Kenesbay Karimov Agabiy

Aqılımdı alsań, sen de shıdap baq. — Eresek adamday salmaqlap sóyledi.

—Qashayıq ta, — dedi Hákimqul jılamsırap. — At terlegenshe jeldirsek úlken jolǵa túsemiz. Qonıp-túslenip elge jetemiz. Júdá jamanlıǵında qaytarıp alıp keler. Oǵan shekem eki-úsh kún awılda júrip, mawqımızdı basamız.

—Yaq, men qashpayman. Qashsań óziń kete ber, — dep Bektemir oń qolın Hákimquldıń pánjesinen silkip jazdırdı. Dawısı

keskin shıqtı. Soń qayrıldı da júre berdi. Artqa moyın burmadı. Sonda da jalǵız ózi ketiwge júregi dawamaǵan Hákimquldıń erip kiyatırǵanın jelkesi menen sezip kele berdi.

Bektemirge ókpelegen Hákimqul bir háptege shekem teris qarap júrdi. Bektemir de oǵan jan basıp, jaltaqlamadı. Gúresler menen tartıslarǵa, aldaw menen qıyanetlerge, jánjeller menen qan tógispelerge tolı, mashaqatı menen gózzal arzıw-ármanlarǵa bay ómirge endi qádem taslap atırǵan óspirimlerdiń qanatları qatayıp kiyatırǵan edi.

Nókerler arasında ―Urıs... urısqa baramız‖ degen xabar tarqalǵan payıtta, olar qılısh penen nayza siltew, topılıs hám sheginiw, jol taslaw uqsaǵan urıs ónerlerin meńgergen, ózlerin dástandaǵı Alpamıstay sezetuǵın halǵa kelgen edi.

Jaqında bolatuǵın urıs haqqındaǵı xabardı ámir áskerindegilerdiń hár biri hár qıylı qabılladı. Mıńbası bir mıń láshkerdiń, júzbası júz atlınıń, onbası on adamnıń ǵamın oylap, dushpan arasına jiberilgen jansızlardıń ákelgen xabarların talqılap, hár qanday hámel qılıp bolsa da jawdı jeńiwdi oylap, basları meń-zeń bolıp atırsa, nókerler sapına jańadan qosılǵan qıpshaq jigitleri ushın dáslepki sawashqa túsiw qońsı awıldaǵı toyǵa baratuǵın atlanıstay bolıp túyiler edi. Sawashtıń oyınzawıq yaki toy emes, al jan alıp, jan beriletuǵın maydan ekenligin jaslıq hám sadalıǵı sebepli qıyallarına keltirmegen jigitler

eń jaqsı kiyimlerin kiyip, qural-jaraǵın qayta-qayta ısqılap jaltıratıp, gúmis úzeńgi, gúmis toǵalı siynement penen ayılların at beline tartıp, at quyrıǵın túyip, júrekleri sháwkildesip, sawashqa asıqtı.

Q araqumdı jaylaǵan kóshpeli túrkmen ruwları Buxara ámirligine hár dayım qáwip tuwdırıp turar, topar-topar atlılar awıllarǵa bir zamatta tóbeden túskendey, jasın tezliginde basıp kirer, malların aydap, adamların bende etip alıp keter, bunday topılıslar Qaraqum etegindegi ámir soramaǵındaǵı jerlerde tez-

tez bolıp turar edi. Ámir bir neshe márte túrkmen sárdarlarına elshi jiberip, bunday jumıstı Qulshı biy de bir neshe márte

121

atqarǵan edi, paraxatshılıq pitimlerin dúzer, ahidnamalarǵa mórler menen barmaqlar basılar, biraq kóp ótpey taǵı bir topar á mirliktiń soramındaǵı ellerdi shawıp, talap keter, pitim qaǵazlarda qala berer, sebebi ruw sárdarları ózge birewler tárepinen dúzilgen pitimlerdi moyınlamas, axalteke arǵımaqların mingen jigitlerin ertip olja izler, talanshılıq etiwden tıyılmas edi.

