, bendeniń, urısta qolǵa túsken tutqınnıń janına kim qural ilip,

mine al, dep qoyar edi? Shańaraqqa tigildi. Eger ózin-ózi asar bolsa kóterer me eken, dep shamaladı. Sońınan ózin-ózi asıw pikiri maqul keldi de kózleri menen jip qıdıra baslaǵan edi, uwıq penen keregeni biriktirip baylaǵan, júnnen toqılǵan dizbede irkildi.

― Kóterer me eken? Kótermese eki qabatlayman‖. Oyına kelgendi dárhal iske asırıw maqsetinde ornınan turmaqshı bolıp kórdi, awırıwdıń zarpınan ıńıranıp jiberdi. Állenemirde awırıw basılǵannan soń dáslep ayaqların qıymıldatıp kórdi. ―Qudayǵa shúkir, ayaqlarım saw eken‖ degen pikirge keldi. Zildey oń qolı ornınan qozǵalmadı, shep qolı kóterildi hám ―salt etip‖ tómenge óz-ózinen túsip ketti. Bektemir arasatta qalǵan edi. Tutqında, bende, kúsh-ǵayrat onı tárk etken, kerek bolsa ózin-ózi qurban etiwge de dimarı joq. Ókinish, ızaǵa shıdamay jılap jiberdi. Monshaqmonshaq kóz jasları shekesinen sorǵalap, basınıń astındaǵı jarǵaq dastıqqa tama berdi, tama berdi. Awır oylardan talıqqan sanası kóp ótpey uyqı ommanına ǵarq bolǵan edi...

Tutqınlıqta kúnler óte berdi. Dáslepki waqıtları ózin tiklew túwe awzına nan apara almas, qolları iykemge kelmes edi. Kóbinese jigitti táwiptiń ózi awqatlandırıp júrdi. Endi Bektemir onıń tutqını, ol tutqınnıń xojayını, tiriltse de, óltirse de jigittiń

erki qara saqallı Atamırat táwiptiń qolında edi. Xojayın atlanıp

bir jaqlarǵa óz jumısı menen keter, xojayınnıń hayalınıń da úy jumıslarınan qolı bosamaǵan payıtlarda anası: ―Gózel, bandaǵa ash edir‖, dep aytar, barlıǵın Bektemir esitip jatar, ―Xup, áje‖

degen sıńǵırlaǵan sesten keyin bosaǵada qolına awqat salınǵan ıdıs, suw quyılǵan gúze alǵan Gózel payda bolar edi. Ol gúze menen awqattı jerge qoyıp, jigittiń janına dizerlep otırıp alar, soń

qasıqtı qolına alıp ―aǵzıńnı ash‖ degen buyrıqlı dawısı esitilgende jortaǵa jumıp jatqan bendeniń kózi ashılıp keter edi. Geyde qız negedur jigittiń betine tigilip, kózin ala almay qalǵan waqıtları boldı. Qızdıń quyashtay parlaǵan muhabbat tolı kózlerinen jigit bir neshe ret kózin alıp qashıp, názerin shetke aldı.

Gózel on bes-on altı jaslardaǵı, uzın boylı, sárwi talday taldırmash, hár nársege qızıqqısh qız bolıp, xojayini Atamırattıń Geldimırattan keyingi perzenti edi. Anası menen á jaǵası qızdı janınday jaqsı kórdi, olarǵa arqa súyegen Gózel erke hám erkin bolıp ósti. Ata-anası ushın qızı ele kishi túyiler, hátte onıń qız ekenin de geyde elestirmes, sol ushın tutqın

138

jigitke, onıń táǵdirine qızıqsınıwına da olar artıqsha máni bermedi. Ekinshi tárepten qızıqsa ne bolıptı, endi Bektemir usı xojalıqtıń erksiz múliki, sol ushın onnan qáwipsinbese de boladı, onıń ústine tutqın hálsiz, kerek dese qasıqtı awzına aparıwı múshkil.

Tutqında jasaǵannan ólimdi abzal kórgen jigittiń qálbinde Gózel hár kelgen sayın ómirge, jasawǵa degen úmit oyanǵanday bolar, awzına salǵan asın ishteylenip jutar, onıń janınan ketpewin qáler

edi. Ol Gó zeldiń kelbetinde, kúlkisinde, erkelik etip ókpelewlerinde Zulqumardı kórer edi, al Zulqumar jónindegi oylar jigitte jasawǵa qushtarlıq oyattı.

Gúzge kelip, Bektemirdiń jarası jazılıwǵa qaradı. Endi awqattı ózi jey aladı, ózine degen burınǵıday ǵamqorlıq ta qılınbas, kim ákelse de, awqattı esiktiń aldına qoyıp ketedi, ishkerige kirmeydi. ―Qashıp ketpesin‖, degen gúman menen qarawıllaw da kúsheydi. Bir kúni qara saqal táwiptiń Saparmıratqa aytqan gáplerin esitip qaldı.