Xanlıq shegaraların bekkemlewdi bir pursatqa da oyınan shıǵarmaǵan Shahmurat Qaraqum tárepten tuwılatuǵın qáwipti joq etiwdi rejelestirip, oǵan tayarlıq kórip júrdi. Dushpan ishine jansızlar jiberdi. Altın kóp mashqalalardı sheshetuǵın edi, sol ushın da zer jumsap dushpan ishinen jansızlar jalladı, bir qatar sárdarlardıń kóńlin altın menen jumsartıp, óz tárepine qarattı. Kewlinde olja izlep, tonawshılıq pıǵlı uyalaǵan sárdarlardıń bir

jerge toplanıwın kútti. Olardı bir hújim menen joq qılmaq ya hálsiretpek maqsetinde pursat kútpekte edi.

Gúz paslı baslanıp atırǵanda Qaraqumdaǵı bir neshe jansızlardan xabar keldi. Xabarlar bir-birine únles edi. ―Túrkmen sardarları oylasıq qılıptı. Aytatuǵını: Gúz keldi, kún salqın

tústi. Axalteke arǵımaqları jaqsı baǵıldı, jiligine may bayladı.

Q ansha shapsa sharshaw-shalıǵıw ne ekenin bilmeydi. Qılıshlar qında turıp záńlemekte. Dúpeńler oqdári iyisin saǵındı. Jigitlerimiz kelinlerge bawır basıp, jataq bolıp baratır. Buxar diyqanı dándi jıyıp, telekke tókti. Jılqı menen qaramaldıń

qońlı payıtı keldi. Pálen jer, tólen jer kópten shabılmadı. Olja ushın atlanbaq kerek‖.

Bul xabardı ámirge jansızlar menen tıńshılar sárdarı Ámirqul alıp keldi. Arktiń pinhamı xanasında ámir jansızlar baslıǵın ońasha qabıllaǵan edi.

—Bul xabarlarıń taqıyıq pa? — dedi ámir sárdardıń kózlerine tik baǵıp.

—Janım menen mal-múlikim Sizge sadaǵa ámirim, — dedi Shahmurattıń ótkir názerinen kózlerin quyashtan panalaǵanday etip alıp qashqan jansızlar sárdarı. Bir neshe jansızdıń sózi bir

jerden shıqpaqta. Yawmıt, teke, aliy ruwlarınan bir neshe toparlar Aqmámed sárdardı xan kóterip, birlesip háreket etpekshi kórinedi. Men isenimli adamlardan esitkenlerimdi bayan ettim ámirim, jáne barlıǵın jalǵız alla biledi. Párwardigar ǵana anıǵın kórip, biliwshidur. ―Mınaw Ámirqul iyshanǵa qol berip, xızmetten waz keship ketejaq emes pe? Yadına alla túsip tur, yaki qartaydı ma?», dep oyladı ámir ishinen.

Ámir oylaǵan pursat jetip kelgen edi.

—Kúshler qay jerge jámlespekshi? Qashan?

122

—Qandaydur Alatayaq degen awılǵa jıynalar emish. Qashanlıǵı ele anıq emes, ámirim.

—Tez anıqla. Aqmámedtiń qasına óz ishinen isenimli jansız tap. Altın-zerdi ayama. Zer insan qanınan qádirli emes. Ámir sońǵı sózdi ne mánide aytqanın oylay-oylay, sárdar maǵızın shaǵa almadı. «Ne ushın olay dedi?» Insan qanı zer ushın tógilgeniniń talay márte gúwası bolǵan jansızlar sárdarı ámirden ketiwge ruqsat alıp, tús payıtında hám alakóleńke tartıp turǵan arktiń pinhamı xanasın tárk etip, saya kibi ses-semir ǵayıp boldı.

Q ıyalǵa berilip, aldında turǵan jansızlar sárdarınıń ketip bolǵanın kórgen ámir bir qolın bir qolına urıp xızmetkerdi shaqırdı.

—Qusbegi kelsin!

—Qullıq, ámirim.

Kóp ótpey esikte turǵan xızmetker dawısladı.

—Qusbegi keldi, ámirim.

—Kirsinler!

Uzın boylı, qızǵısh júzine qına menen boyalǵan saqalı jarasıp turǵan qusbegi kirdi. Bálent pátikten urlanıp túsken gúzgi quyash nurında altın suwı júritilgen dubılǵası da jaltırap ketti. Qusbegi bálent qáddin iyip, qol qawsırıp turdı.

—Shaqırǵan ekensiz, ámirim. Eńkeygen payıtta háreketine kesent keltirgen belindegi kamarǵa ilingen qılıshın oń qolı menen

artqa ısırıp qoydı. Ámir negedur seskenip ketti. Qolın qolına urdı. Perde artınan qılıshları qınnan suwırılıp jalańashlanǵan

eki saqshı shıǵıp keldi. Hayran bolǵan qusbeginiń oń qolı erksiz túrde belindegi qılısh sabına barıp qalǵan edi.

—Qusbegi, qozǵalmań, — dedi ámir bálent dawıs penen. Qılıshıńızdı sheship, saqshılarǵa beriń. Húzirimizge qural menen

kiripsiz, asıqqandursız.

Q usbegi albıraǵanın jasırmaqshı bolıp, belindegi enli kamarın asıqpay sheship, saqshıǵa usındı. Altın toǵalı, qılısh asılǵan zildey kámardıń salmaǵınan ba, ya hawlıqqannan ba, negedur qusbeginiń toqpaqtay kúshli qolları qaltırap ketkendey boldı. Qına menen boyalǵan qalıń saqalı jarasıp turǵan júzinde qızıl shıraydan iz qalmaǵan, juwǵan shúberektey aǵarıp ketken edi.

Barlıǵın qıraǵı názeri menen gúzetip turǵan ámir sır bermedi. Ishinen: «Úsh mıń nókerdi isenip qoyǵan qusbegim júreksiz be edi? Jalańash qılıshtı kórgende qolı qaltırap, júzinde qan qalmadı. Saqshılarım jaman emes, bás deseń, dushpanın parra-parra qılıwǵa tayın tekli iytlerdey qusbegige taslanıwǵa tayar turdı,

123

tek bir ishara berseń kim bolsa da, seskenbeydi, hátte úsh mıń láshkerge húkimi júrgen qusbegiden de ayılın jıymadı‖, dep oylap,

bir jaǵınan qusbeginiń júreksizligine ókinse, ekinshi jaǵınan saqshılarınıń erjúrekliligine marapatlandı.

Q usbegige ámir húzirine quralsız kiriw kerekligin eskertip otırmadı, onı qusbegi de biletuǵın edi, kópten oyǵa alıp júrgen úlken iske táwekel etip atırǵan payıtta óz áskerbasısın ashıq renjitiwdi orınsız dep bildi, dárhal iske kóshti.

—Láshkerdi saparǵa házirle. Nókerlerge tapsır, atlanısqa baratuǵının tisinen shıǵarmasın. Qashan qozǵalıp, qay jerge baratuǵınıń boyınsha hámirdi waqtında alasız.

—Qullıq ámirim.

Shıǵıp baratırǵanda qılıshı menen kámarın usınǵan xızmetkerge jep jiberetuǵınday etip, jaman kózi menen tigildi. Xızmetker qorqıp ketip, jerge qaradı. Onda ayıp joq edi aqırı.

― Quralıńızdı beriń‖, dep ishara menen sozılǵan qolın qaǵıp jiberip, ishke qural menen kirgen ozbır qusbegi ámirden tiyisli jazasın alǵan bolsa, esiktegi xızmetkerde ne ayıp?

Aqırı, atlanıwǵa buyrıq berildi. Láshker tań aldında jolǵa tústi. Shıǵısta Sholpan jarqırap turar edi. Bektemir topardıń ishinde attıń jılawın tartıp, adım-adım júriske májbúrler, eki

kózi Sholpan juldızında, al ishinen ―Zulqumar, Zulqumar‖, dep tákirarlamaqta edi. Hákimqul qaptallastı. Atlanısqa birinshi shıǵıwı, qansha biyǵam bolsa da aldılarında qáwip bar, sol ushın Bektemirge arqa súyep, oǵan qanday da áhmiyetli bir sózlerdi aytıwdı oylar, onı aytıw ushın qolaylı pursat kútip kiyatırǵanda astındaǵı at súrnigip ketti, biraq jıǵılmay tez arada ózin ońlap

aldı.

— Bektemir, — dedi ol awzın dostınıń qulaǵına taqap, aldımızda urıs, belgisizlik. Men qorqaman.