— Barıp temirshiden kisen alıp kel, — dep tapsırar edi ol. Solay etip, Bektemirdiń ayaǵına kisen salındı. Qara saqal

kisenniń giltin kisesine salıp qoydı. Bektemir qaraúyden eminerkin shıǵatuǵın boldı. Qolı qanday awır júk bolsa da kótere alatuǵın, tepse temir úzgendey halǵa keldi. Endi ol úy dógeregindegi xojalıq jumıslarına jegildi. Attıń erin alıp, ot-jem beredi,

kerek bolsa ertleydi, erteli-kesh kelgen maldı qoraǵa qamap, aydap shıǵaradı, úyden awlaqqa jumsalmaydı, sebebi ayaqtaǵı kisen menen alısqa bara almaydı, atqa da mine almaydı. Xojayın bir jaqqa ketse, qarawılı Saparmırat. Jaqın kelmeydi, ózine de jaqınlatpaydı. On adımnan jaqınıraq jerge abaylamay kelip qalaǵoysa: ―dur, dur‖, dep qılıshın qınınan suwıradı, Bektemir

de qarsılasıp otırmaydı. ―Irkil‖ dese irkilip, ―júr‖ dese júrip,

― tur‖ dese turıp, aytqanına kónedi. Gózeldi anda-sanda kóredi, solay tapsırılǵan bolsa kerek, nabada gezlesip qalsa názerin tómenge saladı.

Qıs ótip, báhár keldi. Awıl qonıs ózgertetuǵın boldı, úyler jıǵılıp, kósh jolǵa shıqtı. Bektemir ayaǵındaǵı kisen menen kólikke mine almas edi, qara saqal onı da oylap qoyǵan eken, kisendi ayaǵınan sheship alıp, qollarına saldı. Jezlengen túyege minip, kóshtiń izine ere berdi.

Tórt-bes úyli Atamırat táwiptiń qáwimi elden eregirek jerge qonıs bastı. Bektemirge jańa kásip tabıldı. Endi ol táwiptiń onlaǵan túyesin qarawıllaytuǵın boldı. Jezlewli nar túyeni

139

miniwge berdi. Biraq qolına urılǵan kisen alınbadı, onıń giltin xojayını atlanısqa ketse de kisesinen qaldırmaytuǵın edi.

Bektemir azıp-tozıp ketti. ―Adam basına tússe dozaqqa da kónedi‖ degeni ras eken. Qolındaǵı kisen qozǵalsa sıldırlap onıń qay jerde ekenin bárqulla pash etip turar edi. Jatsa-tursa oyınan alısta qalǵan Qıpshaq awılı menen wádeni bir jerge qoyısqan Zulqumar bir zamatqa da shıqqan emes. Biraq ilaj qansha? Qus bolsa edi, qanatın qaǵıp-qaǵıp jiberip, oq jetpes bálentke kóteriler edi, álbette biyikten ózi tuwılıp ósken awıl kórinedi.

Pálpellep ushıp Zulqumardıń esiginiń aldına qonar, soń kisenlerin sıldırlatıp: ―Men keldim, Zulqumar. Keldim‖, degen bolar edi. Zulqumar qanday halatta eken? Saǵınǵan shıǵar? Meniń joǵalǵanım xabarı awılǵa jetken shıǵar. Meni óldi, dep Zulqumar jılaǵan shıǵar? Umıttı ma eken? Joq, joq, umıtıwı múmkin emes, umıtpaydı. Janında Hákimqul bar.

Anası menen Jurınbaydan ózin izlep tawıp, satıp alıp ketedi, degen úmit joq. Olar bul tamanlarǵa kele almaydı. Bar úmiti jan dostı Hákimquldan. Tutqınǵa túsken bendelerdi tuwısqanları kóp altın menen qutqarıp alǵanların talay márte esitken edi. Jıllar boyı kókireginde azatlıqqa shıǵıwdıń eki jolı haqqında oylap qoydı hám soǵan úmit arttı. Birinshisi Hákimqul izlep kelip, xojayın menen kelisip, azat etiw itimallıǵı. Ekinshisi qashıw.

Q áytip qashadı, qalay qaray qashadı, ne menen? Ol jaǵı ózine belgisiz. Dáslebinde úmit tuwdıratuǵın hár qanday reje eki qolın baylaǵan, gilti xojayınnıń kisesinde puqta saqlanıp turǵan kisenge kelgende sheksiz teńizde kóterilgen bálent tolqınnıń jelkesinde qalqıǵan bir jeńil qayıqtıń jaǵıstaǵı túnergen jartaslarǵa kelip urılıp shil-párshe bolǵanınday nabıt bolar edi. Xojayınnıń gellesi táninen juda etilgende ǵana gilt qolǵa kiriwi itimal. Onı iske asırıw ámrimáhál, onday qılǵanda da qáwimlesleri qarap tura ma? Qashıwǵa imkaniyat bermeydi. Endigi jaǵında ólgisi kelmey qalǵan, oǵan sebep dáslep awqat jegiziwge kelgen Gózeldi kórgen payıtta tas qarańǵı kóńline hálsiz nur kibi

jol tawıp kirip alıp, sońınan nıǵaya baslaǵan úmit, keleshekten úmit bolsa kerek. ―Úmitsiz shaytan‖, degen aqırı.

Kóp waqıttan berli hár kúni dógerekti dıqqat penen gúzetedi. Arqa qayda, qubla qayda, qaysı jol qay tamanǵa alıp baradı. Kim qaysı jerge barıp keldi. Juldızlarǵa qarap baǵdardı anıqlawdı Subhan júzbası qayta-qayta mashq ettirgen. Eger sáti túsip bul jerden, yaǵnıy qullıqtan qashar bolsa qaysı attı minip, qaysı baǵdarǵa ketiw kerekligin álle qashan anıqlap aldı. Qayshı qulaǵı juldızdı gózlegen ala ayaq torı at-xojayınnıń súyikli atı. Oǵan

140