― Men de qorqaman‖, degisi keldi Bektemirdiń, biraq kewline ǵul-ǵula salmayın degen oy menen úndemedi. ―Shaması, esitpediaw‖, dep Hákimqul aldınǵı sózin Bektemirdiń qulaǵına qattıraq ayttı.

—Esittim, baqıra berme! — dedi Bektemir aqırında. Maǵan qara, eger sawashqa kirer bolsaq, bir-birimizdi názerden qashırmayıq. Bir kózimiz dushpanda bolsa, bir kózimiz birbirimizde bolsın. Jaralansaq taslap ketpegeyli.

—Yaqshı, — dedi bul juwapqa qanaatlanǵan Hákimqul. Soń kóterińki dawıs penen Bektemirdiń qulaǵına qıshqırdı:

—Tiri bolsaq bir tóbe, ólsek bir shuqır!

Bektemir bas iyzep maqulladı.

124

Láshker jaǵısta kóp irkilmedi. Ushan kemeler láshkerdi arǵı júzge alıp ótti.

Gúz káramatı menen sarǵısh reń jamılǵan baǵlar menen awıllar izde qaldı. Láshker qum eteginde jaylasqan kishigirim bir awılǵa jetip kelgende qas qarayıp, aspanda juldızlar kórine baslaǵan edi. Toqtawǵa hámir berildi. Kópshilik awıldaǵı diyqan úylerine jaylastı. Úylerden orın jetispegenler háwlilerdi panaladı, jaylastı. Tısqarıda ot jaǵılmadı. Demek dushpan jaqın jerde, olardıń jansızları da usı dógereklerde júrgen bolsa ájep emes. Birer háwliniń panasına atların baylap, ot-jemin bergennen keyin Bektemir menen Hákimqul awqatlanıp, sońınan at jabıwların tósenip, tonların jamılıp, uyqıǵa kiristi.

Tańda atlanıp, qum ishinde jolın dawam etken láshker keshke deyin júrip, hesh kimdi gezlestirmedi. Qarańǵı túskennen keyin irkildi. Attan túsip, biraq at jılawın qoldan jazdırmay keshki

astı ishiwge, sońınan, otırıp qalǵıwǵa ruqsat berildi. Qaraqum tóbeshikleriniń arasında gá otırıp, gá dizerlep qalǵıp, tańdı atırǵan láshker azanǵı halqastan soń taǵı júristi dawam etti.

Sawash kútilmegende baslanǵan edi.

Á mir láshkeriniń aldı betinde kórinip turǵan qum tóbeler ústinde kóz-ashıp jumǵansha jerden kógerip shıqqan kibi atlılar toparı payda boldı, Bektemir, mágar bes júz, mágar mıń atlı dep shamaladı, tosınnan payda bolǵan jaw, jigitlerdiń júregine ǵulǵula salıp, seskendirdi me, ya toparlasqan atlılar kóp kórindi me, qullası, Bektemirdiń sanasına ―mıń atlı, mıń atlı‖ degen oy sap ete qaldı. Ayaqları menen moyınları uzın atlarǵa mingen jigitlerdiń baslarındaǵı qozı teri telpekleriniń júni samal menen tozǵıp-tozǵıp keter, topar-toparǵa bólingen atlılar oypattı toltırıp shayqalıp kiyatırǵan ámir láshkerine tóbeden qarap turar

edi. Sonıń arasında láshkerge: ―Sawashqa tayarlan‖, degen hámir berildi. Qusbeginiń awzınan shıqqan hámirdi mıńbası júzbasıǵa, júzbası on basıǵa jetkerdi, qolǵa alınǵan bir kese ayran ishilip bolındı-aw, dep shamalanǵan waqıt ishinde qozǵalıs tapqan láshker top-top bolıp, sawashqa tayar halǵa keldi. Qılıshlar qınnan suwırıldı. Júrekler tez-tez soǵa basladı. Ele tógilip úlgermegen

qan iyisin qaydan sezgeni belgisiz, Qaraqum aspanında quzǵınlar payda bolıp, qanat qaǵa basladı.

Joqarıdaǵı atlılar arasınan aq arǵımaq minip, basına aq telpek kiygen atlı alǵa suwırılıp shıǵıp, qamshısı menen tómendi nusqap edi, ol yawmıtlar sardarı Aqmámed bolsa kerek, joqarıdaǵı atlılar tolıp-tasqan arnaǵa qurılǵan tarnaw ashıp jiberilgende

125

suw salmaǵa qanday tasqınlap, lepirip, jóńkilip umtılatuǵın bolsa tap sonday bolıp, tómen qaray aǵıldı, tómendegiler tasqın suwdı kútip alıwǵa tayar turǵan jar kibi qozǵalmay turar edi.

Biyikten pát penen aqqan suw aldınan gezlesken anaw-mınaw bógetti alıp ketetuǵını kibi kózdi ashıp-jumǵanǵa shekemgi waqıtta láshkerdiń aldınǵı qatarına jetisip, satır-sutır qılıshlastı,

shawıp kiyatırǵan atlardıń páti menen ortaǵa suǵılıp kirip, ámir láshkerin ekige bólip tasladı. Ólgenler hám jaralanǵanlar bar edi. Ámir láshkerin jarıp ótkenler atlarınıń pátlerin irke almay

á dewir uzaqlasıp izlerine aylanaman degenshe, talay mashıqlarda shınıqqan láshker tez ózin dúzep aldı, dushpan betpe-bet keldi, endi jaǵdaylar, eger ámir láshkerindegi albırawlardı esapqa almaǵanda, ádewir teńlesken edi.

Oń qanattaǵı Bektemir menen Hákimqul yawmıtlardıń dáslepki soqqısınan aman qaldı. Endi qılıshlardı jalańashlaǵan eki dos dáslepki sawashqa umtılmaqta.

—Kettik, — dep qıshqırdı Hákimqul Bektemirge. Kózlerinen ot shashırar edi. Tiri bolsaq bir tóbe, ólsek bir shuqır! Birinshi bolıp sawashqa kiristi. Há degende eki atlı dushpannıń ortasına túsip qaldı. Birine qılısh siltep úlgerdi, ol attıń jalın qushaqlap jıǵıldı, ekinshisi Hákimquldan burın qılısh siltedi, dostınıń qolınan qılıshı túsip, at jalına qaray eńkeye berdi.

—Hákimqul! Hákimqul! Bektemir bar dawısı menen qıshqırar, atlardıń kisnewi, bir-birine soqlıǵısqan polatlardıń shıńıldısı, jaradarlardıń zarlanıwı, jeńimpazlardıń uranları, sawashtıń qıyan-kesti shawqımı onıń jan halattaǵı hám ızalı, hám qáhárli, hám ayanıshlı dawısın ózinen ózge hesh kimge esittirmes, qıshqıraqıshqıra dawısı qarlıqqan, ózi bolsa tınım bilmey ońlı-sollı

qılısh sermep, Hákimqul taman umtılar, biraq birinen soń ekinshisi aldın keselegen dushpan oǵan jetiwge jol qoymas, ol bolsa tınımsız qılısh siltewge májbúr bolar edi.

Aradan qansha waqıt ótkenin anıq bilmeydi, múmkin bir kese suw ishetuǵın waqıt, múmkin júz kún ótken shıǵar, qansha háreket etse de názerinen bir zamatqa shetletpegen, at jalın qushıp jatırǵan dostı taman umtıladı, qıshqıradı, rasında dawısı zorıqqanınan álle qashan qarlıǵıp bolǵan, qılısh silteydi, umtıladı. Áne Hákimquldıń ústinde «jarq» etip kóterilgen qılısh

onıń jelkesine urılǵanın kórip, júregi qanasınan shıǵıp kete jazladı. Suwıq polat tıyıq óz júregine qadalǵanday boldı. Tosınnan aldın keselegenler azayǵanda dostına jaqınlay berdi, jaqınlay berdi, ústindegi iyesine bir nárse bolǵanın sezgen sarı

at janıwar shırgúbelek aylanar edi, qolı jılawǵa endi jetti

126

degende qaydandur payda bolǵan qara atlı jılawdı onnan burın uslap úlgerdi hám ústindegi Hákimqul menen attı jetegine alıp atın jeldirip kete berdi.

― Dostımnan ayrıldım. Ayrılıp qaldım. Eń bolmasa súyegin alıp qayta almayman ba?‖ degen oy, kórikte qızǵan temir yańlı sanasına qadaldı. Toplımnan ayrılıp, qara atlınıń izine tústi.

Atın qansha qıstasa da, sarı attı jetekke alǵan dushpan menen eki aralıq qısqarıwdıń ornına kem-kem qashıqlap barar edi.

―Jetkizbeydi, jetkizbeydi‖, degen oy ishin kúydirip jiberdi.

―Múmkin emes, múmkin emes‖...

Birden atın irkti. Kózlerinen parlap aqqan jas júzin juwar, biraq onı súrtip taslawǵa waqtın qızǵandı.

― Ne qılıw kerek? Ne qılıw kerek?‖

Subhan júzbası aytıp bergen bir ráwiyat miyinde shaqmaqtay shaǵıldı.

― Ushqan qus, juwırǵan ań, insan — hámmesi ájel aldında ájiz. Biraq, bilip qoyıń, hesh kim ájeli jetpey ólmeydi. Eger ájel oǵı kimge atılǵan bolsa, onı quwıp jetetuǵınına gúman qılmań.

Taqırda oqjay oǵınday zuwlaǵan qulanǵa da, jeyranǵa da, kókten sarqqan qıranǵa da ájel oǵı jetpey qoymaydı‖

Atasınan qalǵan sarıjayın qolǵa aldı. Oqdanınan sadaq suwırdı. Ájayıp etip jonılǵan, polat ushı almastay, qus pári menen bezelgen oqtı dostı Hákimqul bergen, anıǵıraǵı sıylıq etken edi. Bektemir quwanıp ketti. ―Quwıp jetedi‖, degen oy qıyalına keldi. ―Ájel oǵı qara atlını quwıp jetedi. Dostı sıylaǵan oq dostınıń ózin tutqınnan qutqaradı‖.

Hákimquldıń atın jeteklep, qashıp baratırǵan qara atlı kemkem uzaqlaspaqta edi.

Bektemir tereń dem aldı. Burın ózi mıń márte mashq qılǵan jeńil háreket penen oqtı sarıjayǵa jayladı. Qara atlınıń jelkesin nıshanǵa aldı. Qashqın sawıtsız edi. Serppesi qattı sarıjay kúshli qollarǵa baǵınıp, talday iyildi. Ayaǵın úzeńgige tirep, erden sál-pál kóterilgen Bektemir oqtı nıshanǵa jiberip qaldı. Kózlerin zırlap ushqan sadaqtan úzbes edi. Qara atlı izine qayrılıp qaradı, aralıq jetpis-seksen adımǵa barıp qaldı. ―Ush sadaq, ush, zımıra, dostımdı qutqar!‖.

Q ashqın: ―Endi qutıldım. At penen sawıt meniń oljam‖, dep oylap úlgergen edi. Ísqırǵan oq jelkesine ―ǵarsh‖ etip qadaldı. Ne bolǵanın ańlayman degenshe jelip baratırǵan qara attıń ayaǵınıń astına jıǵılıp tústi. Iyesin taslap ketiwdi qıyalına da keltirmegen qara at qalsha toqtadı.

― Jetti. Ájel oǵı qutqarmadı. Quwıp jetti!‖.

127

Kóziniń jasın sıpırıp, sarıjayın iynine ildi. Atın tebinip, dostına jetiwge asıqtı. Sarı at onı jatsınbadı. Jılawın ilip alıp, ele dawam etip atırǵan sawash maydanın taslap, shetke shıǵa berdi.

Mashıqlarda shınıqqan ámir áskerleriniń qarsı hújimine tótepki bere almaǵan Aqmámed sárdar jigitleri bul waqıtları sheginip atırǵan edi. Kóp ótpey, basqıǵa ushıraǵan yawmıtlar qashıwǵa qaradı.

Shetke shıǵıp, atın irkti. Dostınıń iyninen uslap ―Hákimqul, Hákimqul!‖ dep qıshqırdı. Ol juwap bermedi. Jelkesinde qan kórinbedi. Eki ayaǵı attıń záńgisinde, ózi er ústinde, attıń shoqlıǵına qoyılǵan bası bılq-sılq etedi.

―Ólip qaldı ma?‖, degen oy júregine nishterdey qadaldı.

―Hákimqul! Hákimqul!‖ Moynındaǵı gúre tamırǵa qolın bastı.

―Dúrs-dúrs‖ etip soqqan júrek sestin qollar arqalı ańlaǵanday boldı.

Kóp ótpey sawash toqtadı. Shegingenlerdi quwıwǵa hámir bolmadı. Qum ishi qáwip-qáterge tolı, ol jerde suwsızlıq penen dushpan kútip turar, onıń ústine talay sawashlardı bastan keshirgen júzbası yawmıtlar jaralı bolǵan ruwlasları menen ólgen tuwısqanların taslap ketpeytuǵınlıǵın, aylanıp kelip kelissóz júrgizip, pitim dúziwge háreket qılatuǵının biler edi.

Óz atın baylap, oǵan sarı attı qosaqlaǵan Bektemir ásker menen atlanısta birge júretuǵın táwipti izlep taptı. Dushpan qayta shabıwı itimal, degen qáwip penen orta jerge jaralanǵanlardı toplap, táwip olardıń jaraların tańıp atırǵan edi.

Bektemir attan kóterip túsirgen payıtta, Hákimqul ıńırandı. ―Tiri, tiri eken!‖ Bektemirdiń júregi sháwkildep soqtı.

Hákimquldıń jarası onshelli awır emes qusadı. Oń qolı shıǵanaqtan tómenirekten, sawıt jappaǵan jerden shabılǵan, súyek sınǵan, tamırlar zaqımlanǵan, tek terige asılıp tur. At jalında etbetlegen Hákimquldıń jelkesine qılısh urılǵanın Bektemir anıq

kórgen edi, Alla jarılqap, sawıt penen dubılǵa qorǵaptı, aytarlıqtay zaqım kelmegen, soqqı júdá kúshli bolǵan bolsa itimal, huwshınan ketipti.

Hákimquldıń tiri qalǵanına quwanǵanı menen, ókinishli jaǵı da bar, ol da bolsa mágar oń qolı qaytıp qılısh uslawǵa jaramaw itimallıǵı edi.

Jarası baylanıp, huwshına kelgen Háqimqul birinshi táwipti, ekinshi dostın kórdi.

— Qolım pútin be? — dedi ol awırıwdıń zarpın qaytarıw ushın berilgen apıyındı suw menen jutıp atırıp, táwipke.

128

—Pútin ulım, pútin.

—Qılısh tutıwǵa jaray ma?

—Alla biledi ulım. Alla biledi.

Bul eki ushlı juwap Hákimquldı hawlıqtırdı.

—Pútin be ózi? Ol sawalın qaytaladı.

—Pútin, pútin, jarası pitip ketedi, biraq aylap, jıllap dawalanıw dárkar.

Láshker sawash maydanınan sheginip, qorǵanısqa qolay orınǵa bekinip, sol jerde túnewdi sheshti. Keshqurın elshiler keldi. Óliler menen jaradarlardı qaytıp beretuǵın, onıń esesine Aqmámed sardar

on mıń qoy tóleytuǵın boldı. Pitim dúzildi.

Qoslar tigilip, ásker awqatlandı.

—Ne boldı ózi, bári tús kórgendey bir zamatta... Waqıya qalay boldı? Kóbisi yadımda joq, — dedi Hákimqul.

—Az ǵana sawalıp, hállenip al, bárin aytıp beremen.

—Meniń bergen sadaǵım qáne? Oqdanıńda kórinbey me?

—Ol joq. Onı dushpanǵa jolladım. Ájel oǵı bolıp jelkesine qadaldı. Solay etip, seni ólimnen aman alıp qaldı.

—Ras pa?

—Ras.

—Yaqshı, barlıǵın keyin aytıp bereseń.

Láshker bir hápte jol júrip, awılǵa jetip keldi. Ólgenler de, jaradarlar da bar edi.

Kóp uzamay Hákimqul ayaqqa turǵannan keyin, júzbasıdan ruqsat alǵan Bektemir Hákimqul menen awılına qayttı. Atlardı jeldirip

otırıp, saltanat penen kirip keldi. Dostı sarı atta, erdiń basında oqdanı, belinde qılıshı, shúberek penen tańılǵan oń qolın moynına asqan, janında Bektemir... Olar jawınger, olar jeńimpaz edi. Olardı jeńimpaz sıpatında kútip aldı.

Hákimqul jol boyı ne waqıya, qanday halat bolǵanın, ózin naq ólimnen kim qutqarǵanın iynesinen, sabaǵına shekem bilip aldı.

― Tiri bolsaq bir tóbe, ólsek bir shuqır‖, degen sert orınlandı. Ol dostınan minnetdar edi, araları burınǵıdan beterirek jaqınlas-

tı. Nókerlikke bir jaǵınan Bektemir ushın ketken edi. Bir jaǵınan... ol tárepi ele aytılmaǵan sır bolıp tura tursın.

Waqıyanı esitken Hákimquldıń ata-anası Bektemirge sheksiz minnetdar edi, onı bildirmek ushın botalı túyeni sawǵa etip, esigine baylap ketti. Bektemir sawǵanı ala almaytuǵının aytıp, qudanıń zarın qılsa da Hákimquldıń ákesi turıp aldı. ―Alıp

ket, doslıq satılmaydı, men tek doslıqqa hám nókerlik sertine sadıq qaldım‖, dep ayta almadı. Botalı túyeni dostı Jurınbayǵa atadı.

Bektemir sawashtan aman-esen shıqqanına, onıń bir jeri tırnalǵan da joq edi, dostın qutqarǵanına, bárinen de beter Zulqumardı kóretuǵınına quwanıshlı.

Kóp ótpey Zulqumar menen ushırasıwdıń jolların qıdıra basladı. Awıl qızlarınıń suwatqa baratırǵanın kórdi. Aqırı, Zulqumar da suwǵa barsa kerek. Onı suwatta gezlestiriw maqsetinde hár kúni at suwǵaratuǵın ádet shıǵardı. Bir topar qızlar menen suwǵa barǵan Zulqumardı kórdi. Qızlar menen sóylesip, kúlisip, dálkeklesse de óziniń unatqan, sırtınan ashıǵıw-biyqarar bolǵan qızına tis jarıp, hesh nárse ayta almadı. Kózler ushırastı. Zulqumar tómen qaradı. Názerler ekinshi márte gezleskende birinbiri túsingendey boldı. Bektemir: ―Men seni jaqsı kóremen Zulqumar, suwǵa jalǵız óziń kel‖, degendey bolsa, Zulqumar: ―boladı, kelemen‖ degendey edi.

Pursatı kelip, Zulqumardı suwatta jalǵız ushırattı. Qırmızı

reńli shatırash kóyleginiń jaǵası zer menen naǵıshlanǵan, burımları órilip, artqa taslanǵan, hár qozǵalǵanda shashbawǵa taǵılǵan gúmis teńgeler názik ǵana shıńǵırlar edi. Kókireginde qos ósikshe ádewir úlkeyip kózge túsip qalǵan, kóylegin kóterip turıptı. Bektemir ―Zulqumar‖, dep bilegin uslaǵan edi, qızdıń názik denesi, ―dir‖ etkenin sezdi.

—Oy, qolımdı awırttıń? Jiber qolımdı, — dedi uyań dawıs penen qız.

Sonda barıp, jigit óziniń polattay qattı barmaqları menen qızdıń názik bilegin qısıp jibergenin ańladı.

—Zulqumar, men... Izinen ılayıqlı sóz tabılmadı.

Qız batıllandı.

—Ne aytpaqshısız?

—Men jaqsı kóremen...

Qız kúlimsirep, tómen qaradı. Bektemir tartınshaq dep oylaǵan

edi.

—Neni jaqsı kóreseń, Bektemir aǵa?

—Seni jaqsı kóremen, Zulqumar.

—Qoysh, — dep tómen qaradı. Men de jaqsı kóremen, dep

aytpadı.

―Qoysh‖, degen sózge muhabbatqa muhabbat penen berilgen juwap ta, naz da, jas qızdıń iybesi de jámlengen bolıp, onı jigit óz

denesiniń hár bir aǵzası menen túsindi.

—Endi qolımdı jiber, Bektemir aǵa. Birew kórse uyattı, — dedi Zulqumar.

—Qashan gezlesemiz, — dedi jigit qolı bosaǵannan soń iynaǵashın iynine qoyıp atırǵan qızǵa.

130